Μαμά, μπαμπά φοβάμαι... Μαθαίνοντας για τους φόβους των παιδιών

Ξεκινώντας ας κάνουμε την ερώτηση τι είναι φόβος. Φόβος, λοιπόν, είναι η συναισθηματική αντίδραση σε έναν πραγματικό ή αναμενόμενο κίνδυνο είτε αυτός είναι πρόσωπο, αντικείμενο ή κάποια κατάσταση. Ως τρόποι δημιουργίας ενός φόβου εντοπίζονται οι παρακάτω:

1) Προέρχεται από την άμεση εμπειρία του παιδιού. Ένα παιδί που έχει βιώσει μια οδυνηρή εμπειρία, είναι πιθανόν να εκδηλώνει φόβο προς τα ερεθίσματα που σχετίζονται με την εμπειρία αυτή (π.χ. αν ένας σκύλος δαγκώσει το παιδί, πιθανόν το παιδί θα φοβάται τους σκύλους).

2) Είναι αποτέλεσμα τοποχρονικής συνεξάρτησης. Ένα ερέθισμα μπορεί να είναι φοβικό, όχι γιατί το ίδιο προκάλεσε κάποιο δυσάρεστο βίωμα στο παιδί, αλλά γιατί παλιότερα συνυπήρξε στον ίδιο χώρο ή την ίδια ώρα με κάποιο άλλο δυσάρεστο ή φοβικό ερέθισμα.

3) Έχει εγκαθιδρυθεί μέσω της παρατήρησης και της μίμησης. Υπάρχει περίπτωση το παιδί να παρατηρεί κάποιο πρόσωπο να εκδηλώνει φόβο προς ένα ερέθισμα και μιμούμενο τη συμπεριφορά αυτή να αντιδρά φοβικά προς το ίδιο ερέθισμα.

4) Είναι αποτέλεσμα μετατόπισης. Σε κάποιες περιπτώσεις ένα ερέθισμα προκαλεί φοβική αντίδραση, όχι γιατί είναι το ίδιο δυσάρεστο, αλλά γιατί ο φόβος για ένα άλλο ερέθισμα ή μια κατάσταση μετατοπίζεται σε αυτό. Για παράδειγμα, ένα παιδί που βιώνει άγχος αποχωρισμού από τους γονείς ενδεχομένως να το εκδηλώνει με φόβο για το σχολείο (με σύμπτωμα το στομαχόπονο μετά το πρωινό ξύπνημα κ.α.).

Για να βοηθήσουμε ένα παιδί ή έναν ενήλικα να ξεπεράσει έναν φόβο χρειάζεται χρόνος, έως ότου η επιθυμία να πάρει τη θέση του φόβου. Η κακομεταχείριση ενός παιδιού, πιέζοντάς το να έρθει άμεσα αντιμέτωπο με τους φόβους του (π.χ. πιέζοντάς το να χαϊδέψει ένα σκυλάκι ή να μπει στη θάλασσα), δεν αποφέρει αποτελέσματα και ενδέχεται να έχει άσχημες επιπτώσεις μελλοντικά. Ένα παιδί που αρνείται οποιονδήποτε φόβο, στην πραγματικότητα, φοβάται πολύ τον ίδιο του τον φόβο και θα προτιμούσε να μην τον αισθάνεται. Αυτός ο φόβος κρύβεται στο ασυνείδητό του, αλλά ενδεχομένως θα εμφανιστεί πάλι αργά ή γρήγορα στη ζωή του, ίσως μεταμφιεσμένος ή σε λάθος τόπο και χρόνο. Τα παιδιά που ο φόβος τους περιφρονείται συστηματικά (π.χ. «Είναι χαζό να φοβάσαι ένα τόσο μικρό σκυλάκι!» «Κοίτα την αδερφή σου, δεν φοβάται να ανεβεί στη σκηνή και να πει το ποίημά της!») συνήθως δεν γίνονται ειλικρινείς και θαρραλέοι ενήλικες.

Ενδεχομένως να αρνηθούν κάθε φόβο και να γίνουν ιδιαίτερα ριψοκίνδυνα στη μετέπειτα ζωή τους. Αυτά τα παιδιά στα οποία οι ενήλικες αρνήθηκαν το δικαίωμα να φοβηθούν, θα έχουν διαταραγμένη σχέση με το συναίσθημα του φόβου. Στην πραγματικότητα, ένας φόβος έχει κάποιο λόγο ύπαρξης, ακόμα κι αν ο ενήλικας αδυνατεί να τον καταλάβει. Ένας φόβος πρέπει να ακούγεται, να είναι σεβαστός και αποδεκτός. Θαρραλέος δεν είναι εκείνος που δεν αισθάνεται φόβο, αλλά αυτός που τον βιώνει μέσα του, τον αναγνωρίζει, τον αποδέχεται και παίρνει τις πληροφορίες που του μεταφέρει. Ο φόβος είναι ένα ιδιαίτερα υγιές συναίσθημα, που μας πληροφορεί για έναν κίνδυνο που υπάρχει, ενεργοποιεί το σώμα μας προκειμένου να τον αντιμετωπίσει, μας μαθαίνει να είμαστε προετοιμασμένοι και σε εγρήγορση μπροστά στο άγνωστο. Είναι κάτι φυσικό.

