Τα Ομαδικα αθλητικά παιχνίδια με σφαίρα(μπάλα) στην Αρχαία Ελλάδα

Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν μεγάλη σημασία στο παιχνίδι και στο ρόλο του. Αφιέρωναν μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε ομαδικά παιγνίδια και σε αγώνες, στους δρόμους, τις αυλές των σπιτιών και είχαν πάντα σαν στόχο να υπάρχουν κανόνες και να τηρούνται.  Ο Πλάτωνας τόνιζε την ανάγκη να αφήνουν τα παιδιά να παίζουν ως τα έξη τους χρόνια, με όποια παιγνίδια ήθελαν και όπως ήθελαν, ενώ ο Αριστοτέλης συμβούλευε τους γονείς να δίνουν όσο γίνεται πιο πρωτότυπα παιγνίδια, για να αφοσιώνονται σ’ αυτά και να ενοχλούν λιγότερο και ταυτόχρονα να αναπτύσσουν δημιουργική φαντασία. Σφαίρα, η  μπάλα, το τόπι. 

Όπως και σήμερα παίζονταν πολλά παιγνίδια με την μπάλα. Κάποια που τα ονόμαζαν ουράνια σφαίρα και ήταν το πέταγμα της στον αέρα, απόρραξις που ήταν το χτύπημα της στον τοίχο ή στο έδαφος, επίσης άλλοι τρόποι παιξίματος ήταν: το χτύπημα της με κάποιο αντικείμενο (ξύλο ή ρακέτα),  το να σημαδέψει κάτι μ΄ αυτήν ή να την ρίξει μέσα σ΄ ένα αγγείο ή μια τρύπα. Όλες αυτές οι χρήσεις της μπάλας τις βρίσκουμε σε πολλά σημερινά παιγνίδια.

Μεγάλες εκπλήξεις επιφύλασσε η έρευνα για τα παιχνίδια που παίζονταν από τους αρχαίους Ελληνες και τους Βυζαντινούς. Μια απ' αυτές αφορά το ποδόσφαιρο, το οποίο δείχνει να έλκει την καταγωγή του από την Αρχαία Ελλάδα. Η έρευνα εντόπισε περίπου 150 σε μια διαδρομή 3.200 χρόνων -καταγράφονται στο υπό έκδοση βιβλίο του ερευνητή- συγγραφέα κ. Χρήστου Λάζου «Παίζοντας στο χρόνο», εκδ. Αίολος. 

Εντυπωσιακή είναι η διαπίστωση ότι αρκετά από αυτά παίζονται ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα, στις αυλές των σχολείων και στα σπίτια με μικρές παραλλαγές, ίσως και άλλα ονόματα. Το σκάκι, το τάβλι, τα ζάρια, η τρίλιζα, η κούνια, το τσέρκι, πολλά παιχνίδια με μπάλα, οι κούκλες (πλαγγόνες, στην αρχαιότητα), οι οποίες θεωρούνται το πιο διαχρονικό παιχνίδι του κόσμου (ο Φοίβος και η Αθηνά των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004), τα ομοιώματα ζώων και αντικειμένων, τα παιχνίδια με τα ζώα, τα πουλιά ή τα έντομα είναι μερικά από εκείνα που έπαιζαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι, ενώ τα ζάρια ήταν ένα από τα αγαπημένα παιχνίδια των Βυζαντινών -λαού και αυτοκρατόρων- που ποντάριζαν σ' αυτά περιουσίες ολόκληρες παρά τις ποινές που επέσυραν.

