Η νευροεπιστήμη της αποκαταστατικής δικαιοσύνης

Ο Ντάνιελ Ράισελ μελετά τους εγκεφάλους ψυχοπαθών εγκληματιών (και ποντικιών). Και θέτει το μεγάλο ερώτημα: αντί να αποθηκεύουμε αυτούς τους εγκληματίες δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε αυτό που ξέρουμε σχετικά με τον εγκέφαλο για να τους βοηθήσουμε να επανενταχθούν; Με άλλα λόγια: Αν ο εγκέφαλος μπορεί να αναπτύσσει νέες νευρικές διόδους μετά από ένα τραύμα ...θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε τον εγκέφαλο να αναπτύξει εκ νέου ηθική; 

<<Θα ήθελα να μιλήσω σήμερα σχετικά με το πώς μπορούμε να αλλάξουμε τους εγκεφάλους μας και την κοινωνία μας. 

Γνωρίστε τον Τζο. Ο Τζο είναι 32 ετών και δολοφόνος. Συνάντησα τον Τζο πριν από 13 χρόνια στην πτέρυγα των ισοβιτών στις Φυλακές Υψίστης Ασφαλείας Γουόρμγουντ Σκραμπς στο Λονδίνο. Θα ήθελα να φανταστείτε αυτό το μέρος. Μοιάζει και δίνει την αίσθηση όπως ακούγεται: Γουόρμγουντ Σκραμπς, οι θάμνοι της πίκρας. Χτισμένες στο τέλος της Βικτωριανής Εποχής από τους ίδιους τους τρόφιμους είναι το μέρος κράτησης των πιο επικίνδυνων φυλακισμένων της Αγγλίας. Αυτά τα άτομα έχουν διαπράξει πράξεις απερίγραπτου κακού. Βρέθηκα εκεί για να μελετήσω τους εγκεφάλους τους. Ήμουν μέλος μιας ομάδας ερευνητών από το Πανεπιστήμιο Κόλετζ του Λονδίνου με επιχορήγηση του Βρετανικού Υπουργείου Υγείας. Είχα ως έργο να μελετήσω μια ομάδα τροφίμων που είχαν κλινικώς διαγνωσθεί ως ψυχοπαθείς. Αυτό σήμαινε ότι ήταν οι πιο σκληροί και οι πιο επιθετικοί από ολόκληρο τον πληθυσμό της φυλακής. Τι έγκειτο στη ρίζα της συμπεριφοράς τους; Υπήρχε κάποιο νευρολογικό αίτιο για την κατάστασή τους; Και αν υπήρχε νευρολογικό αίτιο θα μπορούσαμε να βρούμε θεραπεία; 

Λοιπόν, θα ήθελα να μιλήσω για την αλλαγή, και ειδικότερα για τη συναισθηματική αλλαγή. Μεγαλώνοντας, ανέκαθεν μου κινούσε την περιέργεια ο τρόπος με τον οποίο αλλάζουν οι άνθρωποι. Η μητέρα μου, μια κλινική ψυχοθεραπεύτρια, ενίοτε έβλεπε ασθενείς στο σπίτι το βράδυ. Έκλεινε την πόρτα στο καθιστικό, και φανταζόμουν ότι συμβαίνουν μαγικά πράγματα σε εκείνο το δωμάτιο. Στην ηλικία των πέντε ή έξι γλιστρούσα κρυφά με τις πυτζάμες μου και καθόμουν απ` έξω με το αυτί μου κολλημένο στην πόρτα. Σε πολλές περιπτώσεις αποκοιμόμουν και έπρεπε να με παραμερίσουν για να περάσουν όταν τελείωνε η συνεδρία.

Υποθέτω ότι γι' αυτό τον λόγο βρέθηκα να εισέρχομαι στην ασφαλή αίθουσα συνέντευξης την πρώτη μου μέρα στο Γουόρμγουντ Σκραμπς. Ο Τζο κάθισε στην άλλη άκρη ενός μεταλλικού τραπεζιού και με χαιρέτισε με την κενή του έκφραση. Ο αρχιφύλακας της φυλακής εξίσου αδιάφορος, είπε: «Για οποιοδήποτε πρόβλημα πατήστε το κόκκινο κουδούνι και θα έρθουμε το συντομότερο». 

Κάθισα κάτω. η βαριά μεταλλική πόρτα έκλεισε απότομα πίσω μου. Κοίταξα πάνω στο κόκκινο κουμπί μακριά και πίσω από τον Τζο στον απέναντι τοίχο.

