Θετική ψυχολογία και στερεότυπα: Μια φορά και έναν καιρό

Άρθρο: Κατερίνα Τσιτούρα
Φιλόλογος

Μια φορά και ένα καιρό, που λες, υπήρχε ένα μικρό σχολείο, κάπου εκεί, στη μέση του πουθενά, σε ένα απομονωμένο νησάκι που απολάμβανε τα μυστικά χάδια του λαμπερού ηλίου και ξάπλωνε νωχελικά στα γαλήνια νερά της γαλαζοπράσινης θάλασσας. Ήταν μια περίεργη εποχή, καθώς το βασίλειο των ανθρώπων είχε κηρύξει πόλεμο στους ήρωες των παραμυθιών και οι κυνικοί του κόσμου καταδίωκαν τις φιγούρες της φαντασίας με όπλο τους τον γκρίζο ρεαλισμό της μονοδιάστατης πραγματικότητας. Σε εκείνο το σχολείο -και μην επιμένεις- δεν θα σου αποκαλύψω ποτέ λεπτομέρειες που θα μπορούσαν να εκθέσουν ανεπανόρθωτα τους αγαπημένους μου φίλους- η τάξη ντυνόταν στα πιο χαρούμενα χρώματα και τα μικρά έδρανα φιλοξενούσαν τους πρωταγωνιστές της παιδικότητάς μας.

Οι μαθητές αυτού του ξεχωριστού εκπαιδευτηρίου υπήρξαν λίγοι, αριθμητικά, ωστόσο η μοναδικότητά της προσωπικότητάς του καθενός τους, έβαζε τη δική της σφραγίδα στο χάρτη του μορφωτικού ταξιδιού. Στο σημείο αυτό, θα μου επιτρέψεις να σου τους συστήσω…

Στα πίσω θρανία βρίσκουμε πάντα τα τρία λυκάκια. Δεν ήταν κακά παιδιά στο βάθος τους. Ξέρω, έχεις ακούσει πολλά για το είδος τους και, ίσως, κάποια στιγμή, έπεσες και εσύ σ’ εκείνη την παγίδα, πίστεψες ότι η αλήθεια ανταποκρίνεται μόνο σε αυτό που ορθώνεται μπροστά σου και έπαψες ν’ αναζητάς τα αίτια πίσω από την επιφάνεια.

Σου λέει κάτι, άραγε, η λέξη «στερεότυπα»;
Όπως ανέφερε συχνά ο σοφός μα κάπως απόμακρος διευθυντής του σχολείου μας, τα στερεότυπα αποτελούν έννοια δύσκολη στον ορισμό της, ακόμη και αν πολλοί διατείνονται ότι εύκολα τα διακρίνουν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για έννοιες κατασκευασμένες, διαπιστώσεις που αφορούν συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες. 

Κάποτε, ας υποθέσουμε, λίγο πριν ο Μορφέας σε τυλίξει στην τρυφερή αγκαλιά του, άκουσες μια ενήλικη φωνή να σου ψιθυρίζει ότι ο λύκος είναι εκείνος ο επικίνδυνος τύπος που μπλέκει συνεχώς σε φασαρίες, η κακή επιρροή που σε προτρέπει να πετάξεις στο καλάθι των αχρήστων τις σημειώσεις σου και να τον ακολουθήσεις στα μονοπάτια του ατίθασου πεπρωμένου του. 

Και εσύ, όπως και πολλοί άλλοι – μην κατηγορείς τον εαυτό σου- , έδωσες γενικευτική ισχύ σε μια περιγραφή που ουδέποτε στηρίχτηκε σε αντικειμενικά δεδομένα. Και αγνόησες τη θλίψη πίσω από τα ανόητα αστεία, το οικογενειακό δράμα πίσω από την απεγνωσμένη ανάγκη προσοχής, το θρυμματισμένο παιδί πίσω από τον ανυπότακτο μαθητή.

Στα μεσαία έδρανα διακρίνεις την Κοκκινοσκουφίτσα. Ανεξάρτητο πνεύμα, με έντονη τάση αμφισβήτησης του κατεστημένου. Όμορφη, με σπάνια αυτοπεποίθηση, μα κάπως ανήσυχη. 