 Η πολύχρονη έρευνα του κ. Χρ. Λάζου, λοιπόν, έδειξε ότι η ομορφιά και φαντασία των αρχαιοελληνικών και βυζαντινών παιχνιδιών, τα οποία διακρίνονται τόσο για την ποικιλία τους όσο και για την πολυπλοκότητά τους, επέζησε στα σημερινά παιχνίδια. Ακόμη και το ποδόσφαιρο, ο βασιλιάς των σπορ, που σήμερα συναρπάζει και συγκινεί εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο έχει ρίζες στην αρχαία Ελλάδα. Τρανταχτή απόδειξη ότι οι αρχαίοι Ελληνες έπαιζαν ένα παιχνίδι που έχει άμεση σχέση με το σημερινό ποδόσφαιρο ή κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομός του, το ανάγλυφο σε μαρμάρινη επιτύμβια λουτροφόρο λήκυθο του 4ου αιώνα π.Χ. η οποία βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Παριστάνει έναν γυμνό έφηβο, ο οποίος έχει εναποθέσει το ρούχο του πάνω σε μια στήλη και με μια ιδιαίτερη τεχνική κίνηση ισορροπεί στο δεξί του πόδι μια μεγάλη σφαίρα. Μπροστά του ένας δούλος παρακολουθεί με θαυμασμό και η όλη εικόνα θυμίζει έναν σημερινό πιτσιρικά που παρακολουθεί έναν ποδοσφαιριστή να κάνει επίδειξη δεξιοτεχνίας.




 Σήμερα, σημειώνει ο κ. Λάζος στο βιβλίο του, το ονομάζουμε ποδόσφαιρο εκείνη την εποχή όμως πώς το ονόμαζαν; H έλλειψη πηγών για ορισμένα από τα 150 παιχνίδια που μελετήθηκαν δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε την ονομασία τους και την πλήρη ανάπτυξή τους αλλά είναι σίγουρο ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι είχαν συνδέσει τα παιχνίδια με την παιδιά και τον αθλητισμό έχοντας ως απώτερο στόχο την παιδεία. «Μέσα από τα παιχνίδια στην καθημερινή ζωή, τα παιδιά προετοιμάζονταν να γίνουν οι αυριανοί πολίτες», λέει στην «K», μεταφέροντας μόνο μία από τις αξίες των αρχαίων και βυζαντινών παιχνιδιών. 

Τα όσα έφερε η έρευνα στο φως θα μπορούσαν να αποκαταστήσουν ιστορικές αλήθειες για την προέλευση ορισμένων παιχνιδιών, την ανακάλυψη των οποίων σήμερα καπηλεύονται κάποιοι άλλοι λαοί. Το άθλημα του ποδοσφαίρουπου παιζόταν με μπάλα στην αρχαία Ελλάδα, λεγόταν «επίσκυρος». Δύο ομάδες, συνήθως δεκατεσσάρων παικτών χωρίζονταν από μία γραμμή, την οποία σχημάτιζαν στο χώμα με πέτρα, την οποία ονόμαζαν «σκύρο». Άλλες δύο γραμμές υπήρχαν πίσω από τις δύο ομάδες. Τοποθετούσαν την μπάλα στην κεντρική γραμμή και η ομάδα που την έπαιρνε πρώτη, έπρεπε να την πετάξει πάνω από την αντίπαλη, η οποία έπρεπε να την πιάσει όσο κινούνταν και να την ξαναπετάξει στην άλλη. Η επίσκυρος παιζόταν κυρίως από άντρες, αλλά σε αυτήν εξασκούνταν και οι γυναίκες. Η μπάλα ήταν φτιαγμένη από κομμάτια δέρματος, ραμμένα μαζί με εντόσθια ζώων. Εξωτερικά ήταν ζωγραφισμένη με έντονα χρώματα. Η Παγκόσμια Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου, η FIFA, αναγνωρίζει την  επίσκυρο  ως μία από τις πρώτες μορφές ποδοσφαίρου.