Κοίταξα τον Τζο. Διακρίνοντας ίσως την ανησυχία μου, έσκυψε μπροστά και είπε όσο πιο καθησυχαστικά μπορούσε: «Α, μην ανησυχείς για το κουδούνι, δεν δουλεύει έτσι κι αλλιώς».

Στην διάρκεια των επομένων μηνών εξετάσαμε τον Τζο και τους συγκρατούμενούς του κοιτάζοντας ειδικότερα στην ικανότητά τους να κατηγοριοποιούν διαφορετικές εικόνες συναισθήματος. Κοιτάξαμε τη σωματική τους απόκριση σε αυτά τα συναισθήματα. Για παράδειγμα, όταν οι περισσότεροι από εμάς κοιτάζουν μια εικόνα όπως αυτή κάποιου που δείχνει λυπημένος, έχουμε αμέσως μια μικρή μετρήσιμη σωματική αντίδραση: αυξημένο καρδιακό παλμό, εφίδρωση του δέρματος. Ενώ οι ψυχοπαθείς στην έρευνά μας ήταν ικανοί να περιγράψουν τις εικόνες με ακρίβεια, απέτυχαν να εμφανίσουν τα απαιτούμενα συναισθήματα. Απέτυχαν να παρουσιάσουν σωματική αντίδραση. Ήταν σαν να ήξεραν τις λέξεις αλλά όχι τη μουσική της ενσυναίσθησης. Έτσι θελήσαμε να το εξετάσουμε πιο προσεκτικά να χρησιμοποιήσουμε μαγνητική τομογραφία για απεικόνιση των εγκεφάλων τους. Αυτό αποδείχθηκε ότι δεν ήταν και τόσο εύκολο έργο. Φανταστείτε να μεταφέρετε μια ομάδα κλινικών ψυχοπαθών στην άλλη μεριά του κεντρικού Λονδίνου με πέδικλα και χειροπέδες σε ώρα αιχμής, και προκειμένου να τοποθετήσετε τον καθένα τους στον μαγνητικό τομογράφο πρέπει να αφαιρέσετε όλα τα μεταλλικά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων των δεσμών και, όπως έμαθα, όλων των τρυπημάτων του σώματος.

Παρόλα αυτά μετά από λίγη ώρα, είχαμε μια πιθανή εξήγηση. Αυτά τα άτομα δεν ήταν μόνο θύματα μιας προβληματικής παιδικής ηλικίας. Υπήρχε κάτι άλλο. Άνθρωποι σαν τον Τζο έχουν ένα έλλειμμα σε μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται αμυγδαλή. Η αμυγδαλή είναι ένα όργανο με σχήμα αμυγδάλου εν το βάθει καθενός ημισφαιρίου του εγκεφάλου. Εκτιμάται ότι είναι το κλειδί για την εμπειρία της ενσυναίσθησης. Κανονικά, όσο περισσότερο συμπονετικό είναι ένα άτομο τόσο μεγαλύτερη και περισσότερο ενεργή είναι η αμυγδαλή. Ο πληθυσμός μας των κρατουμένων είχε μια ελλειμματική αμυγδαλή η οποία πιθανώς τους οδήγησε στην έλλειψη ενσυναίσθησης και στην ανήθικη συμπεριφορά τους.

