Πως να χακάρεις ένα μυαλό #13: Κι άλλος φόβος

Ο κάθε φόβος δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία αλυσίδα δεμένη στο λαιμό σου, που σε τραβάει προς την κατεύθυνσή της. 

Δεν τον επέλεξες. Συνέβη μάλλον το αντίθετο.

Ο Φόβος μας επιλέγει για υποτακτικούς κι εμείς απλά γονατίζουμε και του κάνουμε τα θελήματα θυσιάζοντας την ίδια μας τη ζωή. Είναι το αβάσταχτο βάρος στην καθημερινότητά μας. Το αναγκαίο κακό που είναι τόσο βαθιά ριζωμένο στο υποσυνείδητό μας, που έχουμε πειστεί ότι είναι αυθύπαρκτο, αιώνιο και παντού. Δεν αναρωτιόμαστε καν από πού προέρχεται ή πόσο δικαιολογημένο είναι. Είναι τόσο παγιωμένο μέσα μας.

Ο Φόβος είναι ένα ένστικτο που στο παρελθόν μας υπηρέτησε σωστά, και ήταν σε πολύ μεγάλο βαθμό υπεύθυνο για την επιβίωση και εξέλιξη της ανθρωπότητας. Όμως σήμερα έχει στραφεί εναντίον μας. Εξαιτίας του, είμαστε ανήμποροι να απολαύσουμε τον πλούτο της ζωής. Τυφλοί για να απολαύσουμε τις ομορφιές της.

Σου το υποσχέθηκα, οπότε σήμερα θα σου εξηγήσω το γιατί. Θα σου δείξω επίσης τα επικρατέστερα φοβικά μνημίδια που κυριαρχούν στη σημερινή κοινωνία. Θα δούμε ωφέλιμες κινητήριες δυνάμεις αλλά και τα νήματα από πολλές μαριονέτες. Όπως θα διαπιστώσεις, η επίδραση του Φόβου σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι καθόλου, μα καθόλου αμελητέα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Πως είναι δυνατόν ένα τόσο χρήσιμο ένστικτο να στρέφεται ξαφνικά εναντίον μας; Πως γίνεται ο υπηρέτης μας να γίνεται δυνάστης;

Η απάντηση βρίσκεται στις ταχύτητες γονιδιακής και μνημιδιακής αναπαραγωγής και μετάλλαξης. Τα μνημίδια είναι πολλαπλά καλύτερα και πολύ πιο γρήγορα σε αυτό από τα γονίδια. Αναπαράγονται και εξελίσσονται πολλές-πολλές φορές γρηγορότερα και αποδοτικότερα. Ο πολιτισμός μας βελτιώνεται από γενιά σε γενιά με απίστευτους (και παρατηρήσιμους) ρυθμούς, τη στιγμή που τα παιδιά έχουν τόσο μικρές βελτιώσεις σε σχέσεις με τους γονείς, που ακόμα και η θεωρία του Δαρβίνου αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από ένα ποσοστό που ζητάει πιο απτές αποδείξεις.

Με απλά ελληνικά, τα σώματα μας είναι φτιαγμένα για να αντέχουν περιβάλλοντα χιλιάδων ετών πριν, τη στιγμή που ο πολιτισμός έφτιαξε έναν κόσμο «αγγελικά πλασμένο» σε σχέση με εκείνες τις συνθήκες. Έτσι, ενώ σήμερα το περιβάλλον μας δεν ενέχει κανέναν από εκείνους τους κινδύνους, εντούτοις τα μνημίδια που ενεργοποιούν φόβο, οργή, κίνδυνο και αποστροφή είναι ακόμα μαζί μας.

Σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται με τη δουλειά τους, την κοινωνία και τις ιδέες που ανταλλάσουν μεταξύ τους. Όχι με λιοντάρια, δηλητηριασμένα νερά και χιονοθύελλες. Ακόμα και το πιο μικρό χωριό του πολιτισμένου κόσμου, τα έχει λύσει προ πολλού αυτά τα θέματα. Ακόμα κι αυτή η ολιγάριθμη κοινωνία έχει τα δικά της προβλήματα που σίγουρα δεν περιλαμβάνουν προϊστορικές απειλές, λιμούς και θεομηνίες.

Το σύγχρονο περιβάλλον είναι μια εφεύρεση του μυαλού μας και το κάναμε έτσι ακριβώς για να εξαλείψουμε τέτοιους κινδύνους. Οπότε και οι αισθητήρες φόβου «τα παίζουν» και αρχίζουν να βαράνε με τα πιο ηλίθια πράγματα, ανάμεσα στους ευκαιριακούς και πραγματικούς κινδύνους. Αρχίζουν να σημαίνουν συναγερμό με δερμάτινα μπουφάν, καραόκε πάρτι και ολόσωμα τατουάζ.

Οι «κεραίες» που έχουμε για να διαισθάνονται φόβο δουλεύουν καλά, αλλά δεν έχουμε που να τις στρέψουμε. Οπότε κι εκείνες στρέφονται αυτόματα σε οτιδήποτε τις ερεθίσει ακόμα και ελάχιστα.

Τώρα αν αυτά που σε φοβίζουν είναι σαν τα παραπάνω, μάλλον θα χάσεις εμπειρίες που θα μπορούσαν να είναι πολύτιμες. Μικρή πιθανότητα, μικρό και το κόστος θα μου πεις. Τι γίνεται όμως όταν το υποσυνείδητό σου σε στέλνει σε πιο επικίνδυνες κατευθύνσεις, όπως για παράδειγμα τον φόβο των εμβολίων;

Τις περισσότερες φορές έχουμε αδικαιολόγητους συναγερμούς. Βλέπουμε τον κίνδυνο παντού, ενώ σπάνια υπάρχει. Αυτό μας προκαλεί σύγχυση και άγχος.

Σίγουρα έχεις ακούσει και μπορεί να έχεις πει τη φράση: «Θέλω να τα παρατήσω όλα και να φύγω». Αυτό το συναίσθημα φυγής και παραίτησης είναι η φυσική μας τάση για ένα περιβάλλον πιο απλό, που οι αισθήσεις μας μπορούν να καταλαβαίνουν. Μια ζωή χωρίς «έγνοιες» (βλ. φόβους) και χωρίς τα δεκάδες φοβικά μνημίδια που μας βομβαρδίζουν στη δαιδαλώδη μας σύγχρονη πραγματικότητα.

Για αυτό ήρθε η ώρα να πάρουμε τις αποστάσεις μας. Έχεις ακούσει αυτό που λένε «Εμπιστεύσου το ένστικτό σου»; Τώρα μπορείς να καταλάβεις πόσο λάθος είναι αυτό στις περισσότερες των περιπτώσεων. Το ένστικτό σου είναι ο Φόβος και αυτός θα σε σπρώξει με αυτόματο τρόπο προς την αντίθετη κατεύθυνση. Τρέχοντας.

Όμως σήμερα επιτυχία σημαίνει επιμονή στην αποτυχία. Τα ένστικτά μας, μη έχοντας που αλλού να στραφούν, στρέφονται σε πολιτισμικούς κινδύνους που μας στέλνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτό που πραγματικά θέλουμε.

Ας δούμε λοιπόν μερικά από αυτά τα φοβικά μνημίδια. Ίσως τα πιο δημοφιλή, αλλά και εξουσιαστικά. Μαζί με την σκοτεινή τους πλευρά βεβαίως.

Φωτογραφία: Enkron

Πρώτα από όλα έχουμε τοναλτρουισμό. Εδώ θα δώσουμε προσοχή σε καταστάσεις που μπορούμε να παράσχουμε βοήθεια σε κάποιον με μικρό κόστος. Είναι ένα μνημίδιο που επικροτείται από την σημερινή κοινωνία, σε αντίθεση με τηνπροσωπική ευχαρίστηση, που είναι κατακριτέο. Όμως ανεξάρτητα της αποδοχής τους, και τα δύο είναι μνημίδια που αναπτύχθηκαν διαμέσου των αιώνων.