Αγόρια και κορίτσια στην Αρχαιότητα έπαιζαν βέβαια και με τη σφαίρα, δηλαδή τη μπάλα. Οι μπάλες ήταν φτιαγμένες από πολύχρωμα κομμάτια ύφασμα ραμμένα μεταξύ τους κα παραγεμισμένες με αλογότριχες ή άμμο. Λένε πως η Ναυσικά, η κόρη του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου, πρώτη σκέφτηκε τα παιχνίδια με τη μπάλα. Ο Όμηρος μάλιστα περιγράφει πως ο Οδυσσέας φτάνοντας στη χώρα των Φαιάκων, βρήκε τη Ναυσικά και τις φίλες της να παίζουν μπάλα στην ακροποταμιά. Ή σφαίρα : Η σφαίρα (μπάλα) στην αρχαία Ελλάδα ήταν κατασκευασμένη από αλογότριχες κι ως εξωτερικό περίβλημα είχε δέρμα ή κομμάτια ύφασμα ραμμένα μεταξύ τους. Την μπάλα δεν τη χτυπούσαν ποτέ με τα πόδια, αλλά έπαιζαν πάντα με τα χέρια. Υπήρχαν διάφορα παιχνίδια με μπάλες. (α) Τα μικρότερα παιδιά έβαζαν στόχο το στόμιο ενός αγγείου. (β) Τα μεγαλύτερα παιδιά έβαζαν για στόχο δύο ξύλα και η μπάλα έπρεπε να περάσει ανάμεσά τους. (γ) Σε ένα άλλο παιχνίδι (το κερητίζειν) οι παίχτες έσπρωχναν μια μικρή δερμάτινη μπαλίτσα με μπαστούνια, που θυμίζουν πολύ τα μπαστούνια του χόκεϊ.

"Έριχνε ψηλά την σφαίρα και την γη που έθρεψε πολλούς άρχισε να κτυπά με προικισμένα πόδια και να κάνη στροφές γρήγορες και εναλλασσόμενες, ενώ οι άλλοι νέοι τον ζητωκραύγαζαν και στον ουρανό υψώνονταν δυνατές φωνές.“ (Οδύσσεια θ 370/375).  Όχι μόνο ποδόσφαιρο αλλά και μπάσκετ έπαιζαν οι αρχαίοι Έλληνες, το παιχνίδι το έλεγαν απόρραξη. Στην απόρραξη έπρεπε να χτυπήσει κανείς τη μπάλα δυνατά στο χώμα και ύστερα να δεχτεί το πήδημα της μπάλας στο χέρι του και να ξαναχτυπήσει. Μετριόταν ο αριθμός των βημάτων-όπως και σήμερα στην καλαθοσφαίριση- και τελικά έπρεπε να μπει σε δοχείο. Χωρίς μεγάλη φαντασία θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν το μπάσκετ της αρχαιότητος-και μάλιστα ότι το έπαιζαν και γυναίκες. Και επειδή η Ιστορία γράφεται από κατακτητές και εξουσιαστές ενώ η καλή Ιστορία με αποδείξεις και ευρήματα, μπορεί κανείς να δει και να καταλάβει την αλήθεια των αναγραφομένων περί αρχαίων παιχνιδιών, από τις φωτογραφίες αρχαίων ευρημάτων. Παίξτε λοιπόν ποδόσφαιρο τώρα στην Ν. Αφρική και μετά στην Τουρκία μπάσκετ. Αλλά, ξέρουμε από που ξεκίνησαν αυτά τα παιχνίδια.. Θα έχει πλάκα να μας πείτε καινούργιες ιστορίες....




Παρακάτω κάποιες ιστορικές αναφορές και φωτογραφίες για το ποδόσφαιρο και το Μπάσκετ στην αρχαία Ελλάδα. “Λέγεται λοιπόν, ω συνομιλητή, πως η γη, εάν την δει κανείς από ψηλά σαν σφαίρες (μπάλες) που αποτελούνται από δώδεκα κομμάτια διαφορετικού δέρματος. Είναι δηλαδή πολύχρωμη σφαίρα και τα μέρη της ξεχωρίζουν από τα χρώματα που έχει το καθένα Πλάτων «Φαίδων» ή περί ψυχής. «Φύγετε νεαροί, αυτό το παιχνίδι με την μπάλα φουσκωμένη από αέρα έχει γίνει για μεσήλικες και παιδιά» Αρριανός ΧΙV 47.

