Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Ο Ισοκράτης (436 π.Χ-338 π.Χ.)

Τρίτη 17 Ιουνίου 2014

Ο Ισοκράτης (436 π.Χ-338 π.Χ.) – Σύντομη παρουσίαση

Ο Ισοκράτης (436 π.Χ-338 π.Χ.)

«Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας τους υπόλοιπους ανθρώπους στη σκέψη και στο λόγο, ώστε οι μαθητές της έγιναν δάσκαλοι των άλλων, και το όνομα των Ελλήνων το έχει κάνει να φανερώνει όχι πλέον τη φυλή αλλά τη διάνοια, με αποτέλεσμα περισσότερο να αποκαλούνται Έλληνες αυτοί που μετέχουν στη δική μας παιδεία παρά στην κοινή καταγωγή.»

Πανηγυρικός, εδάφιο 50

Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης

Ο Ισοκράτης (436-338) ήταν Αττικός ρήτορας και πιστεύεται ότι υπήρξε μαθητής του Σωκράτη. Άνοιξε τη ρητορική του σχολή το 393 (πριν ο Πλάτωνας ανοίξει την Ακαδημία του) και διαχώρισε εξ αρχής τον εαυτό του από τουςΣοφιστές, θεωρώντας τους υποδεέστερους. Πίστευε ότι εξευτέλιζαν το επάγγελμά τους της εκπαίδευσης στη φιλοσοφία/ρητορεία προσφέροντας τις υπηρεσίες τους σε πολύ χαμηλές τιμές, ενώ ο ίδιος έκανε μεγάλη περιουσία από τη διδασκαλία της επιχειρηματολογίας στον γραπτό και προφορικό λόγο. Έλεγε ότι ήταν μεγαλεπήβολοι στα λόγια τους αλλά ασυνάρτητοι στις πράξεις τους, ότι αξίωναν γνώση του μέλλοντος αλλά δεν μπορούσαν να επιδείξουν διορατικότητα ούτε καν για το παρόν, και ότι παρίσταναν ότι δίδασκαν πολιτική αντιλογία ενώ δεν έδειχναν ενδιαφέρον για την αλήθεια. Τις απόψεις του αυτές ανέπτυξε στο «Κατά των Σοφιστών», το πρώτο του έργο.

«Εκείνοι (Σόλων και Κλεισθένης)… δεν εγκαθίδρυσαν πολίτευμα …που εκπαίδευε τους πολίτες με τρόπο που να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την ελευθεροστομία, και ευτυχία τη δυνατότητα να κάνει κάποιος τούτα, αντίθετα εγκαθίδρυσαν πολίτευμα που, επειδή μισούσε και τιμωρούσε τους ανθρώπους αυτού του είδους, έκανε καλύτερους και φρονιμότερους όλους τους πολίτες.» (Αρεοπαγιτικός εδάφιο 20.)

Στη δικιά του διδασκαλία εναντιώθηκε πρώτα ο Πλάτωνας και αργότερα ο Αριστοτέλης, ο οποίος ενδεχομένως να μαθήτευσε κοντά του. Ο Πλάτωνας και άλλοι διαφωνούσαν με την αποτύπωση ιδεών σε γραπτό κείμενο καθώς τα γραπτά θα μπορούσαν να πέσουν σε λάθος χέρια και να παρερμηνευτούν. Ο Ισοκράτης, ενδεχομένως λόγω της παραδεδειγμένης ντροπαλοσύνης του και της ισχνής του φωνής, έδινε βάση στη σημασία του γραπτού κειμένου και είναι ο πρώτος διδάσκαλος γραπτού λόγου που γνωρίζουμε. Ήθελε η ρητορική να εξυπηρετεί ηθικούς σκοπούς, όπως και ο Αριστοτέλης, αλλά ο τελευταίος δεχόταν μόνο αυτούς που είχαν να επιδείξουν μεγάλο ταλέντο στη ρητορική, ενώ ο Ισοκράτης πίστευε ότι ακόμα και κάποιος με ελάχιστο ταλέντο μπορούσε να διδαχτεί τις βασικές αρχές της καλής γραφής.