Επανέρχομαι. Τα δύο παραπάνω μνημίδια γέννησαν τα τέσσερα επόμενα που θα σου παρουσιάσω και φαίνονται πανίσχυρα στην κοινωνία μας έχοντας παγιωθεί σε μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού.

Φωτογραφία: TimelessImages

Tο πρώτο μνημίδιο είναι η βοήθεια προς τα παιδιά. Το να βοηθήσεις παιδιά με κοινά γονίδια είναι το καλύτερο πράγμα που μπορείς να κάνεις μετά από την επιβίωση και αναπαραγωγή σου. Αν και οι έρευνες για την συνολική εικόνα συνεχίζονται σε δυσνόητες (ακόμα) περιοχές, όπως π.χ. την βοήθεια προς παιδιά άλλων φυλών ή τους παιδοκτόνους, εντούτοις μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι οι περισσότεροι διαθέτουν αυτό το ένστικτο.

Το δεύτερο είναι η κοινή καταγωγή. Ομάδες ανθρώπων με παρόμοια γονίδια που βοηθούσαν ο ένας τον άλλον είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, ενώ μείωναν την πιθανότητα να εισχωρήσουν στη δεξαμενή γονιδίων τους ξένα γονίδια. Είναι αυτό το μνημίδιο που ενεργοποιείται και συσπειρώνει ανθρώπους από την ίδια χώρα, όταν βρίσκονται στο εξωτερικό για δουλειά ή σπουδές.

Όμορφα πράγματα δηλαδή, να βοηθάς παιδιά ή να συσφίγγεις τις σχέσεις σου με ανθρώπους σε αποξενωτικά περιβάλλοντα. Ας δούμε όμως και την άλλη όψη. Ας περάσουμε στη σκοτεινή πλευρά.

Φωτογραφία: Alephunky

Το πρώτο από αυτά τα μνημίδια είναι φυσικά ο ρατσισμός. Πρόκειται για την υπερβολή του μνημιδίου της κοινής καταγωγής. Ο ρατσισμόςεξοστρακίζει ή και πολεμάει ανελέητα ανθρώπους με διαφορετικά γονίδια, ώστε να κρατάει την γονιδιακή δεξαμενή της κοινωνίας ανέπαφη.

Βέβαια, τυπικά ο ρατσισμός δεν είναι αποδεκτό μνημίδιο από την κοινωνία, και για αυτό θα βρεις ελάχιστους που παραδέχονται ότι «είναι ρατσιστές». Παρόλα αυτά υφέρπει σε ένα ανησυχητικό ποσοστό του πληθυσμού ως διανοητικός ιός. Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν δημοφιλής κοινωνικά σε πολλές κουλτούρες μέχρι τον 20^ο αιώνα, οπότε ένας «ιστορικός κύκλος» δεν είναι και τόσο απίθανος.

Φωτογραφία: dochumps

Το δεύτερο «σκοτεινό» μνημίδιο είναι ο ελιτισμός, που γεννήθηκε βεβαίως από τηνπροσωπική ευχαρίστηση. Άνθρωποι που πιστεύουν ότι αξίζουν περισσότερα σε πόρους, προνόμια και μεταχείριση από τους υπόλοιπους είναι πιο πιθανό να δράσουν ανάλογα, και στατιστικά να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν καλύτερα σε δύσκολους καιρούς.

