Γκόλεμ: Τα πρώτα τεχνητά όντα της Ανθρωπότητας

Γκόλεμ: Τα πρώτα τεχνητά όντα της Ανθρωπότητας –  Η θέληση των ανθρώπων να δημιουργήσουν μια ζωή είναι αρχαία, όπως και το να χρησιμοποιήσουν αυτή τη ζωή ως «υπηρέτη». Σίγουρα τα ρομπότ –στα οποία αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο- δεν ήταν η πρώτη φαντασίωση των ανθρώπων σε αυτό. Φυσικά η ιστορία του Φρανκενστάιν μας παραπέμπει στη θεματική, αλλά για να δούμε από πού ξεκίνησε αυτό πρέπει να πάμε πολύ πίσω.

Στην ραψωδία Σ της Ιλιάδας, η Θέτις επισκέπτεται τον Ήφαιστο για να της δώσει μια θεϊκή λαξεμένη πανοπλία για τον γιο της, τον Αχιλλέα. Ο Ήφαιστος όπως όλοι γνωρίζουμε περιγράφεται κουτσός και δυσμορφικός, που όμως χάρη στην τέχνη του έχει δημιουργήσει «υπηρέτες». Έτσι υπάρχει η εξής περιγραφή:

«βῆ δὲ θύραζε
χωλεύων· ὑπὸ δ᾽ ἀμφίπολοι ῥώοντο ἄνακτι
χρύσειαι ζωῇσι νεήνισιν εἰοικυῖαι.
τῇς ἐν μὲν νόος ἐστὶ μετὰ φρεσίν, ἐν δὲ καὶ αὐδὴ

καὶ σθένος, ἀθανάτων δὲ θεῶν ἄπο ἔργα ἴσασιν»
«…και βγήκε
κουτσαίνοντας· και τρέχαν δίπλα του ν᾿ ανεβαστούν το ρήγα
χρυσές δυο βάγιες, απαράλλαχτες με ζωντανές κοπέλες·
ξυπνάδα και μιλιά και δύναμη, τα ‘χουν κι αυτές,

κι ακόμα οι αθάνατοι θεοί τους έμαθαν πάσα γυναικεία τέχνη…»

Ή αλλιώς

«..και ανάλαφρα τον κύριο εστηρίζαν θεράπαινες ολόχρυσες, σαν ζωντανά κοράσια, δύναμιν έχουν και φωνή, νουν έχουν εις τες φρένες, και τεχνουργήματα εμάθαν από τους αθάνατους θεούς..»

Από τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως τα κοράσια αυτά ήταν δημιουργήματα του Ήφαιστου που είχαν δύναμη, νου και φωνή. Μία εκτίμηση του Ασίμωφ είναι ότι αυτή ακριβώς η περιγραφή, μας κάνει μάρτυρες αφήγησης των πρώτων ρομπότ.

Το Γκόλεμ ως λέξη εμφανίζεται μόνο μια φορά στη Βίβλο (ψαλμός 139, εδάφιο 16) και σημαίνει κάτι που δεν έχει ακόμα οριστική μορφή και είναι ατελές. Η χρήση του γκόλεμ από την ιουδαική παράδοση φέρει στο παρασκήνιο την δύναμη του λόγου, των λέξεων και των γραμμάτων, μιας και το γκόλεμ αφού φτιαχνόταν με πηλό ή χώμα, ζωντάνευε με την χάραξη και την εκφώνηση του μυστικού ονόματος του Θεού.Φυσικά αυτού του είδος το γκόλεμ, δεν είχε πνεύμα, ούτε νόηση. Ήταν ίσως μια τελετή απόδειξης του επιπέδου του μύστη ή και διαπραττόταν για λόγους προσωπικής ευχαρίστησης.

Υπάρχουν όμως και κάποιες αναφορές και παραδόσεις – οι οποίες μας ενδιαφέρουν και περισσότερο- σύμφωνα με τις οποίες το γκόλεμ αφού υπηρέτησε τον κύριο του, άρχισε να αναπτύσσει υπερφυσικές δυνάμεις μέχρι που έγινε φόβος για τον κύριο και απειλή. Σας θυμίζει κάτι;

Η επίκληση ενός γκόλεμ συνδέεται φυσικά με τις λέξεις. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση χαρασσόταν στο μέτωπο του η λέξη «εμέτ» που σημαίνει «αλήθεια», ενώ για να γίνει ξανά το Γκόλεμ χώμα έσβηνε το πρώτο γράμμα (το αλεφ) για να μείνει η λέξη «μετ» που σημαίνει «νεκρός». Και στην περίπτωση φυσικά του καταστροφικού Γκόλεμ, η λύση ήταν αυτή ακριβώς η διαγραφή του πρώτου γράμματος, ώστε το δημιούργημα να επιστρέψει στην αρχική του μορφή. Εδώ αρχίζει να φαίνεται η αδάμαστη δύναμη των ανθρωπίνων κατασκευασμάτων και η προειδοποίηση ίσως μιας καταστροφής, εάν ο άνθρωπος πιστέψει πως είναι Δημιουργός.

Η έννοια του γκόλεμ συνδέεται φυσικά –σε έξω-ιουδαϊκούς κύκλους- με την δημιουργία του αλχημιστικού ανθρώπου, του χομούνκουλους. Εδώ η δημιουργία και η ζωή γίνεται με βάση οργανικά -και άρα χημικά- στοιχεία και την δύναμη της δημιουργίας που παίρνουν οι αλχημιστές μέσω της μαγείας τους. Παρότι η ρίζα του χομούνκουλους είναι διαφορετική από αυτή του Γκόλεμ, η ιδέα παραμένει η ίδια και είναι η τεχνητή ζωή.

Φυσικά, όλα αυτά μας θυμίζουν και την αγαπημένη σε πολλούς, ιστορία του Φρανκεσταιν. Αφότου το πετυχημένο πείραμα του ζωντανεύει μέσω της αλχημείας, πολύ σύντομα ο νεαρός φοιτητής Φρανκεστάιν καταλαβαίνει ότι δημιούργησε τη νέμεσή του. Το δημιούργημα αυτό φαίνεται πως έχει νου, μιας και μαθαίνει να μιλάει και συναισθήματα μιας και αποζητά μια σύντροφο και τον κινεί ο θυμός για τον δημιουργό του. Το τέλος βρίσκει τον Φρανκεσταιν να πληρώνει για την «αμαρτία» του, ενώ το «τέρας» να εξαφανίζεται προς άγνωστο προορισμό. Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας που αναφέρεται στην αρχή είναι πως η μεγάλη γνώση μπορεί να καταστρέψει τον άνθρωπο. Αυτό συνδυάζεται και με την αρχαιοελληνική παράδοση, πως όταν ο άνθρωπος καυχιέται πολύ για τον εαυτό του και θεωρήσει εαυτόν θεό, η νέμεσις δεν θα αργήσει να τον βρει για να πληρώσει την ύβρη που διέπραξε.

Το ερώτημα στις μέρες μας παραμένει ηθικό αν και αποτελεί πλέον και ένα στοίχημα της επιστημονικής κοινότητας. Ο κάθε μύθος όμως κρύβει από πίσω του και μια αλήθεια.

Μαρία Κοτίβα

mindhack

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