Λοιπόν, ας κάνουμε ένα βήμα πίσω. Κανονικά, η απόκτηση μιας ηθικής συμπεριφοράς είναι απλώς μέρος του να μεγαλώνεις, όπως το να μαθαίνεις να μιλάς. Στην ηλικία των έξι μηνών, ουσιαστικά κάθε ένας από εμάς είναι ικανός να ξεχωρίζει ανάμεσα στα έμψυχα και άψυχα αντικείμενα. Στην ηλικία των 12 μηνών, τα περισσότερα παιδιά μπορούν να μιμηθούν τις σκόπιμες ενέργειες των άλλων. Έτσι για παράδειγμα, η μητέρα σηκώνει τα χέρια της για να τεντωθεί, και εσείς μιμείστε την συμπεριφορά της. Στην αρχή, αυτό δεν είναι τέλειο. Θυμάμαι την εξαδέλφη μου τη Σάσα, δυο ετών την εποχή εκείνη, που ξεφύλλιζε ένα βιβλίο με εικόνες γλείφοντας ένα δάχτυλο και γυρίζοντας τις σελίδες με το άλλο χέρι γλείφοντας ένα δάχτυλο και γυρίζοντας τις σελίδες με το άλλο χέρι Λίγο λίγο χτίζουμε τα θεμέλια του κοινωνικού εγκεφάλου ώστε μέχρι να γίνουμε τριών, τεσσάρων ετών, τα περισσότερα παιδιά, όχι όλα, έχουν αποκτήσει την ικανότητα να καταλαβαίνουν τις προθέσεις των άλλων, ένα άλλο προαπαιτούμενο της ενσυναίσθησης. Το γεγονός ότι αυτή η αναπτυξιακή εξέλιξη είναι παγκόσμια, ασχέτως που ζείτε στον κόσμο ή σε ποιο πολιτισμό κατοικείτε υποδηλώνει σαφώς ότι τα θεμέλια της ηθικής συμπεριφοράς είναι έμφυτα. Αν το αμφισβητήσετε αυτό, προσπαθήσετε όπως έκανα εγώ, να αθετήσετε μια υπόσχεση που δώσατε σε ένα τετράχρονο. Θα ανακαλύψετε ότι το μυαλό ενός τετράχρονου δεν είναι στο παραμικρό αφελές. Μοιάζει περισσότερο με ελβετικό στρατιωτικό σουγιά με σταθερές ψυχικές ενότητες λεπτά ακονισμένες κατά την διάρκεια της ανάπτυξης και μια αιχμηρή αίσθηση δικαιοσύνης Τα πρώτα χρόνια είναι κρίσιμα. Φαίνεται πως υπάρχει ένα παράθυρο ευκαιρίας μετά το οποίο η διαχείριση ηθικών ζητημάτων γίνεται πιο δύσκολη σαν ενηλίκους που μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι αδύνατο. Μια πρόσφατη πανέμορφη έρευνα από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ έδειξε ότι οι άνθρωποι που έχουν παίξει ένα παιχνίδι εικονικής πραγματικότητας στο οποίο υποδύθηκαν τον ρόλο ενός καλού υπερήρωα που βοηθούσε κατέληξαν να νοιάζονται και να βοηθούν περισσότερο τους άλλους στη συνέχεια. Τώρα, δεν προτείνω να προικίσουμε τους εγκληματίες με υπερδυνάμεις, αλλά προτείνω ότι πρέπει να βρούμε τρόπους να κάνουμε τον Τζο και ανθρώπους σαν αυτόν να αλλάξουν τον εγκέφαλό τους και τη συμπεριφορά τους προς όφελός τους και προς όφελος των υπολοίπων από εμάς.

Λοιπόν, μπορούν να αλλάξουν οι εγκέφαλοι; Για πάνω από 100 χρόνια, οι νευροανατόμοι και τελευταία οι νευροεπιστήμονες είχαν την άποψη ότι μετά την αρχική ανάπτυξη στην παιδική ηλικία δεν μπορούν να αναπτυχθούν καινούρια εγκεφαλικά κύτταρα στον ενήλικο ανθρώπινο εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος μπορούσε να αλλάξει μόνο εντός συγκεκριμένων σταθερών ορίων. Αυτό ήταν το δόγμα. Αλλά στη συνέχεια στη δεκαετία του '90 οι έρευνες άρχισαν να δείχνουν, ακολουθώντας το παράδειγμα της Ελίζαμπεθ Γκολντ στο Πρίνστον και άλλων, τις αποδείξεις της νευρογένεσης, της γέννησης νέων εγκεφαλικών κυττάρων στον ενήλικο εγκέφαλο των θηλαστικών πρώτα στον οσφρητικό βολβό που είναι υπεύθυνος για την αίσθηση της όσφρησης μετά στον ιππόκαμπο που περιλαμβάνει τη βραχεία μνήμη και τελικώς στην ίδια την αμυγδαλή. Προκειμένου να κατανοήσω πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία, άφησα τους ψυχοπαθείς και προσχώρησα σε ένα εργαστήριο στην Οξφόρδη, ειδικευόμενο στην μάθηση και την ανάπτυξη. Αντί για ψυχοπαθείς ερεύνησα ποντίκια επειδή το ίδιο πρότυπο εγκεφαλικών αποκρίσεων εμφανίζεται σε πολλά διαφορετικά είδη κοινωνικών ζώων. Έτσι, εάν περιορίσεις ένα ποντίκι σε ένα συνηθισμένο κλουβί, ουσιαστικά ένα κουτί παπουτσιών με βαμβακερό μαλλί, μόνο του και χωρίς αρκετά ερεθίσματα, όχι μόνο δεν ευημερεί, αλλά συχνά θα αναπτύξει περίεργες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές. Αυτό το εκ φύσεως κοινωνικό ζώο θα χάσει την ικανότητα να δημιουργεί δεσμούς με άλλα ποντίκια, θα γίνεται ακόμη και επιθετικό όταν θα παρουσιάζεται σε αυτά. Ωστόσο, τα περιορισμένα ποντίκια σε αυτό που ονομάσαμε εμπλουτισμένο περιβάλλον, μια μεγάλη κατοικία με άλλα ποντίκια με τροχούς, σκάλες και περιοχές για εξερεύνηση παρουσιάζουν νευρογένεση, τη γέννηση νέων εγκεφαλικών κυττάρων και όπως δείξαμε, εκτελούν καλύτερα μια σειρά από μαθησιακά και μνημονικά καθήκοντα. Τώρα, δεν αναπτύσσουν ηθική στο σημείο του να μεταφέρουν τα ψώνια των μικρών γηραιών ποντικών απέναντι στον δρόμο, αλλά το βελτιωμένο περιβάλλον τους οδηγεί σε υγιή και κοινωνική συμπεριφορά. Αντιθέτως, τα ποντίκια που περιορίζονται σε συνηθισμένα κλουβιά, όχι διαφορετικά, από ένα κελί φυλακής έχουν δραματικά χαμηλότερα επίπεδα νέων νευρώνων στον εγκέφαλο.

