Σεπτέμβριος, είναι ο μήνας, αρχή των…ρω, της αρχής και του τέλους!

Γράφει η Ελένη Μπετεινάκη // *

“…Στη χώρα του χρόνου , μια χώρα παραμυθένια κι αέρινη, που απλώνεται πάνω από τον αιθέρα και τυλίγει γύρω γύρω τη γη, γεννήθηκε κάποιο πρωί ο Σεπτέμβρης. Τη μέρα εκείνη μια παρέα συννεφάκια έπαιζαν στη γειτονιά κυνηγητό.

-Να πάω κι εγώ να παίξω μαζί τους; Ρώτησε ο Σεπτέμβρης τον πατέρα του το Φθινόπωρο.

Το Φθινόπωρο , που ήταν ζωγράφος , είχε πολύ δουλειά και λίγη όρεξη για κουβέντες . Ζωγράφιζε με τα μακριά του  πινέλα. Έβαζε κίτρινα φύλλα στα δέντρα, χρυσαφένια σταφύλια στ αμπέλια και αφρισμένα κύματα στις ακρογιαλιές.

-Να ρωτήσεις καλύτερα τη μητέρα σου, αποκρίθηκε.

Έτσι ο Σεπτέμβρης ρώτησε τη Βροχή…” *1

Kι έτσι κάθε κατεργάρης στον πάγκο του … μας λέγανε μόλις έμπαινε ο Σεπτέμβρης οι γονείς μας. Ήταν σαν να γέμιζε ο τόπος δουλειές και μυρωδιές. Μόνο τούτο τον μήνα μύριζε έτσι ο αέρας. Όλος ο κόσμος  μεθούσε από τον μούστο που έτρεχε απ΄ τα σταφύλια, οι δρόμοι, τα σοκάκια του χωριού, νόμιζες πως αυτό το άρωμα  πλανιόταν   παντού. Κι ύστερα σαν περνούσαν μερικές μέρες ακόμα, άλλη μια  μοναδική μυρωδιά γέμιζε θαρρείς όλη την πλάση. Ήταν εκείνη του χαρτιού, της γομολάστιχας  και του φρέσκου μελανιού που είχαν οι σελίδες από τα βιβλία που περνάμε απ΄ το σχολείο. Κι εκείνο το μαγικό χαρτάκι με όλα τα χρειαζούμενα, που  ΄γραφε κι έκλεινε μέσα του όλο τον θησαυρό της νέας τσάντας μας. Μολύβια, ξύστρες, χάρακες τετράδια …Μυρωδιά ανεξίτηλη όσα χρόνια και αν περάσουν. Μυρωδιά του Άγιου Σεπτέμβρη του Σχολικού , του Χρονογράφου, του Πετιμεζά και Τρυγητή, των πιο γλυκών χρωμάτων της Φύσης , του πιο μελαγχολικού μήνα του χρόνου , του Oρτυκολόγου  και Σταυρίτη. Του Αϊ Νικήτα από την ομώνυμη γιορτή  του Αγίου,   του Σκεπαστή γιατί όσοι δεν προλάβαιναν να μαζέψουν τα καλαμπόκια τους τα σκέπαζαν για να μην τα φάνε τα πουλιά. Είναι ο Μήνας που ο Πλούτωνας έκλεψε την Περσεφόνη και την πήρε γυναίκα του στον Κάτω κόσμο .Η  Φύση με τη λύπη της Δήμητρας αρχίζει να φθίνει, να μελαγχολεί, να στερεύει και να χάνει την ζωντάνια, την χαρά και την δύναμή της όπως ήταν το καλοκαίρι. Ο Σείριος δεν μεσουρανεί πια και …το σώμα των ανθρώπων αρχίζει να γίνεται πιο ευκίνητο μόλις πέσουν και τα πρώτα πρωτοβρόχια.

Σεπτέμβριος λοιπόν, αν και τα όνομά του μας θυμίζει τον αριθμό επτά είναι ο ένατος εγγονός του χρόνου, ο πρώτος γιός του φθινοπώρου . Είναι ο μήνας που οι μέρες μικραίνουν, ο ήλιος βιάζεται να βασιλέψει κουρασμένος  από τα μεγάλα ταξίδια του καλοκαιριού , οι νύχτες δροσερεύουν για τα καλά, τα χελιδόνια ετοιμάζονται να φύγουν  και οι αυλές των σχολείων γεμίζουν πάλι με παιδικές φωνές.

