«Κατάθλιψη»

«Κατάθλιψη»

Γράφει η Αγγελική Μπουμπούλη

Η κατάθλιψη είναι μία διαταραχή που επηρεάζει τη διάθεση, τις σκέψεις, τις διατροφικές συνήθειες του ατόμου, τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του,  τον ύπνο του, και συνήθως συνοδεύεται από σωματικές ενοχλήσεις. Η κατάθλιψη δεν είναι το ίδιο με το φυσιολογικό, καταθλιπτικό συναίσθημα που περνά γρήγορα και έχει μικρότερη ένταση. Στην κατάθλιψη το καταθλιπτικό συναίσθημα έχει μεγάλη ένταση, είναι μόνιμο και δεν επηρεάζεται από τις καταστάσεις που ζει το άτομο.

Η κατάθλιψη είναι από τις πιο συχνές ψυχικές διαταραχές. Περίπου ένας στους δέκα ανθρώπους νοσεί σε κάποια περίοδο της ζωής του από καταθλιπτική διαταραχή. Η συχνότητα της είναι περίπου διπλάσια στις γυναίκες απ’ ότι στους άνδρες.

Πρόσφατες έρευνες στην Ελλάδα δείχνουν ότι παράγοντες όπως η ανεργία, η φτώχεια, η κοινωνική απομόνωση, η ανασφάλεια για το μέλλον συμβάλουν σημαντικά στην εμφάνιση και επιδείνωση ψυχολογικών συμπτωμάτων. Επιπλέον βρέθηκε ότι αυξήθηκαν τα ποσοστά κατάθλιψης στο γενικό πληθυσμό, με μεγαλύτερη συχνότητα σε νέους κάτω των 24 ετών. Παράλληλα έχει σημειωθεί σημαντική αύξηση των αποπειρών αυτοκτονίας τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, συχνότερα σε άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη, με περιορισμένες κοινωνικές σχέσεις και σοβαρά οικονομικά προβλήματα .

Τα  Συμπτώματα της  Κατάθλιψης

Για να δοθεί η διάγνωση χρειάζεται να υπάρχουν πέντε από τα παρακάτω συμπτώματα – κριτήρια, για τουλάχιστον για 15 μέρες συνεχώς και μέσα σε αυτά να περιλαμβάνεται οπωσδήποτε τουλάχιστον το ένα από τα δύο πρώτα. Πιο συγκεκριμένα:

1. Καταθλιπτική διάθεση που διαρκεί το μεγαλύτερο τμήμα της ημέρας και σχεδόν κάθε μέρα, για ένα διάστημα δύο βδομάδων.

2. Απώλεια της ευχαρίστησης και μείωση του ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που στο παρελθόν το άτομο ήθελε, και του άρεσε να κάνει. Το άτομο δεν μπορεί πια να αντλήσει ευχαρίστηση από τη ζωή και οι δραστηριότητες που απολάμβανε στο παρελθόν μπορεί να του είναι πλήρως αδιάφορες.

3. Άγχος βιώνεται ως αίσθημα εσωτερικής δυσφορίας και συνοδεύεται συνήθως από σωματικά συμπτώματα όπως ταχυκαρδία, δύσπνοια, αίσθημα πνιγμού, εφίδρωση κ.τ.λ

4. Διαταραχές του ύπνου. Το σύμπτωμα αυτό παρουσιάζεται με διάφορους τρόπους. Έτσι μερικοί άνθρωποι κοιμούνται πάρα πολλές ώρες, μερικοί δεν μπορούν να κοιμηθούν καθόλου, ενώ άλλοι κάνουν πολύ ακανόνιστο ύπνο, δηλαδή ξυπνούν πολλές φορές στη διάρκεια της νύχτας ή δυσκολεύονται να αποκοιμηθούν. Η πιο συνηθισμένη διαταραχή του ύπνου είναι η πρωινή αφύπνιση, στην οποία το άτομο ξυπνά πολύ νωρίς το πρωί και δεν μπορεί να ξανακοιμηθεί. 

5. Διαταραχές της όρεξης. Συνήθως η κατάθλιψη προκαλεί απώλεια της όρεξης, με πιθανό επακόλουθο την απώλεια βάρους. Ωστόσο μπορεί σε μικρότερη συχνότητα να παρατηρηθεί το αντίθετο σύμπτωμα, δηλαδή αυξημένη όρεξη για φαγητό και αύξηση του σωματικού βάρους καθώς και κρίσεις βουλιμίας. 

