Πως να χακάρεις ένα μυαλό #5

Υπάρχουν πολλά προγράμματα που τρέχουν στο πίσω μέρος του μυαλού σου χωρίς εσύ να το γνωρίζεις.

Τα κυριότερα από αυτά τα συζητήσαμε στα προηγούμενα κείμενα αυτής της σειράς, οπότε μάλλον αυτό σιγά-σιγά αλλάζει.

Όχι ότι θα σταματήσουν να εκκινούν κάθε φορά που ξυπνάς το πρωί, μόνο και μόνο επειδή τώρα είσαι ικανός ή ικανή να τα αναγνωρίσεις. Όμως τουλάχιστον έχεις κάποιον έλεγχο, έχεις λόγο και άποψη στην κάθε εκτέλεσή τους.

Η στυγνή και αέναη διαδικασία της εξέλιξης δημιούργησε… εσένα και, μαζί με το μυαλό σου, σου κληροδότησε τα βιολογικά κουμπιά του Φαγητού, του Σεξ και του Φόβου, τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, του Κινδύνου, της Αποστολής, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας, καθώς και τα δευτερογενή μνημίδια του Να ανήκεις κάπου, της Υπακοής στην εξουσία, της Διάκρισης, της Έγκρισης και τηςΦροντίδας. Όλα τα πρωταρχικά μνημίδια και πολλά από τα δευτερογενή (ή τα αντίθετά τους) βρίσκονται ήδη μέσα σου και σε ελέγχουν με αισθήματα οργής, ντροπής ή φόβου, σε περίπτωση που δεν συμμορφωθείς.

Όλα αυτά έγιναν στην προσπάθεια των γονιδίων να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Κάποια στιγμή δημιούργησαν αυτό το ασύλληπτο όργανο, τον ανθρώπινο εγκέφαλο, προσπαθώντας να γίνουν καλύτερα σε αυτή την επιβίωση και αναπαραγωγή. Το μυαλό μας όμως, εκτός των άλλων, είναι ικανό να αντιγράψει, να αποθηκεύσει και να μεταδώσει πληροφορίες, έννοιες, ιδέες και συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, μνημίδια.

Γιατί τα μνημίδια, όπως σου έχω πει, δεν είναι τίποτε άλλο από απλούς αναπαραγωγικούς μηχανισμούς, όπως άλλωστε και το DNA μας. Η κύρια διαφορά είναι ότι η εξέλιξη των γονιδίων καθόρισε τα σώματά μας, ενώ η εξέλιξη των μνημιδίων καθορίζει την ιδεόσφαιρά μας και (σε μεγάλο βαθμό) τις προσωπικότητές μας.

Όντως τα μνημίδια βοήθησαν, στην αρχή τουλάχιστον, την επιβίωση και αναπαραγωγή των γονιδίων. Όμως πολύ γρήγορα, και κυρίως λόγω της ταχύτητας μετάδοσής τους, ανέλαβαν τα ηνία. Τα μνημίδια έχουν την δικιά τους ατζέντα, που δεν είναι άλλη από την (εγωιστική) επιβίωση και αναπαραγωγή των ίδιων τους των εαυτών. Έτσι κι αλλιώς είναι κι αυτά αναπαραγωγικοί μηχανισμοί, δεν είναι έτσι;

Στον σύγχρονο πολιτισμό υπάρχουν ακόμα (αρχαία) μνημίδια που δεν βοήθησαν κατ’ ανάγκη τα γονίδια, αλλά ήταν απλώς πολύ καλά στην επιβίωση και αναπαραγωγή τους. Μνημίδια που απλώς παρακινούν τον φορέα τους να τα κρατήσει ή να τα διασπείρει, χωρίς να προσφέρουν πάντα κάτι θετικό στη ζωή του. Ποια είναι αυτά; Ας δούμε…

Φωτογραφία: selahblue

Το πρώτο τέτοιο κυρίαρχο μνημίδιο είναι αυτό της Πίστης. Οποιοδήποτε μνημίδιο εμπεριέχει την στρατηγική «πίστευε αυτό τυφλά» είναι τρομερά δύσκολο να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο ή να διαγραφεί από το άτομο-φορέα. Ο πιστός δεν δέχεται καμία κουβέντα, έστω και την πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση, για το δόγμα του. Φυσικά δεν αναφέρομαι μόνο στη θρησκεία. Υπάρχουν πολλά πράγματα που «πιστεύουμε» στη ζωή μας, χωρίς να έχουν να κάνουν με τα Θεία.