Ο όρος σφαιρίσεις δηλώνει ότι ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται σε ένα μόνο παιχνίδι που παιζόταν με τη μπάλα αλλά σε πολλά. Ποια είναι όμως αυτά τα παιχνίδια, ο Αριστοτέλης δεν μας λέει. Αυτές είναι οι μαρτυρίες για τα παιχνίδια με μπάλα που μπόρεσα να εντοπίσω στα κείμενα μιας περιόδου που ξεπερνάει τους τέσσερις αιώνες: από τη  εποχή της μνημειώδους σύνθεσης της Ιλιάδας, μέσα ή τέλη του 8ου π. Χ. αιώνα μέχρι τα τέλη του 4ου. 

Περισσότερες πληροφορίες για τα παιχνίδια με μπάλα  στην αρχαία Ελλάδα βρίσκουμε κυρίως στον Αθήναιο (2ος π. Χ. αι.), στο έργο του Δειπνοσοφισταί, και στον Πολυδεύκη (2ος μ. Χ. αι.), στο Ονομαστικόν του. 

Από μεταγενέστερες πληροφορίες μαθαίνουμε ότι παίζονταν η απόρραξις, το αρπαστόν, η ουρανία, ο επίσκυρος, το «κερητίζειν». Η απόρραξις αναφέρεται από τον Πολυδεύκη (Θ, 103)  και τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης που έζησε τον 12ο μ. Χ. αι. (Ιλ. 1601, 33).

 Από το όνομα του παιχνιδιού και την περιγραφή του Πολυδεύκη συνάγεται ότι επρόκειτο για ένα ατομικό παιχνίδι επιδεξιότητας: ο παίκτης χτυπούσε μια ελαστική μπάλα  στο έδαφος και μόλις αυτή πηδούσε προς τα πάνω, την ξαναχτυπούσε και μετρούσε τα χτυπήματα. 

Το αρπαστόν (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Ι, 14)  παίζονταν από έφηβους: ένας από αυτούς έριχνε μακριά και ψηλά στον αέρα μια μικρού μεγέθους μπάλα και οι άλλοι πηδούσαν για να την αρπάξουν. Η αρπαγή της μπάλας απαιτούσε άσκηση βίας: οι αγκωνιές, οι κλωτσιές, ιδίως τα σπρωξίματα από το λαιμό και οι γροθιές ήταν απαραίτητες. Πιθανότατα, η ανάγλυφη παράσταση των έξι εφήβων αυτό το παιχνίδι να εικονίζει. Το υιοθέτησαν και το έπαιξαν με ζήλο οι Ρωμαίοι (harmastum). 

Σύμφωνα με μια θεωρία, το ποδόσφαιρο προήλθε από το harpastum που έπαιζαν οι Ρωμαίοι στην Αγγλία μετά την κατάκτησή της, το 43 μ.Χ. Η επίσκυρος σφαιρα (Πολυδεύκης, Ονομ. Θ 104) ονομάζονταν και επίκοινος ή και εφηβική. Παιζόταν από έφηβους πάνω σε έδαφος που ήταν στρωμένο με χαλίκια (επί-σκυρος): όποιος προλάβαινε και έπιανε τη μπάλα, προφανώς μικρού μεγέθους, την έριχνε με δύναμη πάνω στον άλλον, ο οποίος, προφανώς, έσκυβε για να την αποφύγει ή προσπαθούσε να την πιάσει για να την ρίξει εναντίον άλλου. Θεωρώ, με πολλές επιφυλάξεις, ότι αυτό το παιχνίδι πρέπει να έχει στο μυαλό του ο Πλάτων στον «Ευθύδημο». 