Υπάρχουν υγιείς φόβοι και φόβοι υπερβολικοί ή άτοποι. Καλούμαστε να τους σεβόμαστε όλους ανεξαιρέτως και να συμπαραστεκόμαστε στα παιδιά μας όταν τους βιώνουν.

Οι πιο συχνοί φόβοι που αντιμετωπίζουν τα παιδιάΥπάρχουν πολλών ειδών φόβοι που αντιμετωπίζουν όλα σχεδόν τα παιδιά, όπως οι δυνατοί θόρυβοι, τα άγνωστα πρόσωπα, ο φόβος του αποχωρισμού, του μπάνιου, του νερού στα μάτια, του σκοταδιού, των ζώων, των φαντασμάτων, των μαγισσών, των τεράτων, των δράκων. Εμφανίζονται και εξαφανίζονται, αντανακλώντας τα στάδια ωρίμανσης του παιδικού ψυχισμού. Οι περισσότεροι φόβοι θεωρούνται φυσιολογικοί σε ορισμένες ηλικίες, αλλά μπορούν να γίνουν προβληματικοί, αν πάρουν μεγάλη έκταση και αποτελούν εμπόδιο στη ζωή του παιδιού ή επιμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Οι δυνατοί θόρυβοι
Ένας έντονος θόρυβος τρομάζει ακόμα κι εμάς τους ενήλικες ∙ μάς κάνει να αναπηδούμε. Ένα μικρό παιδί μπορεί να το πανικοβάλλει. Ο θόρυβος είναι η έκφραση ενός εν δυνάμει κινδύνου, από τον οποίο καλούμαστε να απομακρυνθούμε. Το βρέφος, όμως δεν είναι σε θέση να φύγει μόνο του και γι’ αυτό ουρλιάζει. Το να παροτρύνουμε ένα παιδί να φωνάξει, να δείξει τον θυμό του, επικυρώνει τη δύναμή του και μειώνει το φόβο.

Ο φόβος του ύπνου
Για να μπορέσει να κοιμηθεί κανείς, έχει ανάγκη την αίσθηση ασφάλειας. Όταν μας καλεί το παιδί κατά τη διάρκεια της νύχτας κι εμείς πηγαίνουμε να δούμε τι χρειάζεται, του δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας. Αντιλαμβάνεται, δηλαδή, ότι μπορεί να βασίζεται στους γονείς του. Ένα μικρό φωτάκι μπορεί να μένει αναμμένο προκειμένου να προσανατολίζεται ευκολότερα στο χώρο αλλά και να διακρίνει καλύτερα την πραγματική διάσταση των αντικειμένων, αν ξυπνήσει κατά τη διάρκεια της νύχτας. Όπως είναι φυσικό, το φωτάκι δεν μπορεί να αντικαταστήσει την παρουσία του γονέα.