Πολλές ερωτήσεις γυρεύουν ικανοποιητικές απαντήσεις. 

Μα εκείνη στο βάθος το γνωρίζει καλά… Τις ουσιώδεις απαντήσεις τις δίνουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας τη στιγμή που χαράζουμε τη δική μας πορεία. Και η πορεία θα κρύβει αιωνίως παγίδες, λακκούβες, λάθος στροφές. Μα είναι η σοφία της περιπέτειας που θα μας οδηγήσει τελικά στο καταφύγιο της αυτογνωσίας. Ναι, σωστά διαπιστώνεις. 

Τα λυκάκια μοιάζουν να έχουν ανοίξει κιόλας παρτίδες με το όμορφο αυτό κορίτσι. Όμως, να το θυμάσαι, ποτέ οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες δεν σκίαζαν με την ομίχλη τους το ειδυλλιακό τοπίο της Ιθάκης. Όχι τουλάχιστον δίχως τη συγκατάθεση του ταξιδιώτη…

Και ποιος είναι τελικά ο ρόλος της μόρφωσης στην προσπάθεια αποκωδικοποίησης του προσωπικού μας ταξιδιού;

 Η μόρφωση μοιάζει να αποτελεί αρχικά τη διαδικασία ανακάλυψης της μοναδικότητάς μας και ύστερα τη στρατηγική ανάπτυξής της με τελικό στόχο την επικοινωνία της στους άλλους.

Δίπλα στην Κοκκινοσκουφίτσα, βλέπεις εκείνο το ξανθό κοριτσάκι με το αθώο, γαλανό βλέμμα και το συνεσταλμένο χαμόγελο. 

Διαθέτει ομορφιά και εξυπνάδα, ωστόσο αδυνατεί να αξιοποιήσει τα αδιαμφισβήτητα ταλέντα της, σαν μια γοργόνα που στερείται το ανακουφιστικό νερό της θάλασσας, αλυσοδεμένη στον ύπουλο βράχο της αυτοϋπονόμευσης. Και πρέπει να βουτήξει στον ωκεανό της δράσης ακόμη και αν οι χειροπέδες του φόβου μουδιάζουν την ενέργεια της ύπαρξής της.

 Ο Χέρμπερτ Όττο είπε, κάποτε, ότι η αλλαγή και η ωρίμανση πραγματοποιούνται όταν κάποιος διακινδυνεύει και τολμά να αναμιχθεί και να παρακολουθήσει τον τρόπο που βιώνει την ίδια τη ζωή του. Πήδα στο άγνωστο Σταχτοπούτα και ο αντίλαλος της φωνής του Ουίλιαμ Φώκνερ (΄Φοίνικες΄) θα σου υπενθυμίζει σοφά ότι ανάμεσα στον πόνο και στο τίποτα , αξίζει να επιλέξεις τον πόνο.

Και έπειτα, στο πρώτο θρανίο, συναντάς τον Πίτερ Παν. Σου χαμογελά ξέγνοιαστα και είναι το χαμόγελό του ένα ουράνιο τόξο που σε κάνει να ξεχνάς τη βροχή, ένα αερόστατο που σε ανεβάζει στον ουρανό της αιώνιας ελπίδας, εκεί όπου η δημιουργικότητα δεν αποτελεί απειλή για την εκπαιδευτική διαδικασία και η φαντασία χτίζει γέφυρες επικοινωνίας με τον ρεαλισμό.