Προσπάθησε να αντικαταστήσεις το ρήμα «πιστεύω» με το ρήμα «ξέρω», όπου μπορείς στη ζωή σου. Η γλώσσα είναι ένα πολύ δυνατό εργαλείο. Την επόμενη φορά σε μια συζήτηση, μην χρησιμοποιήσεις το επιχείρημα «πιστεύω ότι…» Ή «ξέρεις ότι…» ή δεν ξέρεις. Αν δεν ξέρεις, μάθε. Μην πιστεύεις.

Υπάρχουν αεροψεκασμοί και αντιεμβολιασμός, εξωγήινοι και σατανικές μυστικές οργανώσεις, αρχαίες διαστημικές τεχνολογίες και σχέδια υποδούλωσης του πλανήτη! Υπάρχουν; Τα πιστεύεις ή τα ξέρεις πραγματικά με στοιχεία; Και δεν εννοώ την πρώτη ιστοσελίδα που θα σου βγάλει το google, ή το άρθρο με το οποίο σε μόλυνε το μνημίδιο στο facebook.

Το internet είναι ένα ακόμα δυνατό εργαλείο. Ψάξε. Σύγκρινε. Μάθε. Πολύς κόπος; Σίγουρα! Όμως το κάθε σου «πιστεύω» είναι ακόμα μια αλυσίδα για το μυαλό σου.

Ολόκληρο το εκπαιδευτικό μας σύστημα σχεδιάστηκε για να αποθηκεύουμε, σχεδόν άκριτα, πληροφορίες. Αυτό μας έκανε νωθρούς, όσον αφορά το τι επιτρέπουμε να μας προσβάλει. Δεν επεξεργαζόμαστε. Δεν κρίνουμε. Απλώς μαθαίνουμε.

Όμως έχεις τη δύναμη να σηκωθείς και να ανοίξεις τα μάτια. Απέχει λίγα εκατοστά από σένα στο πληκτρολόγιό σου. Ή σε βιβλία ή σε άλλους ανθρώπους. «Η γνώση είναι δύναμη», είχε πει ο Francis Bacon. «…και ελευθερία», να προσθέσω εγώ.

Ένα άλλο κυρίαρχο μνημίδιο είναι αυτό του Σκεπτικισμού. Πρόκειται για το αντίθετο της Πίστης και βασίζεται στην στρατηγική «μην αποδέχεσαι τίποτα καινούργιο». Ένας (αυτόματος) αμφισβητίας θα «κατεβάσει ρολά» για κάποιο θέμα, με τον ίδιο τρόπο που θα το κάνει και ένας πιστός.  Αν και ξεκινούν από διαφορετική αφετηρία, στο τέλος καταλήγουν και οι δύο στην ίδια αλυσίδα. Είναι μια από τις περιπτώσεις που τα αντίθετα είναι, στην ουσία, τα ίδια.

Φωτογραφία: DavidSchermann

Φαντάσου έναν πιστό κι έναν σκεπτικιστή να μιλούν για οποιοδήποτε θέμα, από την θρησκεία μέχρι κάποια κυβερνητική εξαγγελία ή πολιτική τοποθέτηση. Η κουβέντα είναι καταδικασμένη να μην οδηγήσει πουθενά, ανεξάρτητα του πόσες ώρες αυτοί οι δύο θα μιλάνε. Κανένας τους δεν θα μάθει τίποτα καινούργιο. Ποτέ.

Τα μνημίδια της Πίστης και του Σκεπτικισμού δεν θα αφήσουν τα καινούργια μνημίδια να τους μολύνουν. Όμως τι γίνεται, αν υπάρχουν θετικά μνημίδια σε αυτή την ιστορία; Τι γίνεται αν κάποιος από τους δυο έχει να προσφέρει κάτι ουσιαστικό στη συγκυρία τους; Απολύτως τίποτα. Τα μνημίδια τους ελέγχουν. Ο μικρόκοσμός τους είναι και η φυλακή τους.