Το όνομα Ουρανία αναφέρεται από τον Πολυδεύκη (Θ’ 104) και είναι σαφές ότι προέρχεται από την έκφραση ουρανία σφαίρα. Θα πρέπει να είναι το παιχνίδι που παρακολούθησε ο Οδυσσέας στην αγορά των Φαιάκων: η μπάλα πετιέται προς τον ουρανό και οι άλλοι προσπαθούν να την πιάσουν πριν πέσει στο έδαφος. Στο μέσο ανάγλυφης παράστασης σε επιτύμβιο μνημείο του τέλους του 6ου π. Χ αιώνα βλέπουμε δυο αντιμέτωπους παίκτες, σκυφτούς πάνω από μια μικρή μπάλα που βρίσκεται ανάμεσά τους, σαν κι αυτήν του τένις, να προσπαθούν να την μετακινήσουν με ραβδιά που στο κάτω άκρο είναι κυρτά. Αριστερά και δεξιά, δυο έφηβοι σε κάθε πλευρά, παρακολουθούν τους παίκτες, περιμένοντας μάλλον τη σειρά τους να παίξουν. Το ανάγλυφο δείχνει ότι το παιχνίδι αυτό παιζόταν ανάμεσα σε δυο έφηβους, δεν ήταν δηλαδή ομαδικό, αλλά δεν γνωρίζουμε τι προσπαθούν να κάνουν με τη μπάλα. 

Πιθανότατα, η βασική επιδίωξη των παικτών να ήταν ο έλεγχος της μπάλας και η κατοχή της με την μετακίνησή της προς τα πόδια τους. Δεν γνωρίζουμε με ποιο όνομα ήταν γνωστό αλλά ο Χρ. Δ. Λάζος το αποκαλεί κερητίζειν και βλέπει σε αυτό, όπως και ο Π. Βαλαβάνης, τον πρόγονο του χόκεϊ. Ο πρώτος παρατηρεί ότι «η ομοιότητά του με το σημερινό χόκεϋ είναι εκπληκτική, γεγονός που θα ‘πρεπε να κατευθύνει τις έρευνες γύρω από το χόκεϋ και πως εφευρέθηκε. Το κεφάλαιο για το ποδόσφαιρο στο βιβλίο του βιβλίου του Χρ. Δ. Λάζου για τα παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο έχει τον εξής τίτλο: «ποδόσφαιρο». Το ερωτηματικό είναι δικό του. Δεν είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε προς τι τα εισαγωγικά και το ερωτηματικό. Ο συγγραφέας άλλοτε είναι βέβαιος ότι οι αρχαίοι Έλληνες έπαιζαν ποδόσφαιρο κι άλλοτε όχι. Είναι βέβαιος όταν δηλώνει ότι «με ιδιαίτερη ικανοποίηση παρουσιάζω εδώ είδη σφαίρισης που επινόησαν οι Έλληνες, όπως το ποδόσφαιρο, το κρίκετ, το χόκεϋ, ίσως και το μπέιζ-μπολ και το χαντ-μπολ. Να σημειωθεί ότι εκτός από το χόκεϋ, που οι αρχαίοι τα ονόμαζαν κερητίζειν, δεν γνωρίζουμε την ονομασία των υπόλοιπων παιχνιδιών. Υπάρχει, όμως, υλικό το οποίο τα συσχετίζει με τα σημερινά παιχνίδια.» 



Και, με την ίδια βεβαιότητα, συνεχίζει: «Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά πρέπει να χρησιμοποιούνται με επιφύλαξη κι αν είναι δυνατό να διασταυρώνονται. Συμπεριλαμβάνονται εδώ το χόκεϋ (κερητίζειν) και το ποδόσφαιρο και στα απροσδιόριστα το κρίκετ. Υποστηρίχθηκε ότι το χαντ-μπολ είναι η φαινίνδα· εδώ τη συμπεριέλαβα αν και δεν διαθέτω επαρκή στοιχεία ότι πρόκειται για το σημερινό παιχνίδι. Δεν αναφέρω καθόλου το μπέιζ-μπολ ούτε το συσχετίζω με κάποιο αταύτιστο παιχνίδι, πολύ ασαφές, αφού το κεραμικό θραύσμα όπου εικονίζεται δεν επιβεβαιώνεται από πουθενά».  