 Θυμήσου εκείνο το κεφάτο αγόρι και μην του πεις ποτέ ότι τα πολύχρωμα όνειρα κάηκαν στο βωμό της ενηλικίωσης. Δώστου φτερά να πετάξει και εκείνο θα σε αποζημιώσει με το δώρο της αιώνιας νεότητας, με την παιχνιδιάρικη ματιά ενός ανθρώπου που ακολούθησε την καρδιά του. Και η καρδιά χαράζει πάντα σοφές διαδρομές, να είσαι βέβαιος…

Και τώρα, στην παράξενη τάξη μας, μπαίνει η δασκάλα με το όνομα ‘Πεντάμορφη’. Η Πεντάμορφη, που λες, δεν στραβοκοιτάει τα ατίθασα λυκάκια, ούτε εκτοξεύει απειλές προς το μέρος τους κάθε φορά που εκείνα δοκιμάζουν την υπομονή της. Προσπαθεί να τα οδηγήσει με αγάπη στο δρόμο όπου την κατευθύνουν οι τρεις σημαντικές νεράιδες που σχετίζονται με την εφαρμογή της Θετικής Ψυχολογίας σε παιδιά και εφήβους. Οι νεράιδες αυτές λέγονται Αισιοδοξία, Ελπίδα και Ποιότητα Ζωής και είναι τόσο παντοδύναμες που λούζουν με φως ακόμη και ψυχές βυθισμένες στα σκοτάδια της απόγνωσης.

Η δασκάλα του σχολείου μας γνωρίζει ότι η ανακάλυψη και ανάδειξη των ιδιαίτερων κλίσεων ακόμη και των πιο προκλητικών εκπαιδευτικών περιπτώσεων αποτελεί καθοριστικό κρίκο στην αλυσίδα της μαθησιακής διαδικασίας και, για την επίτευξη του στόχου της, εφαρμόζει με επιτυχία τη στρατηγική των βιωματικών ασκήσεων. 

Ας πούμε, λοιπόν, ότι τα λυκάκια μας περνούν μια άσχημη μέρα κατά την οποία εκτονώνουν με αγενή σχόλια προς τους συμμαθητές τους το άγχος, την αγωνία και την αίσθηση εγκατάλειψης που νιώθουν. Η Πεντάμορφη τότε τους διηγείται μια ιστορία με πρωταγωνιστές φανταστικά πρόσωπα- ή μήπως όχι; – επιχειρώντας να τους φέρει σε επαφή με τα βαθύτερα συναισθήματα τόσο τα δικά τους όσο και των υπολοίπων μελών της παρέας.

Ύστερα, το βλέμμα αυτής της ξεχωριστής δασκάλας σταματά στο συνεσταλμένο προσωπάκι της Σταχτοπούτας.

«Ορίστε το διαγώνισμά σου«, της λέει και της το παραδίδει ενώ εκείνη, κατάχλομη και σίγουρη για την αποτυχία της, σκύβει το κεφάλι, ψελλίζοντας:

«Aχ κυρία Πεντάμορφη, τα θαλάσσωσα. Ελπίζω την επόμενη φορά να μην σας απογοητεύσω.«

Η Πεντάμορφη, τότε, της χαμογελά καθησυχαστικά και την πληροφορεί ότι για μια ακόμη φορά αρίστευσε. Ύστερα, την ενθαρρύνει να πιστέψει στον εαυτό της και στο πολύτιμο υλικό της ψυχής της.

Kαι έπειτα, η Κοκκινοσκουφίτσα αρχίζει τις περίφημες ερωτήσεις της:

«Mα γιατί πρέπει να διαβάζουμε; Σε τι θα μας φανούν χρήσιμες οι γνώσεις;»

«Γιατί στα παραμύθια ο καλός πάντοτε νικά στο τέλος;«

«Και ποιος είναι τελικά ο καλός; Ο τύπος που έκανε το σωστό γιατί έτσι του είπαν οι γονείς του ή ο άλλος, που έφαγε τα μούτρα του και αποφάσισε, συνειδητά, ν’ αλλάξει πορεία;«

Ξέρετε, η Πεντάμορφη είναι και αυτή άνθρωπος, που σημαίνει ότι κάποιες φορές ξυπνά με κακή διάθεση γιατί μάλωσε με το αγόρι της, διαπίστωσε ότι πήρε τρία κιλά ή ξέχασε ν’ αποθηκεύσει τη διπλωματική της εργασία στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή.

 Και, για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, τις μέρες που τα νεύρα χτυπούν την πόρτα της ψυχολογίας της, αισθάνεται τις ατέλειωτες απορίες αυτού του ανυπότακτου κοριτσιού να δοκιμάζουν τη θετική της εκπαιδευτική στάση. 