Όταν κοιμάται κανείς, σημαίνει ότι χαλαρώνει, αφήνεται, μπαίνει σε έναν άλλο κόσμο, ονειρεύεται και ίσως δει έναν εφιάλτη. Γι’ αυτό το λόγο, η συμπαράσταση από μέρους του γονέα είναι ευεργετική. Μετά το παραμύθι ή το νανούρισμα, ένα μασάζ μπορεί να συμβάλλει στη χαλάρωση και επιτείνει το συναίσθημα της ασφάλειας. Μέσα από το άγγιγμα, το χάδι, την αγκαλιά, το παιδί αισθάνεται γεμάτο και ασφαλές. Ας αναρωτηθούμε: Μήπως βλέπει εφιάλτες; Μήπως το φωτάκι δημιουργεί κάποια παράξενη σκιά; Ίσως το παιδί θέλει να μας δείξει ότι μας χρειάζεται κοντά του. Μέσα από τους εφιάλτες εκφράζει κάποια ανάγκη. Όταν ξαπλώνουμε μερικά λεπτά μαζί του, του προσφέρουμε αυτήν την αίσθηση ασφάλειας που θα το συνοδεύει σε όλη του τη ζωή. Το άγχος της εγκατάλειψης ενδέχεται να είναι υπεύθυνο για τις καθυστερήσεις στην εκμάθηση της γλώσσας, τη δυσκολία άρθρωσης ή προφοράς ορισμένων συλλαβών. Οι νυχτερινοί φόβοι και οι εφιάλτες που ξυπνούν το τρομαγμένο παιδί, αποκαλύπτουν τα συναισθήματα που δεν μπόρεσε να αποβάλλει ή να ξεπεράσει κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Φόβος για έντομα, σκύλους, γάτες και άλλες φοβίεςΤα παιδιά δεν φοβούνται τα έντομα, αλλά μπορούν να τα κρατήσουν στο χέρι, να παρατηρήσουν ότι αυτό είναι ευχάριστο. Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει το ίδιο το περιβάλλον όλα τα παραπάνω, καθώς ο φόβος είναι ιδιαίτερα μεταδοτικός. «Αν φοβάται η μαμά μου τα σκυλιά, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είναι επικίνδυνα και καλύτερα να τα φοβάμαι κι εγώ». Συνήθως αδικαιολόγητοι ή υπερβολικοί φόβοι είναι συχνά προβολή άλλου άγχους, άσχετα από το πραγματικό αντικείμενο του φόβου ή του καταπιεσμένου θυμού.

Όταν το παιδί φοβάται το σχολείο, το δάσκαλο, τους βαθμούς…Ας ακούσουμε την πραγματικότητά του. Τι φοβάται στ’ αλήθεια; Μήπως την αντίδρασή μας; Οι έλεγχοι έχουν αποκτήσει σήμερα ιδιαίτερη βαρύτητα και δεν είναι λίγοι οι γονείς που αντιδρούν άσχημα στους κακούς βαθμούς. Το παιδί έχει ανάγκη την κατανόηση των γονέων για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει και θέλει να νιώσει ότι το υποστηρίζουν. Η κοινωνία μάς έχει επιβάλει την πεποίθηση ότι όποιος δεν τα καταφέρνει στο σχολείο δεν θα είναι πετυχημένος στη ζωή του. Αυτή η πεποίθηση έχει υιοθετηθεί κι από τους γονείς που θεωρούν ότι ένας κακός βαθμός σημαίνει πως το παιδί δεν έχει μέλλον. Έτσι, όμως, τα παιδιά δεν έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στις ικανότητές τους. Πίσω από την αγωνία των βαθμών, το παιδί μπορεί να φοβάται το δάσκαλό του, τις παρατηρήσεις, την κριτική. Δεν είναι λίγοι οι δάσκαλοι που χρησιμοποιούν την ταπείνωση σαν παιδαγωγική μέθοδος χρησιμοποιώντας φράσεις όπως: «Μα τι δεν καταλαβαίνεις πια;»

Αν το παιδί εκφράζει φόβο και άρνηση να πάει στο σχολείο, ας το ακούσουμε. Αν φοβάται, ενδεχομένως να έζησε κάτι άσχημο. Καλό είναι να το γνωρίζουμε προκειμένου να το βοηθήσουμε να το αντιμετωπίσει ή για να το προστατέψουμε. Ας μην τα αφήσουμε να συσσωρεύουν μέσα τους συναισθήματα αδικίας, θυμού και ανικανότητας. Ενδεχομένως οι φόβοι και η άρνηση για το σχολείο να προέρχονται από τους συμμαθητές. Δεν είναι λίγα τα παιδιά που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού και τρομοκράτησης στα διαλείμματα ή στην τάξη.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να ξεπεράσουν τους φόβους τους;Προκειμένου να ησυχάσει το παιδί, χρειάζεται να κοιτάξει κατάματα το φόβο, να τον αντιμετωπίσει, να δει τι συμβαίνει, να τον εντοπίσει. Ο γονέας είναι αυτός που μπορεί να βοηθήσει το παιδί σ’ αυτή τη διαδικασία. Τα γλυκά και καθησυχαστικά λόγια βοηθούν το παιδί να νιώσει ασφάλεια.

«Πώς είναι ο δράκος που βλέπεις πάνω από το κρεβάτι σου;»

«Έχει δυο κεφάλια και 5 πόδια, είναι κόκκινος και βγάζει φωτιές.»
«Τι μπορούμε να κάνουμε για να τον διώξουμε μακριά;»

«Μμμμ, μπορούμε να του ανοίξουμε την κοιλιά ή να του δώσουμε ένα δώρο, να τον ημερώσουμε.»