6. Κόπωση, εξάντληση, απώλεια ενεργητικότητας. Συχνά το άτομο παραπονιέται ότι αισθάνεται κόπωση ή εξάντληση, σαν όλη η ενέργεια ή η ζωτικότητά του να έχει φύγει. Μπορεί να παραμείνει σε αδράνεια για όλη τη διάρκεια της ημέρας. 

7. Ελάττωση της σεξουαλικής διάθεσης. Ακόμα και αν το άτομο έχει σεξουαλικές επαφές, δεν το επιθυμεί και δεν του προκαλεί καμία ευχαρίστηση.

8. Ανημπόρια, έλλειψη ελπίδας, ανησυχία και απαισιοδοξία για το μέλλον. Το άτομο τα βλέπει όλα μαύρα και πιστεύει πως έτσι θα παραμείνουν. Σκέφτεται ότι το μέλλον του θα είναι αρνητικό, χωρίς πιθανότητα να βιώσει ευχάριστες καταστάσεις ή να του συμβούν ευχάριστα πράγματα ή δεν «βλέπει» καθόλου μέλλον. 

9. Δυσκολία στη συγκέντρωση, τη σκέψη, τη μνήμη και τη λήψη αποφάσεων. Η ενασχόληση με τις καταθλιπτικές σκέψεις είναι τόσο έντονη και επηρεάζει σε τέτοιο βαθμό τη συγκέντρωση ώστε συχνά τα άτομα με κατάθλιψη αναφέρουν δυσκολία στο διάβασμα, στην παρακολούθηση τηλεόρασης, στο να ανακαλέσουν κάποια πληροφορία κτλ. Τα προβλήματα συγκέντρωσης οδηγούν επίσης σε αναποφασιστικότητα, απροσεξία, σύγχυση και ατυχήματα.

10. Αισθήματα και σκέψεις ενοχής, αναξιότητας και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ένα άτομο που παρουσιάζει κατάθλιψη τυπικά πιστεύει ότι ο ίδιος φταίει για την τροπή που έχει πάρει η ζωή του, ότι  όλα είναι δικό του λάθος. Ακόμη, μπορεί να κατηγορεί τον εαυτό του σε υπερβολικό βαθμό για ό, τι αρνητικό συμβαίνει και να νιώθει ότι η κατάσταση που περνάει είναι σαν ένα είδος τιμωρίας για πράγματα που έκανε στο παρελθόν.

11.  Εμμονή σε σκέψεις θανάτου και ιδέες αυτοκτονίας. Μερικές φορές το άτομο νιώθει τόσο απελπισμένο που κάνει σκέψεις αυτοκτονίας. Η απόπειρα αυτοκτονίας είναι η πιο σοβαρή και επικίνδυνη επιπλοκή της κατάθλιψης. Σε άτομα με βαριά κατάθλιψη ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι ιδιαίτερα αυξημένος .

12. Σωματικά συμπτώματα που δεν ερμηνεύονται από ιατρικές εξετάσεις και δεν ανταποκρίνονται σε φαρμακευτική αγωγή και θεραπεία όπως : πονοκέφαλοι, πόνοι στη μέση, κράμπες, ναυτία, δυσκολία στην αναπνοή, πόνος στο στήθος. 

Η βαρύτητα της νόσου ποικίλλει και κυμαίνεται από ήπια έως σοβαρή – ανάλογα με την ένταση και τη διάρκεια των συμπτωμάτων καθώς και τη σοβαρότητα και το εύρος των συνεπειών τους.

• Ήπια κατάθλιψη: τα συμπτώματα δεν είναι περισσότερα από τα μίνιμουμ που απαιτούνται και η έκπτωση της λειτουργικότητας είναι ελάχιστη.

• Σοβαρή κατάθλιψη: τα συμπτώματα είναι αρκετά περισσότερα από αυτά που απαιτούνται για την διάγνωση και η έκπτωση της λειτουργικότητας είναι πολύ έντονη.