Είναι ο μήνας, αρχή των…ρω. Όλοι οι μήνες που ακολουθούν έχουν στον όνομά τους το γράμμα ρω ..μέχρι τον Μάη που συμπληρώνονται εννιά, κι είναι το λεγόμενο εννεάμηνο.

Σημαδιακός αριθμός, γεμάτος προλήψεις και μαντέματα. Εννιά οι μήνες που κυοφορεί η μάνα, κι η γη είναι η μεγάλη μάνα όλης της πλάσης. Ο  μήνας δείχνει την δύναμή του λίγο αργότερα,σε όσους γεννιούνται, στη φύση που κλείνει μέσα της τον καρπό και τότε σε εννέα μήνες γεμίζει ο κόσμος  με τα νέα φυτά… τα νιογέννητα… Κι είναι τα ρήματα τούτου του μήνα  που δείχνουν την αρχή και το τέλος …την δύναμη και την φθορά.Τρυγώ, πατώ, συνθλίβω, θερίζω, κόβω. Όλα « δεμένα» με τον καρπό και τη μάνα γη.

Ο χρόνος « κλειδώνει »στις 31 Αυγούστου κι έρχεται η 1η του Σεπτέμβρηπου παλιότερα θεωρούνταν και η πρώτη μέρα του χρόνου και σαν σήμερα λογίζεται η  αρχή του θρησκευτικού έτους .Είναι  « η μέρα του Χρονογράφου ». Παλιότερα πίστευαν  πως τα μεσάνυχτα  άνοιγαν οι ουρανοί  και κατέβαιναν οι άγγελοι και κάνανε απογραφή στις ψυχές που θα πέθαιναν μέσα στο χρόνο . Για να ξορκίσουν το κακό ,οι νοικοκυραίοι έσπαζαν ρόδια στην είσοδο του σπιτιού τους μόλις η μέρα έφεγγε. ΣτηνΚρήτη,  την παραμονή έβαζαν πάνω στις στέγες των σπιτιών καρύδια τόσα όσα και τα μέλη της οικογένειας . Το πρωί τα κατέβαζαν , τα έσπαγαν προσεκτικά και όσα απ΄ αυτά ήταν κούφια τόσες πίστευαν ότι θα ήταν και οι ψυχές που θα έπαιρνε ο Χάρος από την οικογένεια.

Η « αρχιχρονιά »  ήταν η μέρα που οι γεωργικές οικογένειες έβλεπαν την περίοδο της σποράς να πλησιάζει και κρεμούσαν στη μέση του σπιτιού ή στο εικονοστάσι τους  όλα τα σύμβολα της αφθονίας ανάλογα με την περιοχή . Έφτιαχναν μια «αρμαθιά » από ρόδια, σταφύλια, κυδώνια, σκόρδα, καρύδια, κεχρί  ή φύλλα από αιωνόβια δέντρα. Στην Κω  την ονόμαζαν « αρκιχρονιά » και πρωί πρωί πριν ακόμη βγει ο ήλιος τα κορίτσια την βουτούσαν στη θάλασσα να περάσει από σαράντα κύματα και αφού μάζευαν και σαράντα πετραδάκια τα φύλαγαν όλα μαζί στο εικονοστάσι. Τα πετραδάκια τα έβαζαν μέσα στα σεντούκια για να μην τρώει τα ρούχα ο ποντικός και το νερό που έφερναν το έχυναν στις τέσσερις γωνίες του  σπιτιού για την γλωσσοφαγιά . Σ άλλα μέρη της Ελλάδας , την κρεμούσαν στη μέση του σπιτιού  και την ξεκρεμούσαν την Πρωτοχρονιά την ημέρα του Αγίου Βασιλείου το πρωί. Ανακάτευαν τους σπόρους εκείνους  με της φετινής χρονιάς και έτρωγαν το σταφύλι που στο μεταξύ ήταν σαν σταφίδα.

Μια αναδρομή στα έθιμα του μήνα , αν και τα κάποια μας είναι ήδη γνωστά ,  μας θυμίζει τις γιορτές, τις συνήθεις , τα ήθη που έσβησε ο χρόνος μα πάνω απ΄όλα ξαναζούμε εκείνες τις μέρες των παιδικών χρόνων που ΄χαν άλλο νόημα , άλλη διάσταση κι άλλες… μυρωδιές.