Όμως αυτό που είναι «καλό» εκ πρώτης για το άτομο, δεν είναι απαραίτητα καλό και για το περιβάλλον του, και αυτό πολλές φορές γυρίζει μπούμερανγκ μακροπρόθεσμα. Ο ελιτισμός είναι ένα αγκάθι που δημιουργεί κοινωνικές σχέσεις μικρό-εξουσίας και εξάρτηση. Το άτομο διαχωρίζεται από τους υπόλοιπους και τελικά γίνεται ανίκανο να προσφέρει (αλλά και να εξελιχθεί), καθώς κλείνεται όλο και περισσότερο στα φανταστικά του «παλάτια».

Φυσικά υπάρχουν κι άλλα μνημίδια που πατάνε το κουμπί του Φόβου, αλλά αν είσαι τακτικός αναγνώστης ή αναγνώστρια, θα τα ξέρεις ήδη. Αν δεν έτυχε να το διαβάσεις, μπορείς να ανατρέξεις σε αυτό το άρθρο, ώστε να γνωρίσεις τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης και του Κινδύνου. Μαζί με τα μνημίδια τηςβοήθειας προς τα παιδιά, της κοινής καταγωγής, του ρατσισμού και του ελιτισμούέχουμε τα δημοφιλέστερα φοβικά μνημίδια στη σύγχρονη κοινωνία.

Τώρα πρόσεξέ με. Στα παραπάνω μνημίδια είναι που δίνουμε αυτόματα την προσοχή μας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει υψηλή πιθανότητα να βρίσκεται κάποιος διανοητικός ιός από πίσω, ακόμα και σε φαινομενικά αθώες καταστάσεις. Για παράδειγμα, η υπερβολή του Κινδύνου δημιουργεί φοβικά άτομα, η υπερβολή τηςΚρίσης φτιάχνει υστερικούς ανθρώπους, η αφοσίωση στην κοινή καταγωγήδημιουργεί τοπικιστές ανήμπορους να χαρούν νέους τόπους και εμπειρίες, κλπ.

Σήμερα ζούμε με τις ιδέες, τα έθιμα και τα πιστεύω στο μυαλό μας. Επειδή όμως είναι τρομερά δύσκολο να αγνοήσεις τον Φόβο, τα μνημίδια που τον εμπεριέχουν είναι πανίσχυρα και για αυτό βρίσκονται παντού στην ιδεόσφαιρά μας.

Είναι τα χορτάρια που σου κρύβουν το μονοπάτι. Οι αντιπερισπασμοί για να ξεστρατίσεις από τον δρόμο σου. Αλλά και μόνο που τα αναγνωρίζεις είναι το πρώτο βήμα για να αρχίσεις να τα ξεφορτώνεσαι από την ζωή σου ή να τα βάλεις να δουλεύουν για ότι αγαπάς. Θα συμφωνήσεις ότι είναι προτιμότερο από το να τα υπακούς τυφλά εξυπηρετώντας μονάχα τους δικούς τους σκοπούς.

Την επόμενη φορά θα δούμε μερικές ενδιαφέρουσες παρενέργειες του Φόβου, όπως τα γνωμικά, τους αστικούς μύθους και τις προφορικές παραδόσεις, καθώς και τις προλήψεις. Ίσως μάλιστα σας ψιθυρίσω και έναν τρόπο απεξάρτησης.

Μέχρι τότε, και για να ελαφρύνω λίγο την ατμόσφαιρα, θα σας αφήσω με τη φράση όχι ενός φιλοσόφου, αλλά του ήρωα των Γκοσινί και Ουντερζό, Αστερίξ: «Το μόνο πράγμα που φοβόμαστε είναι να μην πέσει ο ουρανός στα κεφάλια μας».

Δεν πιστεύω να φοβάσαι χωρίς λόγο κάτι άλλο, έτσι δεν είναι;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Frankl, Viktor. Man’s Search for Meaning (Washington Square Press, 1984).
Balkin J. M. Cultural Software: A Theory of Ideology (Yale University Press, 1998).
Post, Steven Garrand, Underwood, Lyn G. Altruism and Altruistic Love: Science, Philosophy & Religion in Dialogue (Oxford University Press, 2002).

manitariskapas

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