Μπορεί να εμφανιστεί ένα και μοναδικό επεισόδιο ή η νόσος να μεταπέσει σε χρόνια ή υποτροπιάζουσα μορφή.Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως η εξωτερική έκφραση ενός ασθενή με κατάθλιψη δεν είναι πάντα καταθλιπτική. Μπορεί για παράδειγμα το άγχος να υπερκεράσει την κακή διάθεση και να αποτελεί το κυρίαρχο σύμπτωμα.

Στο σημείο αυτό να προσθέσουμε ότι αρκετά συχνή είναι επίσης η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ ή φαρμάκων σε μια προσπάθεια ανακούφισης από τα συμπτώματα της κατάθλιψης. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρείται και χρήση παράνομων ουσιών. Δυστυχώς, το αποτέλεσμα είναι το αντίθετο από το επιδιωκόμενο δηλαδή η επιδείνωση της κατάθλιψης.

Είδη Κατάθλιψης

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ένα μόνο είδος κατάθλιψης. Εκτός από την ποικιλομορφία των συμπτωμάτων και της διαφορετικής τους εκδήλωσης σε διαφορετικούς ανθρώπους, το φάσμα της κατάθλιψης περιπλέκεται περισσότερο και από την ύπαρξη διαφορετικών τύπων κατάθλιψης. Παρακάτω περιγράφονται σύντομα οι βασικοί τύποι κατάθλιψης.

Μείζων καταθλιπτική διαταραχή: Ο όρος μπορεί επίσης να συναντηθεί ως κλινική κατάθλιψη, μονοπολική κατάθλιψη αλλά και απλά ως κατάθλιψη. Για τη διάγνωση της απαιτείται τουλάχιστον ένα μείζων καταθλιπτικό επεισόδιο. Η κατάθλιψη ανάλογα με την ένταση των συμπτωμάτων της μπορεί να χαρακτηριστεί ως ήπια, μέτρια ή  σοβαρή, ενώ  η εκδήλωση νέου καταθλιπτικού επεισοδίου μετά από πλήρη ίαση του προηγούμενου ονομάζεται υποτροπή.

Διπολική διαταραχή (μανιοκατάθλιψη): Μερικές φορές η κατάθλιψη εμφανίζεται στα πλαίσια της λεγόμενης διπολικής διαταραχής. Τα άτομα  με την διαταραχή αυτή παρουσιάζουν διαστήματα κατάθλιψης (ο ένας πόλος) και διαστήματα της αντίθετης κατάστασης η οποία ονομάζεται μανία, που μπορεί να την φανταστεί κάποιος σαν παθολογική ευφορία (ο άλλος πόλος). Οι δυο αυτοί κύκλοι εναλλάσσονται αλλά μεταξύ τους μεσολαβούν διαστήματα που το άτομο λειτουργεί φυσιολογικά. Κατά το μανιακό επεισόδιο το άτομο εμφανίζει πολύ ενέργεια σχεδόν σε όλους τους τομείς της ζωής, μειωμένη ανάγκη για ύπνο, μεγαλύτερη ομιλητικότητα και αυξημένη αυτοεκτίμηση. Μειωμένη κρίση, υπέρμετρη εμπλοκή σε ευχάριστες δραστηριότητες και αδυναμία συγκέντρωσης είναι επίσης συνήθη συμπτώματα. Τα παραπάνω μπορεί να συντελέσουν σε διάφορα προβλήματα όπως έντονη επιθετικότητα προς άλλους, άκομψη κοινωνική δραστηριότητα κ.α.

Δυσθυμική διαταραχή (δυσθυμία):Το βασικό χαρακτηριστικό της δυσθυμικής διαταραχής (αλλιώς δυσθυμία) είναι μία χρόνια καταθλιπτική διάθεση που το άτομο έχει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας, τις περισσότερες μέρες για τουλάχιστον 2 χρόνια.