Δεν χρειάζεται να πω κάτι διαφορετικό από όσα είπα για την Πίστη, εκτός ίσως από την παρακάτω παρατήρηση. Ορισμένοι σκεπτικιστές νιώθουν υποσυνείδητα ότι το να αρνιέσαι τα πάντα σε κάνει να φαίνεσαι πιο έξυπνος ή έξυπνη. Όμως το να είσαι υπό την συνεχή επήρεια ενός μνημιδίου, δεν είναι σημάδι ευφυΐας. Το αντίθετο μάλιστα.

Την επόμενη φορά που κάτι καινούργιο σε κάνει να νιώσεις άβολα ή επιθετικά ή σε τρομοκρατήσει, πάρε μια βαθιά ανάσα και μην το απορρίψεις αυτόματα, επειδή είναι βολικό. Ψάξε το. Ποτέ δεν ξέρεις.

Το επόμενο κυρίαρχο μνημίδιο στη λίστα μας είναι αυτό της Παράδοσης. Βασίζεται στην στρατηγική «κάνε αυτό περιοδικά και μετάδωσέ το και στις επερχόμενες γενιές». Σήμερα υπάρχουν διάφορες παραδόσεις, που επιβιώνουν ακόμα λόγω της φύσης τους, ανεξαρτήτως αν είναι αστείες, βλακώδεις, αδιάφορες ή ανησυχητικά επικίνδυνες.  

Ακόμα και σήμερα, στο Μαλί της δυτικής Αφρικής, είναι παράδοση η κλειτοριδεκτομή. Οι κλειτορίδες των δεκάχρονων κοριτσιών πετσοκόβονται τελετουργικά για να αντιμετωπίσουν τα «κακά πνεύματα». Ένα μεγάλο μέρος της μελλοντικής σεξουαλικής τους απόλαυσης πετιέται (ίσως και κυριολεκτικά) από το παράθυρο, ενώ υπάρχει σοβαρός κίνδυνος και για την ίδια την υγεία τους! Παρολαυτά το 85% των γυναικών το έχει υποστεί. Είναι παράδοση.

Φωτογραφία: SAMLIM

Πριν βιαστείς να κατακρίνεις τους «απολίτιστους», σου θυμίζω ότι ο κάθε πολιτισμός είναι απλά ένα σύνολο μνημιδίων. Στο κάτω-κάτω κι εσένα, μια φορά τον χρόνο, δεν σου αρκεί να φας απλώς ένα αρνί. Πρέπει να το σουβλίσεις κιόλας σε δημόσια θέα. Είναι παράδοση, έτσι δεν είναι;

Οι παραδόσεις υπάρχουν και θα υπάρχουν ανεξάρτητα από την όποια ανθρωπιστική τους αξία, από το αν είναι «καλές» ή «κακές». 200 χρόνια πίσω, μία παράδοση θα μπορούσε να είναι χρήσιμη, όμως στον σημερινό κόσμο μπορεί να είναι αδιάφορη ή ακόμα και επιβλαβής. Δεν είναι μαζί μας επειδή συνέχισε να είναι χρήσιμη. Είναι μαζί μας επειδή είναι καλή στο να μολύνει τις επερχόμενες γενιές!

Τσέκαρε μία-μία όλες σου τις «παραδόσεις», όταν είναι να συμβούν. Σε βοηθάνε, έστω συναισθηματικά; Κερδίζεις κάτι από αυτές ή απλά τις υπακούς τυφλά, επειδή σε έχει μολύνει το μνημίδιό τους; Μήπως είναι επιζήμιες για τη ζωή σου, ακόμα και με το να χάνεις απλώς τον χρόνο σου;

Να σου δώσω ένα παράδειγμα. Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης και, αν είσαι (καλός) χριστιανός, φαντάζομαι το απολαμβάνεις ιδιαίτερα. Όμως η παράδοση του να πηγαίνεις στο προαύλιο της εκκλησίας πέντε λεπτά πριν τελειώσει η λειτουργία, δεν θα σου προσφέρει και πολλά. Αν το νιώθεις, μπορείς πάντα να παρακολουθήσεις ολόκληρη τη λειτουργία, αλλιώς ίσως να είναι καλύτερα να περάσεις τον χρόνο και να σπαταλήσεις την ενέργειά σου στα άτομα που αγαπάς ή στα πράγματα που έχουν αξία για σένα.