Η 1η του Σεπτέμβρη είναι και η γιορτή του Αγίου Συμεών του Στυλίτη και το έθιμο λέει πως οι έγκυες γυναίκες απέχουν από κάθε εργασία για να μην γεννηθεί το παιδί τους με το σημάδι του Αγίου ( Συμεών/ σημαδεύω ).Επίσης είναι του αγίου Νικολάου του Κουρταλιώτη, ασκητής από τον 16ο αιώνα στο Ρέθυμνο και εκεί στο φαράγγι το Κουρταλιώτικο γίνεται πανηγύρι κι είναι μεγάλο το φαγοπότι.

Στις 2 του Σεπτέμβρη γιορτάζει ο  Άγιος Μάμας ή ο άγιος των Σκουλάδων, όπως λένε στα Ανώγεια της Κρήτης. Ο λόγος γιατί στις εικόνες παρουσιάζεται σαν νεαρός βοσκός και λατρεύεται σαν ο προστάτης των τσοπάνηδων. Λένε πως ονοματίστηκε έτσι γιατί τη γυναίκα που τον ανέθρεψε μιας κι έμεινε ορφανός πολύ μικρός , τη φώναζε« Μάμα» και του ΄μεινε. Κρατάει πάντα ένα στραβοράβδι στο χέρι και στη γιορτή του προσφέρουν αρνιά που τα σφάζουν, τα μαγειρεύουν και τα τρώει όλο το εκκλησίασμα. Το παράξενο είναι πως σε πολλές εικόνες παρουσιάζεται να « ιππεύει» ένα λιοντάρι και η παράδοση θέλει πως κάποτε που ο « βοσκός » Άγιος Μάμας κατέβαινε στην πόλη και κρατούσε πεσκέσι στον Άρχοντα ένα πρόβατο, κουράστηκε στον δρόμο του κι ένα λιοντάρι εμφανίστηκε και τον πήρε στη ράχη του.

Ακολουθεί η γιορτή « Το γενέθλιον της Παναγίας » στις 8 του μήνα που ένα  παλιό έθιμο ήθελε  να « πουλιούνται » και να γίνονται « σκλάβοι» της παναγίας τα καχεκτικά παιδιά για  να εξασφαλιστεί έτσι η  υγεία τους. Πήγαινε δηλαδή  η μητέρα το παιδί στην εκκλησία , το ζύγιζαν και υπόσχονταν τόσο λάδι ή κερί όσο και το βάρος του. Του κρεμούσαν στο λαιμό ένα χαλκά από ασημένιο σύρμα και σαν περνούσαν τα χρόνια που είχαν ορίσει στο τάξιμο , το « ξεσκλάβωναν », του έβγαζαν τον χαλκά από το λαιμό και τον κρεμούσαν στην εικόνα.

Και φτάνουμε στα μέσα του μήνα με την γιορτή του Τιμίου Σταυρού στις 14. Μέρα σημαδιακή μιας και όλες οι καλοκαιρινές συνήθειας , όπως ο μεσημεριανός ύπνος και  το δειλινό γεύμα  καθώς οι μέρες πια μικραίνουν , σταματούν. Γνωστό το έθιμο του Λειδινού , μια μιμική παράσταση με ρίζες πολύ παλιές , που δείχνει το τέλος του δειλινού .

Με πανιά και άχυρα κατασκεύαζαν οι γυναίκες και τα παιδιά στην Αίγινα πιο πολύ, μια ανδρική μορφή που την τοποθετούσαν στην εκκλησία , άναβαν κεριά και την μοιρολογούσαν…

Την μέρα τούτη μοιράζεται βασιλικός στην εκκλησία ή σταυρολούλουδο αφού κατά την παράδοση στο μέρος που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός φύτρωνε βασιλικός. Με το κλαδάκι που θα πάρουν από την εκκλησιά και με τον αγιασμό της μέρας οι νοικοκυρές  έφτιαχναν  το νέο προζύμι. Το προζύμι αυτό σαράντα μέρες δεν το δάνειζαν  και το πρώτο ψωμί που θα ζύμωναν  το λειτουργούσαν και το μοίραζαν στην γειτονιά .