Είναι μια μακροχρόνια μορφή ήπιας κατάθλιψης που χαρακτηρίζεται από μια επίμονη απαισιόδοξη θεώρηση της ζωής και καθώς εκτείνεται στον χρόνο δημιουργεί στο άτομο μια αίσθηση ανεπάρκειας. Το άτομο με δυσθυμία παρότι μπορεί και ανταπεξέρχεται στις καθημερινές του δραστηριότητες, νιώθει πάντα ότι κάτι τον κρατάει από το να μπορεί να νιώσει καλά. Δεν προκαλεί έντονη έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου και οι περίοδοι δυσθυμίας μπορεί να εναλλάσσονται με περιόδους κατά τις οποίες το άτομο αισθάνεται φυσιολογικά. Η δυσθυμία επηρεάζει την εργασία και την κοινωνική ζωή. Πολλά άτομα απομονώνονται και γίνονται λιγότερα παραγωγικά. Αν το άτομο έχει δυσθυμία, διατρέχει  μεγαλύτερο κίνδυνο να παρουσιάσει μείζονα κατάθλιψη.

Επιλόχεια κατάθλιψη: Αλλιώς κατάθλιψη με επιλόχεια έναρξη ή μεταγεννητική κατάθλιψη. Ονομάζεται η κατάθλιψη που εμφανίζεται μέσα στις τέσσερις πρώτες εβδομάδες μετά τον τοκετό. Η κατάθλιψη της λοχείας δεν πρέπει να συγχέεται με την απλή λοχειακή δυσφορία, που εμφανίζεται τις πρώτες μέρες μετά από τον τοκετό με ήπια συμπτώματα (θλίψη, άγχος, ανησυχία, ευσυγκινησία), τα οποία υποχωρούν, χωρίς να ασκηθεί ειδική θεραπευτική παρέμβαση, μέσα σε μια εβδομάδα.

Εποχική  κατάθλιψη: Αλλιώς κατάθλιψη με εποχιακό σχήμα (ή εποχιακή συναισθηματική διαταραχή), ή μελαγχολία του χειμώνα. Ο όρος υποδηλώνει οποιαδήποτε καταθλιπτική διαταραχή χαρακτηρίζεται από την εκδήλωση της σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους του έτους κατ” επανάληψη.   Χρησιμοποιείται όμως κυρίως για τις περιόδους κατάθλιψης που έχουν σχέση με την αλλαγή των εποχών: συνήθως αρχίζει το φθινόπωρο ή το χειμώνα και υποχωρεί την άνοιξη. Για την διάγνωση, χρειάζεται να έχουν παρατηρηθεί συμπτώματα καταθλιπτικού επεισοδίου για 2 συνεχείς χειμώνες, τα οποία υποχώρησαν οπωσδήποτε την άνοιξη (ή το καλοκαίρι). Τα συμπτώματα είναι γενικά πιο ήπια και συνήθως περιλαμβάνουν: αυξημένη ανάγκη για ύπνο, αυξημένη κατανάλωση υδατανθράκων και/ή σοκολάτας, μειωμένη ενέργεια και κόπωση, απόσυρση από κοινωνικές δραστηριότητες. 

Λόγια  ατόμων  με κατάθλιψη

• «Δε θέλω να σηκωθώ από το κρεβάτι.. Θέλω να συνεχίσω να κοιμάμαι.. Όταν σηκώνομαι το    σώμα μου είναι βαρύ… Κάτι εδώ στο στήθος με πλακώνει…» 
• «Δεν έχω διάθεση για τίποτα, τίποτα… Πάλι τα ίδια και τα ίδια..» 
• «Νιώθω ότι θα πάθω κάτι…θα σκάσω.. Συνέχεια σκέφτομαι ότι θα πάθω κάτι..» 
• «Θέλω να γίνω όπως πριν.. Δεν θέλω

να ζω άλλο έτσι…Νιώθω μια μαυρίλα…»

• «Δεν μπορεί να  καταλάβει κανείς τι περνάω..»

Ποια Είναι τα Αίτια της Κατάθλιψης

Η κατάθλιψη, όπως και όλες οι ψυχικές ασθένειες δεν έχει μία και μοναδική αιτία εκδήλωσης. Η επιστημονική μελέτη των αιτιών της δεν έχει καταλήξει σε μια ή  δύο απόλυτες απαντήσεις αλλά έχει επισημάνει μια σειρά από παράγοντες ευαλωτότητας και επικινδυνότητας εκδήλωσης κατάθλιψης. Η αιτιολογία της είναι πολυπαραγοντική, είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης οργανικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων.  Οι σημαντικότεροι παράγοντες είναι οι εξής:

Ο βιολογικός παράγοντας καθιστά κάποιον πιο ευάλωτο στην κατάθλιψη. Έρευνες έχουν δείξει πως ένα άτομο με συγγενή πρώτου βαθμού με κατάθλιψη έχει περισσότερες πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης κατά 1,5% – 3% από τα άτομα του γενικού πληθυσμού υποδεικνύοντας ότι μια βιολογική ευαισθησία μπορεί να κληρονομηθεί από το γενεαλογικό δέντρο. Όσοι έχουν ιστορικό κατάθλιψης στο άμεσο συγγενικό περιβάλλον τους (μητέρα, πατέρας) έχουν δύο έως τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν κατάθλιψη. 