Χρησιμοποιούσε όμως τη γραφή όχι μόνο για την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας, αλλά και για να επηρεάσει την κοινή γνώμη για σύγχρονά του θέματα. Ήταν κάτι σαν πολιτικός σχολιαστής της εποχής του. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, οι προσπάθειές του επικεντρώθηκαν στη συγγραφή επιστολών και λόγων προσπαθώντας να προωθήσει την ιδέα του Παν-Ελληνισμού, της ένωσης των Ελληνικών πόλεων-κρατών, ώστε να σταματήσουν οι μεταξύ τους πόλεμοι. Επιχείρησε να πείσει τον Φίλιππο Β’ να ενώσει τους Έλληνες κάτω από την ηγεσία του και να επιτεθεί στον κοινό εχθρό, τους Πέρσες. Το ίδιο προσπάθησε να κάνει και με τον Αρχίδαμο, βασιλιά της Σπάρτης. Στον λόγο του «Ελένης Εγκώμιον» επαίνεσε την Ωραία Ελένη που με τα κάλλη της κατάφερε να ενώσει τους Έλληνες σε κοινό αγώνα κατά των βάρβαρων Περσών.

Στη σχολή του δεν δίδασκε μόνο την πρακτική συγγραφή στους μαθητές του, αλλά ήθελε να τους βοηθήσει στο να γίνουν ενεργοί και χρήσιμοι πολίτες της κοινωνίας τους. Πίστευε ότι η σωστή ομιλία ήταν ένδειξη σωστής σκέψης και έλεγε ότι δεν υπάρχει θεσμός που να επινοήθηκε από άνθρωπο χωρίς τη βοήθεια του λόγου στην ανάπτυξή του. Στον «Περί της Αντιδόσεως» γράφει ότι χάρη στον λόγο, μορφώνονται οι ανόητοι και δοκιμάζονται οι σοφοί, καθώς θεωρούμε ότι η σωστή ομιλία είναι σημάδι ορθής σκέψης και στο «Κατά των Σοφιστών» ότι αν και η αρετή δεν διδάσκεται, μπορεί παρόλα αυτά να ενδυναμωθεί με την εκπαίδευση και την πρακτική εξάσκηση στην ρητορεία. Ο Ισοκράτης περιγράφει τον μορφωμένο άνθρωπο ως αυτόν που καταφέρνει να χειριστεί τις καθημερινές του συνθήκες με ορθή κρίση, που δεν καταβάλλεται από τις ατυχίες της ζωής αλλά τις αντέχει γενναία, που είναι ευπρεπής και έντιμος με όποιον συναντά, και που δεν κακομαθαίνει από τις επιτυχίες του ώστε να γίνεται αλαζόνας.

«Με εκπλήσσει το γεγονός ότι υπάρχουν πόλεις που ανταμείβουν με μεγαλύτερη γενναιοδωρία τους ανθρώπους που νικούν σε γυμναστικούς αγώνες, απ’ ό,τι εκείνους που με την ευφυΐα τους και την εργατικότητά τους εφευρίσκουν κάτι το ωφέλιμο. Οι άνθρωποι τούτοι δεν αντιλαμβάνονται ότι η ισχύς που στηρίζεται στη δύναμη και την ταχύτητα πεθαίνει εκ φύσεως μαζί με το σώμα, ενώ οι γνώσεις υπάρχουν αιώνια και ωφελούν εκείνους που τις χρησιμοποιούν.»

Επιστολή «Στους Άρχοντες των Μυτιληναίων»

Αντίθετος λοιπόν με τους σοφιστές στη μεθοδολογία αλλά και στη διαλεκτική μέθοδο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αποτέλεσε έναν συμβιβασμό μεταξύ των δύο, προτείνοντας την καθαρή γραφή στις μορφές της εκφώνησης λόγου, της δικολογίας (αν και αργότερα απέρριψε τη συγγραφή δικολογιών ως επάγγελμα), και της συγγραφής επιστολών ή πολιτικών διατριβών. Ο Κικέρων δηλώνει ότι η σχολή του είναι ο χώρος όπου τελειοποιήθηκε η ευγλωττία των Ελλήνων και ότι απόφοιτοι της σχολής του Ισοκράτη αποτελούν τους μεγαλύτερους πολιτικούς, συγγραφείς, και ρήτορες της εποχής. Αν και σήμερα πιο γνωστοί είναι ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης είχε πολύ μεγαλύτερη επιρροή στην εποχή του και στην ελληνιστική περίοδο, αλλά και στη ρωμαϊκή, μέχρι και τη σύγχρονη, αφού ως και τον 19ο αιώνα οι διδακτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι περισσότερες Ευρωπαϊκές σχολές ήταν οι δικές του. Σήμερα πολλοί τον θεωρούν πατέρα της σύγχρονης μορφής σύνθεσης κειμένου και αναγνωρίζουν τη συνεισφορά του στην ανάπτυξη του γραπτού και προφορικού λόγου, της ιστοριογραφίας, της ηθικολογίας και της πολιτικής συνείδησης.