Σε όλα σχεδόν τα μέρη της Ελλάδας τούτη τη μέρα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό να ευλογηθεί στην εκκλησιά μείγμα σπόρων που στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθεί πρώτο αυτό στην σπορά που θα αρχινούσε σε λίγο καιρό. Την εποχή του θερισμού υπήρχε μια συνήθεια από το τελευταίο δεμάτι στάχυα να πλέκουν μια ωραία δέσμη που την έλεγαν χτένι ή ψαθί ή σταυρός ή όπως είχαμε δει παραπάνω « αρκιχρονιά ». Την κρεμούσαν είδαμε στο μεσαίο δοκάρι του σπιτιού ή στο εικονοστάσι και  την ημέρα του Σταυρού την ξεκρέμαγαν , την πήγαιναν στην εκκλησιά , την ευλογούσαν και ανακάτευαν το νέο σπόριο με τον παλιό. Εκείνη την ημέρα γίνονταν επίσης οι αγροτικές συμβάσεις. Οι δουλειές του καλοκαιριού είχαν πια τελειώσει και οι καρποί όλοι είχαν σχεδόν μαζευτεί. Αφήναν λοιπόν τα ζώα τους ελεύθερα στα χωράφια και τα  αμπέλια να βοσκήσουν όπου θέλουν . Τότε ξεπληρώνονταν οι εργάτες από τους ζευγάδες ή « πάχτωναν» τα χωράφια τους οι γαιοκτήμονες και ξοφλούσαν τους λογαριασμούς τους  και για όσους θυμόμαστε ακόμα τους δραγάτες που είχε ορίσει  μια κοινότητα να φυλάγουν  τα αμπέλια την παραμονή του Σταυρού η θητεία τους τέλειωνε κι έκαιγαν τις καλύβες τους που χρησιμοποιούνταν σαν παρατηρητήρια για να εντοπίζουν τους κλέφτες.Τέλος την μέρα αυτή αλλά και την επόμενη του Αι Νικήτα ήταν το χρονικό όριο των ναυτικών να δέσουν τα καράβια τους. Τα μακρινά ταξίδια σταματούσαν , άρχιζε και η δική τους ξεκούραση μέχρι την  άνοιξη που ο καιρός θα επέτρεπε πάλι για να ανοιχτούν στο πέλαγος.

Στις 16 του Σεπτέμβρη γιορτάζει η Αγία Ευφημία που λένε πως δίδασκες την μοδιστρική κι είναι μέρα αργίας για όλες τις μοδίστρες και μάλιστα μοιράζουν βελόνες σε όλες τις γυναίκες στου εκκλησιάσματος σε πολλά μέρη της Ελλάδας.

Στις 17 του μηνά Σοφίας της μεγάλης και των θυγατέρων της ( Πίστη, Αγάπη και Ελπίδα) που σαν θανατώθηκαν στον διωγμό του Ανδριανού πέθανε κι εκείνη πάνω από τον τάφο τους τρεις μέρες μετά .  Πιστεύουν όμως πως τούτη είναι η τελευταία  μέρα που φεύγουν τα χελιδόνια.Σε δυο τρεις μέρες στις 22 του Σεπτέμβρη μέρα ισημερίας μπαίνουμε πια επισήμως στο φθινόπωρο .

Τα παζάρια του Σεπτεμβρίου κατείχαν κάποτε την πιο σημαντική θέση στον πολιτισμό των Ελλήνων. Ένας πανάρχαιος θεσμός με μεγάλη έξαψη στην ορεινή κυρίως Ελλάδα αλλά και από την Κρήτη ( Μοίρες Ηρακλείου ) μέχρι την Πελοπόννησο , την Εύβοια (Χαλκίδα) την Ήπειρο  και την Θράκη ( Διδυμότειχο)  ικανοποιούσε την γενική ανάγκη για ψυχαγωγία , επαφών και σχέσεων για εξυπηρέτηση ποικίλων συμφωνιών, συνοικεσίων και εμπορικών συναλλαγών. Συνήθως γίνονταν μια φορά το χρόνο στις αρχές του φθινοπώρου και κρατούσαν μέρες . Με τα χρόνια και την ανάπτυξη των συγκοινωνιών ακολούθησε μια παρακμή ή κατάργηση του θεσμού προάγγελος όμως των μεγάλων εκθέσεων που γίνονται μέχρι και σήμερα καθ όλη την διάρκεια του μήνα με πρωταγωνιστή την μεγάλη εμπορική διεθνή πια έκθεση προϊόντων της Θεσσαλονίκης .

Ακολουθούν ακόμα κάποιες όχι και τόσο γνωστές εορτές, του αγίου Φωκά στις 22, της Αγίας Θέκλης στις 24 και του Αι Γιαννιού του Θεολόγου στις 26.

Όμως τούτος ο μήνας  είναι άρρηκτα δεμένος με το άνοιγμα των σχολειών και το τέλος της ξεγνοιασιάς των παιδιών και την μεγάλη συγκομιδή των σταφυλιών, την παραγωγή του κρασιού , της σταφίδας , του μούστου…

…Από τότε …μια φορά κι έναν καιρό …κι ακόμα πιο παλιά!

