Η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία του Ντίκενς μέσα από το φακό της Γιουνγκιανής ανάλυσης

Ο Εμπενίζερ Σκρουτζ, ο ήρωας του μυθιστορήματος, υποβάλλεται σε ένα είδος μεταμόρφωσης από την άγνοια στην συνειδητοποίηση.

Από τη  Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού, MBPsS, (BA, MA, Dip.CounsPsy, MSc), Ψυχοθεραπεύτρια -Σύμβουλο -Καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας

Οι λογοτεχνικές μορφές από την ποίηση ως τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα είναι γεμάτες από ψυχολογικό περιεχόμενο. Μεταξύ των λογοτεχνικών μορφών, το ψυχολογικό μυθιστόρημα είναι ιδιαίτερα το πιο «συγγενικό» με το ανθρώπινο μυαλό και αναφέρεται σε εσωτερικές εμπειρίες, συναισθήματα και σκέψεις του ανθρώπου. Οι ψυχολογικές μορφές αντιπροσωπεύονται στη λογοτεχνία με σύμβολα και αλληγορίες και περιλαμβάνονται στη δομή του κειμένου. Ο Καρλ Γκουσταβ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung) ασχολείται με τις αρχετυπικές εικόνες στo έργo του. «Τα αρχέτυπα είναι παγκόσμια πρότυπα ενέργειας, που εκδηλώνονται στην ανθρώπινη ψυχή» (Bauer & Cox, 2004, σελ.10). Ως ψυχαναλυτής, ο Γιουνγκ ανέπτυξε τη θεωρία της φυλετικής μνήμης και των αρχετύπων και συνέβαλε στη μυθολογική κριτική εκτενώς. Μετά τις θεωρίες του Φρόιντ για το προσωπικό ασυνείδητο, έρχεται ο Γιουνγκ και ορίζει τη δική του θεωρία που έχει ως βάση το συλλογικό ασυνείδητο. Μια θεωρία η οποία είναι γεμάτη από την ψυχική κληρονομιά όλων των μελών της ανθρώπινης οικογένειας και βρίσκεται κάτω από το προσωπικό ασυνείδητο. Η ενασχόληση του Γιουνγκ με τα αρχέτυπα επικεντρώνεται στους επαναλαμβανόμενους χαρακτήρες και τις εικόνες και αυτά τα υπαρξιακά αρχέτυπα αποτελούν αντικείμενο της διαδικασίας της εξατομίκευσης (Jung, 1959).

Η θεωρία της εξατομίκευσης του Γιουνγκ αποτελείται από τη σκιά (shadow), το πρόσωπο (persona) και την anima (animus). Εξατομίκευση είναι η διαδικασία για την επίτευξη της ψυχολογικής ωριμότητας. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, οι διάφορες πτυχές του εαυτού ανακαλύπτονται και οι διαφορές αυτές διαχωρίζουν ένα άτομο από τα άλλα μέλη του είδους (Guerin, 1992, σελ.240). Το αρχέτυπο του μετασχηματισμού, η διαδικασία της εξατομίκευσης ή η ολοκλήρωση της προσωπικότητας σχετίζονται άμεσα με όλη την εμπειρία της ζωής. Κατά τη διαδικασία της «μεταμόρφωσης», όπως παρατήρησε ψυχολογικά ο Γιουνγκ, ορισμένες αρχετυπικές εικόνες εμφανίζονται και διαμορφώνουν μια συνέχεια με την αλληλεπίδραση των συμβόλων. Σε αυτή τη διαδικασία παλιά πρότυπα εξαφανίζονται και μια νέα τάξη αναδύεται, αντίστοιχα. Η «Εξατομίκευση» ή η «μεταμόρφωση» αναφέρεται σε ολόκληρη τη διαδικασία της μετατόπισης του κέντρου προς τον αληθινό εαυτό. Τα αρχέτυπα είναι τα σχέδια που έχουν κληρονομηθεί από τους προγόνους και βρίσκονται κρυμμένα στο «συλλογικό ασυνείδητο» και φτάνουν ως την σημερινή κοινωνία (Sugg, σελ.18-26).

