Από τη Μήτρα στο Μάτριξ

                                 
Σε μια διάλεξή του το 1923, ο μεγάλος Άγγλος γενετιστής Τζον Μπ. Σ. Χαλντέιν παρουσίασε, με τη γνωστή αμφισημία της βρετανικής ειρωνείας, ένα σενάριο για μια μελλοντική εποχή (τοποθέτησε την έναρξή της στο 1951) όπου η σεξουαλικότητα θα έχει πλήρως αποδεσμευτεί από την αναπαραγωγή και τα έμβρυα δεν θα αναπτύσσονται πια μέσα στην κοιλιά μιας μητέρας, αλλά σε κάτι σαν θερμοκοιτίδες. Ο Χαλντέιν έπλασε μάλιστα και έναν όρο γι΄ αυτό τον τρόπο τεκνοποιίας: εξωγένεση. 


Η διάλεξη του Χαλντέιν δεν είχε άμεσο αντίκτυπο στις ιατρικές έρευνες, είχε όμως στη λογοτεχνία: από αυτήν εμπνεύστηκε ο Άλντους Χάξλεϋ την ιδέα της παραγωγής γενετικά προκαθορισμένων (από το παγκόσμιο κράτος) 

παιδιών, στην ολοκληρωτική κοινωνία που περιέγραψε στο Θαυμαστός καινούργιοςκόσμος. (Μια μικρή παρέκβαση εδώ: φρονώ ότι ο σαρκασμός του πρωτότυπου τίτλουΒrave Νew World χάνεται στο καθιερωμένο «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος». Γι΄ αυτό, αντιπροτείνω το «Άξιος καινούργιος κόσμος», καθώς το «άξιος» μπορεί να έχει την ίδια ακριβώς ειρωνική χροιά με το «brave»). 

Παραδόξως, ο Χαλντέιν και ο Χάξλεϋ προφήτεψαν ότι θα ήταν διαδεδομένο στην εποχή μας κάτι που ακόμα δεν είναι τεχνικά εφικτό, ενώ δεν μπόρεσαν να φανταστούν πολλά ενδιάμεσα βήματα που είναι ήδη πραγματικότητα (ή σχεδόν) στην πορεία προς το οριστικό διαζύγιο της αναπαραγωγής από τη σεξουαλικότητα: το αντισυλληπτικό χάπι, την τεχνητή γονιμοποίηση, την in vitro γονιμοποίηση (τα παιδιά του σωλήνα), τις παρένθετες μητέρες, την κλωνοποίηση. Έβλεπαν, δηλαδή, το τέρμα του δρόμου, αλλά δεν μπορούσαν να δουν τον ίδιο τον δρόμο. 

Πράγματι, η εξωγένεση, η τεχνητή μήτρα, συζητείται σήμερα ολοένα περισσότερο στους κύκλους της γενετικής και της ιατρικής τεχνολογίας, γίνονται μάλιστα και σχετικά πειράματα, με μερική επιτυχία. Όπως έχουμε μάθει, συχνά καταβάλλοντας υψηλό τίμημα, η τεχνολογία έχει μια δική της δυναμική, που την κάνει να ξεφεύγει γρήγορα από τα όρια των αρχικών σκοπών της και είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να ελεγχθεί. Η τεχνητή μήτρα θα μπορούσε να λύσει ορισμένα ιατρικά προβλήματα, όπως είναι π.χ. η ομαλή συνέχιση της ανάπτυξης του εμβρύου, όταν η κύηση στη μήτρα παρουσιάζει σοβαρές επιπλοκές. Θα μπορούσε, επίσης, να είναι μια ηθικά αποδεκτή εναλλακτική για τους αντιπάλους των αμβλώσεων: μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη δεν θα ήταν ανάγκη να διακόπτεται με τη «δολοφονία» του κυήματος. Ωστόσο, το εύρος των εφαρμογών μιας εφεύρεσης δεν εξαρτάται από τις προθέσεις ή τις ευχές των δημιουργών της, αλλά από τη μορφή της κοινωνίας που τη δεξιώνεται. Στις σημερινές δυτικές κοινωνίες, που έχουν ατομοκεντρικό χαρακτήρα και τείνουν να μεταφράζουν κάθε ατομική επιθυμία σε δικαίωμα, η τεχνητή μήτρα δεν θα μπορούσε άραγε να χαιρετιστεί από έναν ολοένα αυξανόμενο αριθμό γυναικών ως η λύση της αντίφασης ανάμεσα στην επιθυμία τους για παιδί και την επιθυμία τους να αποφύγουν τα βάρη της εγκυμοσύνης, ιδιαίτερα τις επιπτώσεις της στην επαγγελματική τους ανέλιξη; Διότι αυτή είναι η ριζική διαφορά της τεχνητής μήτρας από τις άλλες μεθόδους ιατρικά υποβοηθούμενης τεκνοποιίας (χωρίς σεξουαλική επαφή): ενώ αυτές προϋποθέτουν όλες την τελική εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα μιας γυναίκας και την κανονική κύησή του μέσα σ΄ αυτήν, η τεχνητή μήτρα φαίνεται να απελευθερώνει τις γυναίκες από το τελευταίο και επαχθέστερο βαρίδι της βιολογικής κληρονομιάς τους. Δεν είναι άραγε αυτό το τελικό βήμα προς την ισότητα των δύο φύλων; 