• Παιδική ηλικία: Συσχέτιση εμφανίζει η κατάθλιψη στην ενήλικη ζωή με τραυματικά γεγονότα κατά την παιδική ηλικία  όπως: η «ψυχρή» και σκληρή ανατροφή, η σωματική και ψυχολογική κακοποίηση, η απώλεια γονέα, η έλλειψη στοργής, γονείς που έδειχναν ανοιχτά την προτίμηση τους σε άλλα αδέρφια, γονείς επικριτικοί και ιδιαιτέρως απαιτητικοί ως προς τις επιδόσεις, αλκοολικοί γονείς. Η βίωση τέτοιων συνθηκών στην παιδική ηλικία αυξάνει την πιθανότητα κατάθλιψης του ατόμου ως ενήλικα.

• Γεγονότα και καταστάσεις στην ενήλικη ζωή: Σημαντικές αλλαγές στη ζωή ενός ατόμου μπορούν να πυροδοτήσουν συμπτώματα κατάθλιψης. Στρεσογόνα γεγονότα όπως ένα διαζύγιο, η οικονομική δυσχέρεια, η απώλεια εργασίας και η παρατεταμένη ανεργία, κακές εργασιακές συνθήκες,   ο θάνατος κοντινού προσώπου, μια ερωτική απογοήτευση, χρόνια ασθένεια, αλλαγή φάσης ζωής, μετανάστευση, συνταξιοδότηση κτλ.

• Στοιχεία προσωπικότητας: Κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως είναι η αγχώδης αντιμετώπιση καταστάσεων, η τελειομανία, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η απαισιόδοξη στάση ζωής μπορούν επίσης να συμβάλλουν στη εκδήλωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων.

Ποιο είναι το Νόημα της  Κατάθλιψης

Είναι πολύ συνηθισμένο να θεωρούμε τα συναισθήματα μας δεδομένα και να μην ασχολούμαστε με αυτά. Τις περισσότερες φορές αδυνατούμε να τα κατανοήσουμε ή ακόμα και να τα αναγνωρίσουμε. Λειτουργούμε μηχανικά, από κεκτημένη ταχύτητα και ορμώμενοι από την δύναμη της συνήθειας, χωρίς να σκεφτούμε πως νιώθουμε. Όπως καταλαβαίνουμε όμως, αυτός ο τρόπος λειτουργίας  μας αφήνει με πολλά κενά και μειώνει τις δυνατότητες και τις ικανότητες του εαυτού μας. Οι εμπειρίες του ατόμου γίνονται όλο και πιο άκαμπτες όλο και πιο περιορισμένες και πολλές φορές ανοίγεται ο δρόμος των συμπτωμάτων και της ψυχοπαθολογίας. Όσο πιο  μακριά είναι κάποιος από την επαφή με τον εαυτό του και από την επαφή με τα συναισθήματα του, τόσο πιο σοβαρά θα είναι τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει σε ψυχικό επίπεδο.

Η Κατάθλιψη λοιπόν, είναι ένα μήνυμα που πρέπει να αποκωδικοποιήσουμε, ένα «σύμπτωμα» μιας βαθύτερης ανάγκης που δεν εισακούεται. Όπως τα σωματικά, έτσι και τα ψυχικά συμπτώματα είναι αιτήματα αλλαγής «κάτι δεν πάει καλά  στη ζωή μας». Μπορούμε να  δούμε την  κατάθλιψη ως το μήνυμα του σώματος και της ψυχής μας, για αλλαγή των καταστάσεων που μας προκαλούν δυσφορία, ένα σημάδι ότι κάτι λείπει, ότι κάτι δεν είναι σε ισορροπία. Συμπεριφορές και σκέψεις που μας ήταν χρήσιμες σε μια άλλη φάση της ζωής μπορεί στο σήμερα να εμποδίζουν την εξέλιξη του εαυτού μας. Η δυσκολία μας να παίρνουμε θέση σε αυτά που συμβαίνουν στη ζωή μας, να βάζουμε όρια, να λέμε όχι, να διεκδικούμε τα θέλω μας έχει ως αποτέλεσμα να χάνουμε σιγά-σιγά τον εαυτό μας. Η κατάθλιψη είναι η θλίψη για την απώλεια μιας πλευράς του εαυτού μας, είναι το καθημερινό πένθος για μία ζωή που έχει χάσει το νόημά της.