Ως κομμάτι του πολιτιστικού μύθου, ο Ντίκενς (Charles Dickens) στην Χριστουγεννιάτικη Ιστορία (A Christmas Carol) περιλαμβάνει αρχετυπικές εικόνες και μοτίβα. Ο Εμπενίζερ Σκρουτζ, ο οποίος είναι ο ήρωας του μυθιστορήματος υποβάλλεται σε ένα είδος μεταμόρφωσης από την άγνοια στην συνειδητοποίηση. Η διαδικασία εξατομίκευσης με τους όρους του Γιουνγκ ξεκινά με μια ιστορία φαντασμάτων. Τον Σκρουτζ επισκέπτονται με τη σειρά, το φάντασμα του παλιού του φίλου του Τζεικομπ Μάρλεϊ. Μιλά με τον Σκρουτζ για τη ζωή και τα λάθη του, θέλει και ελπίζει να τον σώσει από την τιμωρία του Θεού. Λέει στον Σκρουτζ ότι θα τον επισκεφτούν τρία πνεύματα, σε όρους Γιουνγκ, είναι δυνατόν να πούμε ότι τα τρία πνεύματα αντιπροσωπεύουν το «Άγιο Πνεύμα». Η τριάδα αποτελείται από τις εικόνες του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος στο Χριστιανισμό. Για τον Γιουνγκ, το σύνολο των ψυχολογικών εμπειριών εκφράζεται σε χριστιανική τριάδα, «οι τριαδικές εικόνες είναι δυναμικές. Συνεπάγονται την αύξηση και την ανάπτυξη» (Gates, 1994, σελ.314).

Όταν συναντά το φάντασμα των Χριστουγέννων του Παρελθόντος, έχει τη δυνατότητα να πάει σε ένα ταξίδι στο παρελθόν. Παρακολουθεί τις ημέρες του σχολείου, όπου βλέπει ότι είναι παραμελημένος από τον πατέρα του και αναγκάζεται να μένει στο σχολείο ενώ οι άλλοι μαθητές πάνε πίσω στο σπίτι τους. Από μια Γιουνγιανή σκοπιά «ήταν ένας χρόνος χωρίς κριτική σκέψη ή ηθική σύγκρουση» (Gates, σελ.314). Μετά παρουσιάζεται ως νεαρός όπου απογοητέυει την κοπέλα που «αγαπά» και αυτό συμβαίνει επειδή ο Σκρουτζ είναι ένας άπληστος νέος άνδρας που αγαπά τα χρήματα περισσότερο από όλα. Για τον Γιουνγκ, το δεύτερο στάδιο της θείας τριάδας είναι το στάδιο του γιου. «Το στάδιο του γιου έρχεται ως το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της εμφάνισης της συνείδησης, η οποία δημιουργεί μια κατάσταση σύγκρουσης, με τη συμμετοχή μια οξείας συνειδητοποίησης των αντιθέσεων» (Gates, σελ.314). Έτσι, δεν είναι αθώος πια σε αυτό το στάδιο. Έχει λερωθεί πνευματικά, του έχουν γίνει έμμονη ιδέα οι υλικές αξίες σε βάρος των ανθρώπινων σχέσεων. Ωστόσο, ο Σκρουτζ έχει επίγνωση των συναισθημάτων του στο παρελθόν και βαθιές τύψεις για την κακή στάση και τη συμπεριφορά του σε εκείνους τους χρόνους.