Είναι τώρα ξεκάθαρο ότι η αμυγδαλή των θηλαστικών, όπως και των πρωτευόντων όπως εμείς μπορούν να παρουσιάσουν νευρογένεση. Σε μερικές περιοχές του εγκεφάλου, περισσότερο από 20% των κυττάρων είναι νεοσυσταθέντα. Μόλις αρχίζουμε να κατανοούμε ποια ακριβώς λειτουργία έχουν αυτά τα κύτταρα, αλλά αυτό που υπονοείται είναι ότι ο εγκέφαλος είναι ικανός εξαιρετικής αλλαγής κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Παρόλα αυτά, οι εγκέφαλοί μας είναι επίσης εξαίσια ευαίσθητοι στο άγχος στο περιβάλλον μας Οι ορμόνες του άγχους, τα γλυκοκορτικοειδή που απελευθερώνονται από τον εγκέφαλο καταστέλλουν την ανάπτυξη αυτών των νέων κυττάρων. Όσο περισσότερο το άγχος τόσο μικρότερη η εγκεφαλική ανάπτυξη η οποία με την σειρά της προκαλεί μικρότερη προσαρμοστικότητα και προκαλεί υψηλότερα επίπεδα άγχους. Αυτή είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ φύσεως και ανατροφής σε πραγματικό χρόνο μπροστά στα μάτια μας. Όταν το σκέπτεστε, είναι ειρωνικό ότι η τρέχουσα λύση μας για ανθρώπους με αγχωμένη αμυγδαλή είναι να τους τοποθετούμε σε ένα περιβάλλον το οποίο πραγματικά αναστέλλει κάθε πιθανότητα για περαιτέρω ανάπτυξη. Φυσικά, ο εγκλεισμός είναι ένα απαραίτητο τμήμα του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και της προστασίας της κοινωνίας. Η έρευνά μας δεν προτείνει ότι οι εγκληματίες θα έπρεπε να υποβάλλουν τις μαγνητικές τους ως αποδείξεις στο δικαστήριο και να τη γλυτώσουν επειδή έχουν ελαττωματική αμυγδαλή. Η απόδειξη είναι το αντίστροφο. Επειδή οι εγκέφαλοί μας είναι ικανοί αλλαγής οφείλουμε να αναλαμβάνουμε ευθύνη για τις πράξεις μας και αυτοί οφείλουν να αναλάβουν ευθύνη για την επανένταξή τους. Ένας τρόπος που θα μπορούσε να λειτουργήσει η επανένταξη είναι μέσω προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Εδώ τα θύματα, αν επιλέξουν να συμμετάσχουν, και οι δράστες συναντώνται πρόσωπο με πρόσωπο σε ασφαλείς δομημένες συναντήσεις τότε και ο δράστης ενθαρρύνεται να αναλάβει την ευθύνη για τις πράξεις του και το θύμα διαδραματίζει έναν ενεργό ρόλο στη διαδικασία. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο δράστης μπορεί να δει, ίσως για πρώτη φορά, το θύμα σαν αληθινό πρόσωπο με σκέψεις και αισθήματα και μια γνήσια συναισθηματική ανταπόκριση. Αυτό διεγείρει την αμυγδαλή και μπορεί να είναι μια πιο αποτελεσματική πρακτική επανένταξης από τον απλό εγκλεισμό. Τέτοια προγράμματα δεν θα έχουν αποτέλεσμα για όλους αλλά για πολλούς, θα μπορούσε να είναι ένας τρόπος να διευρύνουν τα συναισθήματά τους.