Αντιμετωπίζοντας την Κατάθλιψη

Είναι μεγάλης σημασίας να κατανοήσουμε ότι η κατάθλιψη θεραπεύεται σε ένα ποσοστό 80-90% μετά από κατάλληλη θεραπεία. Δυστυχώς όμως, μόνο το 1/3 των ανθρώπων που υποφέρουν από κατάθλιψη υποβάλλονται σε θεραπεία. Τα κυριότερα εμπόδια για αποτελεσματική  περίθαλψη και φροντίδα είναι το στίγμα, η προκατάληψη και ο αποκλεισμός των ατόμων που αντιμετωπίζουν κατάθλιψη και χρειάζονται  θεραπεία από ειδικό ψυχικής υγείας.

•  Η ψυχοθεραπεία βοηθάει στην αλλαγή και στην ενδυνάμωση του ατόμου να πιστέψει στον εαυτό του. Με την ψυχοθεραπεία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τα βαθύτερα αίτια της κατάθλιψης και να αντιμετωπίσει την κατάσταση πιο αποτελεσματικά.

• Η φαρμακευτική αγωγή, επίσης, σε συνδυασμό με την ψυχοθεραπεία και ανάλογα με την περίπτωση, βοηθά στην απαλλαγή από τα συμπτώματα.  

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι η  έγκαιρη παρέμβαση, υπό την καθοδήγηση του ειδικού, περιορίζει την διάρκεια  της κατάθλιψης σε λίγες εβδομάδες και ελέγχει αποτελεσματικά την μακρόχρονη πορεία της.

• Συναισθηματική υποστήριξη από  σύντροφο, οικογένεια και  φίλουςμέσα από την κατανόηση και αποδοχή της κατάστασης που βιώνει και όχι την κριτική. Ενθαρρύνουμε το άτομο να μιλήσει και να μοιραστεί πως νιώθει. Επίσης μπορούμε να δείξουμε ότι νοιαζόμαστε περνώντας χρόνο μαζί του ή έχοντας συχνή τηλεφωνική επικοινωνία και δείχνοντας συμπάθεια και εκτίμηση. Όταν κάποιος έχει κατάθλιψη, είναι πιθανό να εκνευρίζεται ή να παρεξηγείται πιο εύκολα απ” ότι συνήθως. Μπορεί λοιπόν να χρειαστεί να είμαστε υπομονετικοί. Προτροπή για έγκαιρη αναζήτηση βοήθειας από ειδικό ψυχικής υγείας και ενθάρρυνση να παραμείνει στη θεραπεία. Σε κάποιες περιπτώσεις αν το επιθυμεί το άτομο που πάσχει από κατάθλιψη μπορεί κανείς να τον συνοδέψει στον ειδικό ψυχικής υγείας. Τέλος δεν αγνοούμε ενδείξεις για σκέψεις αυτοκτονίας. 

• Η  συμμετοχή σε ομάδες, συλλόγους

Κλείνοντας θα  ήθελα να προσθέσω ότι η κατάθλιψη μας δείχνει ότι μέσα μας υπάρχουν συγκρούσεις και προβλήματα σε ένα βαθύτερο επίπεδο τα οποία πρέπει να αναγνωρίσουμε και να αντιμετωπίσουμε. Θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε την κατάθλιψη σαν μια αφορμή αυτογνωσίας και ενημερότητας, σαν ένα κίνητρο για αλλαγές στον ψυχικό μας κόσμο και τις σχέσεις μας με τους άλλους, σαν μια ευκαιρία για διαφοροποίηση του «εαυτού».

schooltime

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