Το φάντασμα των Χριστουγέννων του Παρόντος, ένας μαγευτικός γίγαντας ντυμένος με μια πράσινη γούνα-ρόμπα, συνοδεύει τον Σκρουτζ  στην οικογένεια του υπαλλήλου του Κράτσιτ που ετοιμάζεται για τα Χριστούγεννα και προετοιμάζει μια μικρή γιορτή στο σπίτι. Αυτό το δεύτερο πνεύμα, εμφανίζεται με μια πράσινη ρόμπα και σύμφωνα με τον Γιουνγκ, τα χρώματα ανήκουν στις αρχετυπικές εικόνες. Ως χρώμα, το πράσινο αντιπροσωπεύει την ανάπτυξη, την αίσθηση, τη γονιμότητα σε μια θετική έννοια, ενώ συνδέεται με το θάνατο και την αποσύνθεση στο αρνητικό πλαίσιο (Guerin, 1992, σελ.151). Το δεύτερο Πνεύμα είναι το σύμβολο της καλοσύνης και η τύχη αλλάζει την κατεύθυνση της επιλογής για τον Σκρουτζ. Είναι σαφές ότι δεν θα τιμωρηθεί μετά το θάνατό του, όπως o Μάρλει, αν επιλέξει να είναι ένας καλός και αγαθός άνθρωπος. Όταν ο Σκρουτζ αντιμετωπίζει τον ανάπηρο γιο του Κράτσιτ, τον Τιμ, ανησυχεί και αναστατώνεται πολύ. Ο Τιμ είναι τόσο θαρραλέος ώστε η ευγένεια και η ταπεινότητα του ζεσταίνει την καρδιά του Σκρουτζ. Όντας μια αρχετυπική εικόνα, το «πράσινο» παρουσιάζει την επίδρασή του στον Σκρουτζ και ο μετασχηματισμός του εαυτού αρχίζει να εμφανίζεται στην ψυχή του.

Με το φάντασμα των Χριστουγέννων του Μέλλοντος, ο Σκρουτζ γίνεται μάρτυρας μυστηριωδών σκηνών και ακούει την ιστορία του πρόσφατου θανάτου ενός ανώνυμου άνδρα. Ο Σκρουτζ βλέπει ότι ορισμένοι επιχειρηματίες μιλούν για τα προσωπικά ελαττώματα του νεκρού, όπως τσιγκουνιά και αδικία. Ανακαλύπτει το που θα καταλήξει εαν συνεχίσει να συμπεριφέρεται άσχημα και προσβλητικά στους ανθρώπους. Υπόσχεται στο Πνεύμα ότι θα τιμά τα Χριστούγεννα με όλη του την καρδιά και θα γίνει ένας καλός και ευαίσθητος άνθρωπος προς τους άλλους ανθρώπους. Όταν ξυπνά ο ίδιος καταλαβαίνει ότι είναι ακόμα ζωντανός και βρίσκεται στο κρεβάτι του. Είναι τόσο ευγνώμων γι’ αυτό και στέλνει μια μεγάλη γαλοπούλα για τα Χριστούγεννα στην οικογένεια του Κράτσιτ. Κατόπιν, πηγαίνει στο σπίτι του ανηψού του, Φρεντ για να μπει στο πνεύμα των Χριστουγέννων αμέσως. Έτσι, το νεοαποκτηθέν πνεύμα των Χριστουγέννων τον κάνει ευγενικό και φιλάνθρωπο. Αυτό το στάδιο είναι το στάδιο του «Αγίου Πνεύματος» κατα την οπτική και ανάλυση κατά Γιουνγκ. Ο Σκρουτζ έχει πάρει ένα διαφορετικό μήνυμα σε κάθε στάδιο της διαδικασίας εξατομίκευσής του, το οποίο είναι ένα ταξίδι του ήρωα από την άγνοια στην συνειδητοποίηση. Επιτέλους, μετατρέπεται σε μια πολύ ευγενική και καλή μορφή ανθρώπου. Πρόκειται για ένα είδος πνευματικής μεταμόρφωσης. Για τον Γιουνγκ «συνεπάγεται μια επιστροφή του είδους στο πρώτο στάδιο, αλλά διαφορετική από αυτό το στάδιο στο ότι είναι εμπλουτισμένη με το λόγο και τον προβληματισμό που αποκτήθηκε κατά το δεύτερο στάδιο. Το τρίτο στάδιο, αυτό της εξατομίκευσης, απαιτεί τη θυσία των γνωστών και την κατάκτηση της ανεξαρτησίας» (Gates, σελ.314).