Λοιπόν, τι μπορούμε να κάνουμε τώρα; Πώς μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτήν τη γνώση; Θα ήθελα να σας αφήσω με τρία μαθήματα που έμαθα. Το πρώτο πράγμα που έμαθα ήταν ότι πρέπει να αλλάξουμε τη νοοτροπία μας. Από τότε που χτίστηκε το Γουόρμγουντ Σκράμπς, 130 χρόνια πριν, η κοινωνία έχει προχωρήσει κυριολεκτικά από κάθε άποψη, στον τρόπο που διοικούμε τα σχολεία μας, τα νοσοκομεία μας. Όμως τη στιγμή που μιλάμε για φυλακές είναι λες και βρισκόμαστε πίσω στον καιρό του Ντίκενς, αν όχι στον Μεσαίωνα. Για πολύ καιρό, πιστεύω, επιτρέψαμε στους εαυτούς μας να πεισθούν εσφαλμένα ότι η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να αλλάξει και σαν κοινωνία, μας κοστίζει ακριβά. Ξέρουμε ότι ο εγκέφαλος είναι ικανός αξιοσημείωτης αλλαγής, και ο καλύτερος τρόπος να το επιτύχουμε ακόμη και σε ενηλίκους, είναι να αλλάξουμε και να διαμορφώσουμε το περιβάλλον μας.

To δεύτερο πράγμα που έμαθα είναι ότι χρειάζεται να δημιουργήσουμε μια συμμαχία από ανθρώπους που πιστεύουν ότι η επιστήμη είναι αναπόσπαστο κομμάτι στην πρόκληση κοινωνικής αλλαγής. Είναι αρκετά εύκολο για έναν νευροεπιστήμονα να τοποθετήσει τον φυλακισμένο υψίστης ασφαλείας σε μαγνητικό τομογράφο. Στην πραγματικότητα δεν είναι και τόσο εύκολο αλλά τελικώς αυτό που θέλουμε να δείξουμε είναι αν μπορούμε να μειώσουμε το ποσοστό υποτροπής. Προκειμένου να απαντήσουμε σε περίπλοκες ερωτήσεις όπως αυτές χρειαζόμαστε ανθρώπους διαφορετικής προέλευσης -- εργαστηριακούς επιστήμονες και κλινικούς, κοινωνικούς λειτουργούς και φορείς χάραξης πολιτικής φιλάνθρωπους και ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων να συνεργασθούν.

Τελικά πιστεύω ότι χρειάζεται να αλλάξουμε και τη δική μας αμυγδαλή, γιατί αυτό το ζήτημα πηγαίνει στην καρδιά όχι απλώς του ποιος είναι ο Τζο, αλλά ποιοι είμαστε εμείς. Πρέπει να αλλάξουμε την άποψή μας για τον Τζο ως κάποιο εξ ολοκλήρου μη αναστρέψιμο διότι αν δούμε τον Τζο ως εξ ολοκλήρου μη αναστρέψιμο, πώς πρόκειται να δει τον εαυτό του διαφορετικά; Σε μια δεκαετία, ο Τζο θα αποφυλακισθεί από το Γουόρμγουντ Σκράμπς. Θα βρίσκεται ανάμεσα στο 70% των τροφίμων φυλακών που καταλήγουν να εγκληματίσουν ξανά και να ξαναγυρίσουν στο σωφρονιστικό σύστημα; Δεν θα ήταν καλύτερα αν, ενόσω εξέτιε την ποινή του, είχε τη δυνατότητα να εκπαιδεύσει την αμυγδαλή του, η οποία θα διέγειρε την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων και δεσμών, ώστε να είναι ικανός στο μέλλον να αντικρύσει τον κόσμο όταν αποφυλακισθεί; Σίγουρα αυτό θα ήταν προς όφελος όλων μας.>>

Ντάνιελ Ράισελ at TED2013
Translated by IPHIGENIA GAKI
Reviewed by Stefanos Reppas

braining

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