Ας αφήσουμε την απάντηση σ΄ εκείνους (εκείνες) που παθιάζονται με τη μεταφυσική των δικαιωμάτων και της ισότητας των φύλων και δεν αρκούνται στη νομική κατοχύρωση των πιο εύλογων. Εμείς, που ρέπουμε περισσότερο προς τη μεταφυσική των φύλων, θα σημειώσουμε, μαζί με τον συγγραφέα αυτού του βιβλίου, ότι η τεχνητή μήτρα θα ολοκλήρωνε με δραματικό τρόπο την ανατροπή της γυναικείας και της ανδρικής ταυτότητας και θα έκανε αγνώριστη (αν υποθέσουμε ότι θα τη διατηρούσε) τη σχέση των γονέων με τα παιδιά τους. Η μητρότητα θα εξομοιωνόταν με την πατρότητα: η φυσική μητέρα και ο φυσικός πατέρας δεν θα ήταν πια παρά οι δότες ενός ωαρίου και ενός σπερματοζωαρίου, αντίστοιχα, από τη σύντηξη των οποίων κάπου μακριά από αυτούς θα προέκυπτε, πάλι κάπου μακριά, ένα παιδί (η σύγκριση με τα υιοθετημένα παιδιά θα ήταν άτοπη: η υιοθεσία επιλέγεται συνήθως λόγω αδυναμίας τεκνοποιίας ή, σπανιότερα, για λόγους ευσπλαχνίας, ενώ εδώ θα επρόκειτο για λίγο πολύ καθολική εγκατάλειψη της μητρότητας ως φυσικής διαδικασίας). Ο δεσμός της μητέρας με το παιδί δεν θα είχε πια τη βιολογική βάση της εννιάμηνης σωματικής συμβίωσης, όπως συμβαίνει εδώ και πολλά εκατομμύρια χρόνια, αλλά θα επαφιόταν σε κάποιο αίσθημα ευθύνης (στο σημείο αυτό μπαίνει στο παιχνίδι η ηθικολογία) ή στην περίφημη γυναικεία δοτικότητα, που, πιθανότατα εξασθενημένη και αυτή μετά την αποκοπή της από τη βιολογική ρίζα της, θα χρειαζόταν από καιρό σε καιρό κάποιες ενέσεις ουσιών με «αγαπητική» δράση, κάτι σαν το ευφορικό σόμα που έπαιρναν οι κάτοικοι του άξιου καινούργιου κόσμου στο μυθιστόρημα του Χάξλεϋ. 

Πόσο πιθανό είναι να φτάσουμε ώς εκεί; Πάντως δεν είναι απίθανο, αν πάρουμε υπόψη τη φορά των σημερινών ατομοκεντρικών κοινωνιών και τη διαβεβαίωση των ειδικών ότι οι τεχνικές δυσκολίες, που έχουν να κάνουν κυρίως με τις εξαιρετικά πολύπλοκες λειτουργίες του πλακούντα, μπορούν να ξεπεραστούν το πολύ σε μερικές δεκαετίες. Ξέρουμε εκ πείρας ότι τέτοιες διαβεβαιώσεις πρέπει να τις παίρνουμε πολύ στα σοβαρά. Όπως επίσης μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τι οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα θα επενδυθούν σ΄ αυτές, για να τις επαληθεύσουν μια ώρα αρχύτερα. Υπάρχει και κάτι άλλο που μπορούμε να προβλέψουμε χωρίς μαντικές ικανότητες: αν στο μέλλον γενικευτεί η χρήση της τεχνητής μήτρας, τα παιδιά θα γίνουν κάποια στιγμή υπόθεση της «κοινότητας» και όχι της οικογένειας, με ό, τι αυτό συνεπάγεται, προπαντός για τα ίδια τα παιδιά. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χάξλεϋ συνέδεσε την εξωγένεση, όπως εμείς συνδέουμε σήμερα την κλωνοποίηση, με το φάσμα του ολοκληρωτισμού: με καθεστώτα που προγραμματίζουν γενετικά τους ανθρώπους για τη μια ή την άλλη χρήση. Στο αποκορύφωμα του θριάμβου των ατομικών δικαιωμάτων παραμονεύει η έκλειψη της ατομικότητας. 