Ο Γιούνγκ εξηγεί ότι η εξατομίκευση είναι η διαδικασία της αναγνώρισης και αν ένα άτομο αναγνωρίζει συνειδητά τις διάφορες πτυχές του συνόλου του εαυτού του, τόσο τις θετικές πλευρές όσο και τις αρνητικές, τότε ωριμάζει. Αυτή η αυτο-αναγνώριση απαιτεί ένα αξιόλογο θάρρος και μεγάλη εντιμότητα, αν τελικά κάποιος είναι να μεταμορφωθεί σε ένα καλά ισορροπημένο άτομο (Guerin, σελ.168). Ο Σκρουτζ διαδέχεται στις προσπάθειές του να είναι ένα καλά ισορροπημένο άτομο με τη βοήθεια των τριών πνευμάτων. Πράγματι, το «τρία» και η σειρά, αντιπροσωπεύει το φως, την πνευματική εγρήγορση και την ενότητα, όπως η ενότητα της Αγίας Τριάδας του Γιουνγκ στην αρχετυπική κριτική (σελ.151). Έτσι, ο Σκρουτζ κερδίζει μια πνευματική εγρήγορση όταν συναντά τρία πνεύματα. Τελικά επιστρέφει στην παιδική αθωότητά του, αφού έχει παρατηρήσει πόσο άπληστος ήταν και το τι είχε συμβεί.  Πρέπει να θυσιάσει την απληστία και τον εγωισμό του και να γίνει ένα καλά ισορροπημένο άτομο, το οποίο να είναι σε ειρήνη με τον εαυτό του και με την κοινωνία. Σαν αρχέτυπικός ήρωας, ο Σκρουτζ αντιπροσωπεύει την έναρξη και τη μεταμόρφωση. Για τον Γιουνγκ, οι φάσεις της έναρξης είναι ο διαχωρισμός, η «μετατροπή» και η επιστροφή, αντίστοιχα (σελ.154). Ο Σκρουτζ πρώτα διαταράσσεται από το φάντασμα, τον παλιό του φίλο και πρέπει να διαχωριστεί από την παλιά εγωιστική ζωή του. Η μεταμόρφωσή του από την ανωριμότητα στην κοινωνική και πνευματική ωριμότητα κερδίζει μια προοπτική αισιιοδοξίας για τη ζωή και τους ανθρώπους. Μέσα από τη σύγκρουση των αντιθέτων, η ψυχολογική μεταμόρφωση του εαυτού του Σκρουτζ βρίσκει τα αναγκαία για το δικό του μετασχηματισμό με το συλλογικό ασυνείδητο τρόπο. Για τον Γιουνγκ, «Η ψυχή επιτυγχάνει τη μετατροπή μέσω της δημιουργίας των συμβόλων που είναι ικανά να φέρουν μαζί αντίθετες πλευρές του εαυτού» (Sugg, σελ.145).

Εν κατακλείδι, ο Γιουνγκ και τα αρχέτυπα παρουσιάζονται και σαν λογοτεχνικά στοιχεία που έχουν παγκόσμια σημασία και φέρουν ορισμένες έννοιες και επιπτώσεις σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και στο μυαλό του αναγνώστη. Έτσι, γίνεται σαφές ότι του Ντίκενς η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία ως λογοτεχνικό έργο μπορεί να ερμηνευθεί υπό το φως της αρχετυπικής κριτικής σε συσχετισμό με την ψυχανάλυση, μέσα από μια διεπιστημονική προσέγγιση, διότι το μυθιστόρημα είναι γεμάτο από ψυχολογικά περιεχόμενα, σχέδια, μοτίβα, εικόνες και διαθέτει μυθική/αρχετυπική διάσταση.

Βιβλιογραφία

Jung, C.G. (1959) The Archetypes and the collective unconscious. NY: Bollingen Foundation.

Dickens, C. (1912) A Christmas Carol. Chicago: Randy McNally.

Klein, J.T. (1990) Interdisciplinarity: History, Theory and Practice. Detroit: Wayne State University Press.

Gates, L. (Winter, 1994) Jung’s Conception of the Holy Ghost. J Religion Health, 30(4), 313-314. Retrieved April 25, 2014 from http://link.springer.com/article/10.1007/BF02355431#page-2

Sugg, R.P. (1992) Jungian Literary Criticism. Illinois: Northwestern University Press.

Bauer, T. Cox, E. (2004) Jungian Archetypal Psychology Made Easy (We Promise). Bloomington: Author House.

Guerin, W.L. (1992) A Handbook of Critical Approaches to Literature. Oxford: Oxford University Press.

psychografimata

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