Όταν είδε ότι η συμφιλίωση μεταξύ Μακεδόνων και Αθηναίων δεν μπορούσε να επιτευχθεί, και ότι το όνειρό του για πανελλήνια ένωση αποδείχτηκε μάταιη ελπίδα μετά την ήττα των Αθηναίων από τον Φίλιππο Β’ στη Χαιρώνεια, είτε απεγνωσμένος από αυτά είτε αποκαμωμένος από αρρώστια που τον ταλαιπωρούσε επί χρόνια, επέλεξε να πεθάνει αρνούμενος στον εαυτό του την τροφή, σε ηλικία 98 ετών.

Επιλογή έργων:

Περί Της Ειρήνης

Στον λόγο αυτό ο Ισοκράτης απευθύνεται στους Αθηναίους σε μια περίοδο που η πόλη κινδύνευε από πόλεις-κράτη υπό την κυριαρχία της αλλά και συμμαχικές της, και προσπαθεί να τους πείσει να συνάψουν ειρήνη, κάτι που αντιβαίνει στη συνήθη φιλοπολεμική ρητορεία του. Τα επιχειρήματά του είναι πραγματιστικά (ανάπτυξη του εμπορίου, μείωση φόρων, αύξηση ασφάλειας…) και χρησιμοποιεί την αίγλη και τη δόξα του παρελθόντος καθώς και το δημοκρατικό ιδεώδες για να κατηγορήσει αυτούς που επιζητούν τη σύγκρουση.

Αρεοπαγιτικός

Όπου ο Ισοκράτης επιχειρεί να εμπνεύσει τους Αθηναίους υπέρ του δημοκρατικού ιδεώδους, θυμίζοντας ξανά την αίγλη του παρελθόντος που ανησυχεί ότι κινδυνεύει να χαθεί για πάντα. Ο λόγος γράφτηκε πιθανώς λίγο μετά τον Συμμαχικό Πόλεμο με την ελπίδα να ανατραπεί η παρακμή της Αθήνας.

Παναθηναϊκός

Εδώ ο ρήτορας μιλάει άλλη μια φορά για το μεγαλείο της Αθήνας, το πολίτευμά της, τους ήρωές της, της κατακτήσεις της. Ο λόγος (που μάλλον ονομάστηκε έτσι γιατί εκφωνήθηκε στα Παναθήναια) γράφτηκε υπό την απειλή της καθόδου των Μακεδόνων και μπορεί κανείς σε αυτόν να ακούσει το ψιθύρισμα του τέλους μιας ολόκληρης εποχής, καθώς ο Ισοκράτης ξέρει ότι οι μέρες της αθηναϊκής πρωτοκαθεδρίας στον ελλαδικό χώρο ανήκουν στο παρελθόν. Στρέφεται και εδώ στον Φίλιππο για να τον επηρεάσει υπέρ της Πανελλήνιας ιδέας.

«Είναι ανόητος όποιος λυπάται με όσα συμβαίνουν εξαιτίας φυσικής αναγκαιότητας» αποδίδεται στον Ισοκράτη

Υ.Γ.: Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρώτο εδάφιο του παρόντος κειμένου από τον Πανηγυρικό έχει δολίως μεταφραστεί λαθεμένα κάπως έτσι: «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία». Η λέξη «αυτοκαταστρέφεται» δεν υπάρχει στο αρχικό κείμενο και προστέθηκε εμβόλιμα για να υποδηλώσει ότι η δημοκρατία έχει κάποιο εσωτερικό ελάττωμα που την οδηγεί αναγκαστικά στην καταστροφή, ότι δηλαδή ως πολίτευμα είναι ελαττωματικό. Ο Ισοκράτης όμως δεν πίστευε κάτι τέτοιο, αλλά παρουσίαζε τις αδυναμίες της σύγχρονής του κοινωνίας και έλεγε ότι χρειάζεται να διορθωθούν τα λάθη της για να επικρατήσει πραγματική δημοκρατία, όπως αυτή του Σόλωνα και του Κλεισθένη. Αυτοί που χρησιμοποιούν την παραποιημένη μετάφραση και ψάχνουν απεγνωσμένα να βρουν κάποιον αρχαίο Έλληνα αντιδημοκράτη για να δικαιολογήσουν τις δικές τους απόψεις, φαίνεται να είναι υποστηριχτές της τακτικής «πονάει κεφάλι, κόβω κεφάλι». Ο Ισοκράτης όμως δεν θα έλεγε ποτέ «μια χούντα μας χρειάζεται».