Μια απλή βόλτα με ένα κερί δεν θα σώσει την ψυχή σου, παρόλο που το μνημίδιο της Παράδοσης θα προσπαθήσει να σε πείσει για αυτό. Να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου. Κράτα τις χρήσιμες παραδόσεις και μετάδωσέ τες και στα παιδιά σου. Τις υπόλοιπες, άσε τις να ξεχαστούν.

Φωτογραφία: wind-princess

Ένα άλλο μνημίδιο είναι αυτό του Προσηλυτισμού. Βασίζεται στη στρατηγική «μετάδωσε αυτό, όσο πιο πολύ μπορείς». Μπορεί να είναι κάτι ευτελές, όπως το να κάνεις κι άλλους οπαδούς για την ομάδα σου ή να κάνεις και τους γνωστούς σου fan της αγαπημένης σου σειράς. Όμως μπορεί να γίνει και κάτι πολύ επικίνδυνο.

Αν ο Προσηλυτισμόςσυνδυαστεί με το μνημίδιο τηςΠίστης δημιουργείται ένας πανίσχυρος μηχανισμός που μπορεί να μεταδώσει οποιαδήποτε μπούρδα, γιατί… μπορεί! Όταν μάλιστα στη συντροφιά εισέλθει και το μνημίδιο της Αποστολής, τα πράγματα γρήγορα μπορούν να ξεφύγουν δημιουργώντας από ιεροκήρυκες του δρόμου μέχρι βομβιστές αυτοκτονίας.

«Μα καλά, το κάθε μνημίδιο δεν θα έπρεπε να φροντίζει για τη ζωή του φορέα του; Στο κάτω-κάτω, αν πεθάνει το άτομο, παύει και το μνημίδιο να υπάρχει», σε ακούω να λες. Η απάντηση είναι: «όχι, απαραίτητα».

Το μνημίδιο θα αναπαραχθεί και σε αυτή την περίπτωση μέσω των ειδήσεων ή των ιστοριών μεταξύ των μελών της οργάνωσης ή άλλων ανθρώπων. Όμως ξεφεύγουμε. Θα ασχοληθούμε σε περισσότερο βάθος με τέτοια συμπλέγματα μνημιδίων σε μελλοντικό άρθρο.

Προς το παρόν παρατήρησε τον Προσηλυτισμό, όπου υπάρχει στη ζωή σου. Είναι πραγματικά αυτά τα μνημίδια που θέλεις να διασπείρεις στον κόσμο ή απλώς το κάνεις αυτόματα για να νιώσεις «κάποιος» ή «κάποια»; Μπορείς να κάνεις τον κόσμο καλύτερο, έστω κι αν σου φαίνεται λίγο. Πρόσεξε τι μοιράζεσαι μαζί του. Σπέρνε μόνο, ότι θέλεις να θερίσεις.

Υπάρχουν ακόμα δύο κατηγορίες μνημιδίων, που δεν διασπείρονται επειδή εμπεριέχουν ένα υψηλά μεταδοτικό μνημίδιο (όπως τα παραπάνω) στον πυρήνα τους. Διασπείρονται πιο εύκολα αποκλειστικά λόγω του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού.

Καταρχήν είναι τα μνημίδια με τα οποία έχουμε περισσότερη Εξοικείωση. Το μυαλό μας από την φύση του, θα δώσει περισσότερη προσοχή σε πράγματα που του είναι οικεία. Αν είσαι ποδοσφαιρόφιλος, θα σου τραβήξουν την προσοχή οι αθλητικές ειδήσεις ή τα πρωτοσέλιδα των αθλητικών εφημερίδων. Αν είσαι φιλόμουση, η προσοχή σου θα μοιράζεται σε νέες κυκλοφορίες, βιντεοκλίπ ή μουσικά νέα. Αν είσαι gamer, σε καινούργια παιχνίδια, διαφημίσεις τηλεχειριστηρίων και fora με συμβουλές ή tips ‘n’ tricks. Αν είσαι… Νομίζω κατάλαβες.