« …Μέρες πριν ανοίξουν τα σχολειά κατεβαίναμε κάτω στα νταμάρια και μαζεύαμε το ασπρόχωμα . Τέλειωνε ο τρύγος και σαν απλώναμε και τα τελευταία σταφύλια κουβαλούσαμε στο σπίτι της θείας  όλα τα φορτία των κρασοστάφυλων για να  πατηθούν στα πατητήρια. Χωριστά τα άσπρα , χωριστά τα μαύρα σταφύλια. Πάντα υπήρχαν και δύο μεγάλα άσπρα σακιά που τα πατούσαμε εμείς , με γέλια, πειράγματα και χαρές για να κάνουμε το δικό μας μούστο που έτρεχε μέσα σε μια μεγάλη σκάφη .Και σαν τέλειωνε τούτη η δουλειά και σούρωνε μέχρι αργά το απόγευμα ο μούστος τότε το χρυσοκίτρινο υγρό έμπαινε πια στα μεγάλα καζάνια και στήνονταν οι παρασιές στην πίσω αυλή της γιαγιάς. Δυο τεράστιοι μπλόκοι με σιδερόβεργες για να σταματούν πάνω τους τα μπακιρένια τσουκάλια, μικρά ξύλα και άναβε η φωτιά. Κόβαμε και αρμπαρόριζα και την ρίχναμε μέσα και μύριζε ο τόπος όλος. Σαν μεθυσμένοι νοιώθαμε όλοι. Η μυρωδιά του μούστου ήταν παντού. Και το βράσιμο ξεκινούσε. Ανακατεύαμε με μεγάλες κουτάλες συνέχεια καθένας μας με την σειρά του σαν να γινόταν η πιο μεγάλη ιεροτελεστία στον κόσμο. Ένα τέταρτο περνούσε περίπου , να βράσει καλά ο μούστος και αφού κρύωνε λίγο τον ανακάτευε η μάννα με αλεύρι που δεν χρειαζόταν να το μετρήσει, το μάτι λογάριαζε , και έφτιαχνε την υπέροχη εκείνη μουσταλευριά που όσο πιο άσπρη γινόταν τόσο πιο νοικοκυρά ήταν η γυναίκα που την είχε ετοιμάσει. Κι έριχνε μπόλικα αμύγδαλα και σουσάμι αποπάνω και το γλύκισμα ήταν έτοιμο σερβιρισμένο σε μικρά γυάλινα μπολάκια καθένας την μερίδα του ή σε μεγάλα ταψιά για να κερνάει τον κόσμο που θα ρχόταν στο σπίτι τις επόμενες μέρες. Τον υπόλοιπο μούστο τον βράζαμε  ακόμη για ώρα πολύ μέχρι να  μείνει ένα λίγο πηχτό υγρό στον πάτο που χε το χρώμα του μελιού και δεν ήταν τίποτε άλλο  παρά το πετιμέζι που συντρόφευε τις τηγανίτες και τους λουκουμάδες τα κρύα βράδια του χειμώνα.

Κι έπαιρνε ο αέρας τούτο το άρωμα και το ταξίδευε σ ΄όλο το χωριό κι έμπαινε από τα ανοιχτά παράθυρα παντού και στα δικά μας ρουθούνια και στην ψυχή μας κι έμενε εκεί σαν μια πολύτιμη συνταγή μιας εποχής που πέρασε αλλά ποτέ δεν ξεχάστηκε…»*2

Κι ύστερα άνοιγαν τα σχολεία… αλλά κι αυτό το πρώτο πρωινό κουδούνισμα είναι μια άλλη ιστορία…!

Καλό μήνα !

* Η Ελένη Μπετεινάκη είναι εκπαιδευτικός

ΠΗΓΕΣ:

Τα φθινοπωρινά , Λουκάτος Δ.Σ. , εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1982

*1 Τα παιδιά του φθινοπώρου,Λότη Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου, εκδ. Πατάκης

Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαικής λατρείας , Μέγας Γ.Α. Αθήνα 1957

Οι 12 μήνες .Τα λαογραφικά, Κυριακίδου – Νέστορος  Άλκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1982.

*2« Λόγια του αέρα», ιδ. Συλ. Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη ,Ηράκλειο 2013

Cretalive.gr

zhtunteanagnostes.blogspot.gr

fractalart

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