Ωστόσο, η Ιστορία δεν ακολουθεί αδιάκοπα γραμμική πορεία και καλά θα κάνουμε να μην επαναλάβουμε το παλιό λάθος των θεωρητικών της συνεχούς προόδου ή το νεότερο λάθος των μελλοντολόγων, που προεκτείνουν ώς το απώτερο μέλλον όποιο κοινωνικό φαινόμενο βλέπουν να κλιμακώνεται ή να αποκλιμακώνεται στις μέρες τους. Αντίρροπες δυνάμεις, απρόβλεπτες εξελίξεις, καινούργιες διαπιστώσεις μπορεί να ανατρέψουν αυτό που φαίνεται νομοτελειακό. Δεν είναι βέβαιο, για παράδειγμα, ότι οι γυναίκες, ακόμα και οι φεμινίστριες, θα δουν την τεχνητή μήτρα ως απελευθέρωση. Η φυσική μητρότητα είναι πηγή μιας μορφήςγυναικείας εξουσίας. Η Ελιζαμπέτ Μπαντεντέρ, που, όπως οι περισσότερες φεμινίστριες, πιστεύει πως οι γυναίκες και οι άνδρες δεν γεννιούνται αλλά κατασκευάζονται, έχει γράψει ότι είναι δυσκολότερο και απαιτεί περισσότερο χρόνο να φτιαχτεί ένας άνδρας από ό, τι μια γυναίκα, γιατί κάθε αρσενικό αναπτύσσεται εξαρχής μέσα σε θηλυκό περιβάλλον. Εγώ θα συμπληρώσω ότι ο φθόνος της μήτρας είναι ένα φαινόμενο που, πολιτισμικά, τεκμηριώνεται πολύ καλύτερα από ό, τι ο θρυλούμενος φθόνος του πέους. Μπορεί, λοιπόν, οι γυναίκες να μη θελήσουν να παραιτηθούν από ένα στοιχείο της ταυτότητάς τους που τους δίνει μια ορισμένη υπεροχή απέναντι στο άλλο φύλο. 

Φυσικά, τίποτα δεν αποκλείει ένα μεικτό σενάριο, όπου κάποια ζευγάρια θα επιλέγουν την εξωγένεση και κάποια άλλα, για συναισθηματικούς λόγους, τη φυσική τεκνοποιία. Αυτό άλλωστε θα συμβεί έτσι κι αλλιώς σε πρώτη φάση, αν κάποτε λανσαριστεί η τεχνητή μήτρα. Στην περίπτωση αυτή, η αριθμητική αναλογία και η σχετική κοινωνική εκτίμηση των δύο τρόπων αναπαραγωγής θα εξαρτηθούν από το πόσο «ρομαντικές» θα είναι οι κυρίαρχες αντιλήψεις στις κοινωνίες του μέλλοντος. Αν οι κοινωνίες αυτές μοιάζουν με τη δική μας, το πιθανότερο είναι ότι τα ζευγάρια που θα προτιμούν τον παραδοσιακό τρόπο τεκνοποιίας θα θεωρούνται περίπου τόσο γραφικά όσο εκείνοι που επιμένουν σήμερα να ζυμώνουν οι ίδιοι το ψωμί τους ή εκείνοι που γράφουν ακόμα με μολύβι αντί σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. 

Στο μεταξύ, για να επιστρέψουμε από τις εικασίες για το μέλλον στα γεγονότα του παρόντος, δεν πάνε τρεις μήνες που γνωστή Αγγλίδα φεμινίστρια διακήρυξε ορθά κοφτά ότι είναι δουλειά της γυναίκας να φροντίζει τα παιδιά της και το σπίτι της. Δεν λέω ότι έχει δίκιο, αλλά μήπως έχουν αρχίσει και οι φεμινίστριες να το ξανασκέφτονται; 

Ηenri Αtlan

ΠΗΓΗ
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