Με την ίδια βεβαιότητα, στα παιχνίδια σφαίρισης συμπεριλαμβάνει, εκτός από το κερητίζειν μόνο το ποδόσφαιρο και το κρίκετ. Η διάσημη πια ανάγλυφη παράσταση σε μια μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθο του 4ου π. Χ. αιώνα που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Στο ανάγλυφο αυτό ένας γυμνός έφηβος έχει σηκώσει το λυγισμένο δεξί του πόδι και πάνω στο μηρό του, σε οριζόντια θέση, ισορροπεί μια μπάλα στο μέγεθος της σημερινής ποδόσφαιρας. Μπροστά του, ένας μικρός δούλος τον παρακολουθεί  με δέος και φαίνεται να τον θαυμάζει. Σχολιάζει ο Χρ. Δ. Λάζος: «Πιθανότατα με μια γνωστή αντιστροφή των ποδιών του ο έφηβος θα μετέφερε τη σφαίρα από το ένα πόδι στο άλλο, όπως κάνουμε και σήμερα στο ποδόσφαιρο.» Πολύ σωστά, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι «πρόκειται για άσκηση υψηλής τεχνικής και δεξιοτεχνίας, που εμφανέστατα χρησιμοποιεί μόνο τα πόδια του», αλλά πριν προλάβει να τελειώσει τη φράση του, συμπληρώνει: «Σήμερα το ονομάζουμε ποδόσφαιρο, εκείνη τη εποχή όμως πως το ονόμαζαν;» Αυτή την «άσκηση υψηλής τεχνικής και δεξιοτεχνίας» την ονομάζουμε σήμερα ποδόσφαιρο!

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν σφαίρες, δηλαδή μπάλες από ύφασμα ή από δέρμα ζώου παραγεμισμένες με άχυρο, φυσικό σπόγγο, μαλλί. Πιο δύσκολες στην κατασκευή ήταν αυτές που κατασκευάζονταν από την κύστη ζώου, συνήθως γουρουνιού την οποία την φούσκωναν με αέρα. Ένα  παιχνίδι με τη μπάλα ήταν η απόρραξις, δηλαδή έπρεπε να ρίξουν με δύναμη τη μπάλα στο έδαφος, να αναπηδήσει και να την ξαναχτυπήσουν. Νικητής αναδεικνύονταν εκείνος που κατάφερνε να την χτυπήσει τις περισσότερες φορές χωρίς να χάσει το ρυθμό. Ενώ στην ανακρουσία έκαναν το ίδιο αλλά χτυπώντας την μπάλα σε τοίχο. Στο κερητίζειν, που θυμίζει το σημερινό χόκεϋ, οι παίκτες προσπαθούσαν να πάρουν προς το μέρος τους την μπάλα χρησιμοποιώντας καμπυλωτά ραβδιά. Η ουρανία ήταν ένα άλλο παιχνίδι με τη χρήση μπάλας. Ένας παίκτης πετούσε την μπάλα όσο πιο ψηλά μπορούσε και οι υπόλοιποι προσπαθούσαν να την πιάσουν προτού πέσει στο έδαφος.

Πηγή: http://www.kathimerini.gr/122980/article/epikairothta/ellada/kai-podosfairo-epaizan-sthn-arxaia-ellada
http://www.mikrosanagnostis.gr/thema-athina-mathekiafto.asp
http://schoolpress.sch.gr/istoriomnemones/τα-παιχνιδια-στην-αρχαια-αθηνα/
http://strangehellas.blogspot.gr/2012/06/blog-post_1129.html
http://www.badarts.gr/2014/06/παιχνίδια-με-μπάλα-στην-αρχαία-ελλάδα/
http://www.myrtis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=314&Itemid=369&lang=fr
http://www.mixanitouxronou.gr/stin-archea-ellada-epezan-ke-podosfero/
http://www.thetoc.gr/koinwnia/article/kserete-poia-paixnidia-paizoume-apo-tin-arxaiotita-mexri-simera?ab=1&utm_expid=81684694-3.nLUsFIuuSzmYWT3LKsiH9g.1&utm_referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.gr%2F

greekhistoryandprehistory

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