Αν «το παντελόνι σου δεν είναι τρύπιο», δεν θα σταματήσεις ποτέ μπροστά από μια βιτρίνα, εφόσον δεν είσαι εξοικειωμένος ή εξοικειωμένη με την μόδα. Τα μνημίδια της βιτρίνας θα σου είναι πρακτικά αόρατα, αφού το μυαλό σου δεν είναι εξοικειωμένο με αυτά!

Επομένως είσαι εκτεθειμένος και εκτεθειμένη (και ταυτόχρονα περιορισμένος και περιορισμένη) σε μνημίδια με τα οποία, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, έχεις μια κάποια Εξοικείωση. Αυτή είναι και μια από τις αδυναμίες της άμυνάς σου.

Κάνε ένα πείραμα. Πήγαινε μια χαλαρή βόλτα σε μια διαδρομή που γνωρίζεις καλά. Πιθανόν αυτή που κάνεις για την δουλειά σου ή προς το σπίτι σου. Τώρα παρατήρησε ΚΑΘΕ μια βιτρίνα και ΚΑΘΕ ένα κτήριο. Μείνε τουλάχιστον ένα-δυο λεπτά μπροστά τους και απλά παρατήρησε. Πόσα μνημίδια σου ξεφεύγουν κάθε μέρα μέχρι το τέλος της βόλτας;

Αλίμονο αν μόνο τα πράγματα που γνωρίζεις είναι άξια της προσοχής σου. Άρχισε να βλέπεις πιο μακριά. Δες μια ταινία που δεν θα έβλεπες κανονικά, γιατί δεν ένιωθες εξοικειωμένος με το θέμα της. Διάβασε ένα βιβλίο που δεν θα διάβαζες, παρακολούθησε ένα ντοκιμαντέρ για ένα θέμα που δεν είχες ιδέα. Ίσως να βαρεθείς, ίσως όχι. Ίσως ένας καινούργιος κόσμος να ανοίξει μπροστά σου.Επέτρεψε στο μυαλό σου να μεγαλώσει.

Στην τελευταία κατηγορία των μεταδοτικών κυρίαρχων μνημιδίων ανήκουν τα μνημίδια για τα οποία υπάρχει Κατανόηση. Το μυαλό μας είναι πιο δεκτικό σε πράγματα που καταλαβαίνουμε. Αν αυτό δεν είναι αυταπόδεικτο, ας θυμηθούμε το παιδικό παιχνίδι «σπασμένο τηλέφωνο». Το έπαιζες, έτσι;

Το «σπασμένο τηλέφωνο» παίζεται συνήθως από μια ομάδα παιδιών, στην οποία το πρώτο ψιθυρίζει κάτι στο αυτί του δεύτερου. Ο δεύτερος με την σειρά του ψιθυρίζει αυτό που άκουσε στον τρίτο, κ.ο.κ. Όταν η φράση φτάσει στον τελευταίο, εκείνος την ανακοινώνει δυνατά και τις περισσότερες φορές, η παρέα ξεσπάει σε γέλια από το πόσο μεταλλάχθηκε η αρχική φράση.

Πρόκειται για μια μικρογραφία της μνημιδιακής εξέλιξης στην πράξη! Το αρχικό μνημίδιο μεταλλάσσεται ταχύτατα είτε γιατί κάποιο παιδί δεν το κατανόησε, είτε γιατί δεν το άκουσε καλά και άρα το συμπλήρωσε με κατανοητό σε αυτόν ή αυτή νόημα.

Κάποτε έπαιξα αυτό το παιχνίδι με μια παρέα δεκαπεντάχρονων. Η φράση μου «όψιμη αγόρευση για γνωστική δυσαρμονία» δεν ήταν ούτε κατανοητή, ούτε οικεία για αυτά τα παιδιά, και δεν χρειάστηκε καν να «μασήσω» την άρθρωσή μου για να χαμογελάσω με το αποτέλεσμα. «Το ψωμί αγόρασε η νηστική αστυνομία», φώναξε με σιγουριά ο τελευταίος. Ένα δυσνόητο μνημίδιο και μια παρέα ανειδίκευτων (με το θέμα) εγκεφάλων. Τι περίμενες;