Αναλόγως με την περίπτωση και τις συνθήκες, μπορούμε να σταματήσουμε σε μια ικανοποιητική λύση ή να του ζητήσουμε να διατυπώσει διάφορες απόψεις. Δεν χρειάζεται να κριτικάρουμε τις ιδέες του ως «καλές», «κακές», «χαζές», «έξυπνες». Το παιδί είναι αυτό που θα τις αξιολογήσει και θα κρίνει κατά πόσο είναι εφαρμόσιμες ή όχι. «Ναι, να ρωτήσεις το αφεντικό του σκύλου αν μπορείς να τον χαϊδέψεις, είναι μια ιδέα. Τι άλλο θα μπορούσες να κάνεις;» Ας αξιολογήσουμε μία τις απαντήσεις που προτείνονται από το παιδί. «Κι αν το κάνεις αυτό, τι θα γίνει; Θα φοβάσαι λιγότερο;» Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το φόβο, ας σκεφτούμε την επιθυμία. Τι θα έκανε το παιδί να νιώσει αρκετή επιθυμία, έτσι ώστε να έρθει αντιμέτωπο με το σκύλο, το νερό, τη θάλασσα και να μην πανικοβάλλεται από το συναίσθημα του φόβου; Είναι σημαντικό, λοιπόν, να μην πιέσουμε το παιδί, αλλά να του δώσουμε όσο χρόνο χρειάζεται για να αισθανθεί έτοιμο να αντιμετωπίσει το φοβικό ερέθισμα. Δεν υπάρχει λόγος να υποχρεώσουμε το παιδί να έρθει αντιμέτωπο άμεσα με τους φόβους του. Καλό είναι να του δώσουμε τα μέσα να τους αντιμετωπίσει με τον δικό του ρυθμό.

Είναι σημαντικό να αντιμετωπίζονται οι φόβοι, γιατί η εσωτερική αναστάτωση που προκαλούν μπορεί να εμποδίζει τη λειτουργικότητα του παιδιού και την προσαρμογή του στο περιβάλλον. Είναι σημαντικό να προετοιμάζεται το παιδί από τον ενήλικα όταν πρόκειται να βρεθεί σε μια άγνωστη κατάσταση και να ενισχύεται το αίσθημα αυτονομίας και η αυτοπεποίθησή του, ώστε τα νέα ερεθίσματα να μη φαίνονται τρομαχτικά ή απειλητικά. Επίσης, εάν δίνεται στο παιδί η ευκαιρία να παρατηρεί παραδείγματα αντιμετώπισης φοβικών ερεθισμάτων ή εάν ο ενήλικας φροντίζει το φοβικό ερέθισμα να συνδεθεί με μια ευχάριστη κατάσταση, είναι πολύ πιθανό ότι το παιδί θα βρει τρόπους να αντιμετωπίσει τους φόβους του. Τέλος, είναι σημαντικό οι ενήλικες να ελέγχουν τους δικούς τους φόβους, ώστε τα παιδιά να μην αποκτούν αντίστοιχους μέσω της παρατήρησης και της μίμησης. Πρέπει να σημειωθεί ότι εάν το παιδί ζει σε ένα περιβάλλον όπου δε νιώθει ασφάλεια και εμπιστοσύνη και δεν καλλιεργείται το συναίσθημα της αυτονομίας και της αυτάρκειας, η πιθανότητα δημιουργίας φόβων αυξάνεται σημαντικά και η αποτελεσματικότητα των μεθόδων αντιμετώπισης των φόβων μειώνεται.

Κείμενο βασισμένο στο βιβλίο της Isabelle Filliozat, (Jean-Claude Lattes, 1999). Au coeur des emotions de l’ enfant.
Στα ελληνικά κυκλοφορεί με τον τίτλο Στην καρδιά των συναισθημάτων του παιδιού, σε μετάφραση Β. Κοκκίνου, από τις εκδόσεις Ενάλιος.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Gottman, John (2011) Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη: Ένα πρακτικός οδηγός για γονείς. Εκδόσεις Πεδίο.
• Satir, Virginia (1989) Πλάθοντας ανθρώπους. Εκδόσεις Κεδρος.
• Winnicott, Donald (2009) Το Παιδί, Η Οικογένεια και ο Εξωτερικός του Κόσμος. Εκδόσεις Καστανιώτη.
• Παπαδάκη - Μιχαηλίδη Ελένη (2012) Η σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων. Η μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις. Εκδόσεις Πεδίο.
• Παπαδάκη - Μιχαηλίδη Ελένη (2012) Ο δεσμός της αγάπης. Στοιχεία της ψυχοσυναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού μέσα από τη νεοψυχαναλυτική σκέψη. Εκδόσεις Πεδίο.

Συγγραφή Άρθρου

Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού

Αναδημοσίευση από e-psychology

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