Μακροσκοπικά υπάρχουν πολλά παραδείγματα μετάλλαξης μνημιδίων λόγω μη κατανόησης μέσα στα χρόνια. Για παράδειγμα, περί νηστείας «ασθενής και οδοιπόρος, αμαρτίαν ουκ έχει»; Όχι! Το αρχικό μνημίδιο αναφέρονταν σε «διπόρο» που σημαίνει «εγκυμονούσα γυναίκα». Αν όμως ήσουν χωρικός του 19^ου αιώνα, αυτή η λέξη δεν θα σου ήταν καθόλου κατανοητή. Το μνημίδιο θα μεταλλάσσονταν για να σε μολύνει, όπως ακριβώς και στην περίπτωση του «σπασμένου τηλεφώνου». Χώρια που, σε περίπτωση ταξιδιού, θα μπορούσες να ικανοποιήσεις και το κουμπί του Φαγητού, λόγω του καινούργιου μνημιδίου. Η μετάλλαξη της παροιμίας είναι μαζί μας ακόμα και σήμερα.

Υπάρχουν πολλά μνημίδια που μεταδίδονται λόγω ευκολότερης Κατανόησης, χωρίς να έχουν να προσφέρουν τίποτα το ουσιαστικό. Τα αγαπημένα θέματα ενός κουτσομπολιού είναι η ερωτική, προσωπική ή κοινωνική ζωή του γείτονα, ακριβώς επειδή όλοι έχουν οικειότητα και καταλαβαίνουν αυτά τα θέματα. Είναι δύσκολο να φανταστούμε κουτσομπολιό (ή εν πάση περιπτώσει καθημερινή συζήτηση απλών ανθρώπων) για τρέχουσες επιστημονικές ανακαλύψεις ή πολιτικές θεωρίες. Δύσκολα πράγματα…

Ξέρω ότι είναι δύσκολο. Όμως μην αφήνεις πράγματα που δεν καταλαβαίνεις να σε τρομάζουν και το κυριότερο, μην αφήνεις μια απλουστευμένη τους έκδοση να σε μολύνει για να αποφύγεις αυτή την δυσφορία. Άσε τα να ωριμάσουν μέσα σου. Αν πιστεύεις ότι αξίζει, διερεύνησέ τα παραπάνω μέχρι να είσαι σίγουρος και σίγουρη ότι τα καταλαβαίνεις πραγματικά. Υπάρχει πάντα η περίπτωση να κατευθύνεσαι από λανθασμένα μνημίδια που σε μόλυναν χρησιμοποιώντας την κερκόπορτα της (ελλιπής σου) Κατανόησης. Προσπάθησε να είσαι σίγουρος και σίγουρη για ότι γνωρίζεις. Αναθεώρησε τα πάντα.

Υπάρχει τυφλή Πίστη για κάποια πράγματα, Σκεπτικισμός και αμφισβήτηση για άλλα, Παραδόσεις που στέκουν στο πέρασμα των χρόνων και απόψεις που μεταδίδονται γιατί προστάζουν τους φορείς τους να κάνουν Προσηλυτισμό σε άλλους. Υπάρχουν ανούσια ή επιβλαβή μνημίδια που μολύνουν τον πληθυσμό μόνο και μόνο επειδή οι άνθρωποι έχουν περισσότερη Εξοικείωση ή καλύτερηΚατανόηση με αυτά.

Δυστυχώς, ο κριτικός τρόπος σκέψης δεν είναι ούτε κατανοητός, ούτε οικείος σε υποδουλωμένους από μνημίδια ανθρώπους. Όμως εσύ έχεις ήδη ξεκινήσει να χρησιμοποιείς το μυαλό σου. Παίρνεις ότι σου είναι χρήσιμο και τα βαρίδια πίσω. Σωστά;

ΛΟΙΠΑ ΜΕΤΑΙΣΘΗΣΙΟΓΟΝΑ
(Βιβλιογραφία και προτεινόμενα αναγνώσματα)

Frankl, Victor. Man’s Search for Meaning (Washington Square Press, 1984).
Bulgatz, Joseph. Ponzi Schemes, Invaders from Mars, More Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds (Harmony Books, 1992).
Brodie, Richard. Virus of The Mind (Integral Press, 1996).
Distin, Kate. The Selfish Meme (Cambridge University Press, 2005).

manitariskapas

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