Ωστόσο, καταφέρνει να ελέγχει το θυμό ή την κακή της διάθεση και αποφεύγει να γκρινιάζει ή ν’ ασκεί κριτική.

 Με λίγα λόγια, επιλέγει τη δημιουργική δράση και πάντοτε ξετρυπώνει από το μπαούλο της ένα μαγικό ραβδί που απομακρύνει τα σύννεφα της κατήφειας από τον ουρανό της καθημερινότητας.

Έπειτα, η δασκάλα παρατηρεί με την άκρη του ματιού της τον Πίτερ Παν . Έχει ξεχάσει τους μαθηματικούς υπολογισμούς της διδακτικής ώρας και με την πένα του σχεδιάζει νέους κόσμους , μαγικούς όσο και η δίψα του για ζωή.

«Πίτερ, θα ήθελα για λίγο την προσοχή σου. Σου υπόσχομαι ότι μόλις καλύψω την ύλη θα μιλήσουμε για τους παραμυθένιους πλανήτες που τόσο πολύ αγαπάς«, του απευθύνει τον λόγο, γλυκά αλλά αποφασιστικά.

Και κάπου εκεί, στη μέση του πουθενά και στον πυρήνα της απόλυτης αλήθειας, μια ομάδα ανθρώπων που αποδέχεται ο ένας τις ιδιαιτερότητες του άλλου, στήνει ένα διαφορετικό σχολείο, με διευθυντή τον κύριο «Τέρας». Ο κύριος Τέρας μπορεί να θεωρηθεί άσχημος με τα δικά σου, αντικειμενικά κριτήρια, ωστόσο η καρδιά του είναι από χρυσάφι. Έχοντας υποφέρει πολύ στη ζωή του εξαιτίας της διαφορετικότητάς του, αποφάσισε να ιδρύσει αυτή τη ξεχωριστή τάξη, προσαρμοσμένη πλήρως στις αρχές της θετικής ψυχολογίας.

Η Πεντάμορφη, όταν αντίκρισε για πρώτη φορά το Τέρας φοβήθηκε (Οι ετικέτες είναι φαινόμενα αποστασιοποίησης, που σπρώχνουν μακριά τον έναν από τον άλλον, να θυμάσαι), μα έπειτα εκείνος, με τη βραχνή, αργόσυρτη φωνή του, της διηγήθηκε ένα παραμύθι:

Mια φορά και έναν καιρό, το Διοικητικό Συμβούλιο του σχολείου των ζώων συγκάλεσε την πρώτη του συνέλευση, όπου και κατήρτισε το πρόγραμμα σπουδών των μαθητών. Ο λαγός, πάντοτε λιγάκι εξυπνάκιας εδώ που τα λέμε, έπεισε τα άλλα ζώα ότι έπρεπε να διδαχθούν όλα τα μαθήματα (πέταγμα, κολύμπι, σκαρφάλωμα κ.λπ.). 

Το σχολείο, λοιπόν, άνοιξε, ο καιρός περνούσε και τα αποτελέσματα της παραπάνω διδακτικής μεθόδου υπήρξαν θλιβερά. Σκέψου ότι κάποια ζώα από τα πολλά χτυπήματα στο κεφάλι, έπαθαν τέτοια εγκεφαλική ζημιά που δεν μπορούσαν πια ούτε να τρέξουν. Περιέργως, ωστόσο, οι δάσκαλοί τους δήλωναν ευχαριστημένοι με το πνεύμα συνεργασίας των μαθητών, που μεταφραζόταν αυτόματα σε επιτυχία του σχολικού προγράμματος.

Και τότε η Πεντάμορφη κατάλαβε… Το τέρας τελικά βρίσκεται πάντοτε καλά κρυμμένο στα δικά μας στερεότυπα, στην άρνηση να αναδείξουμε τη μοναδικότητά μας. «Γίνε αυτός που είσαι«, είπε κάποτε ο Νίτσε. Και σε εκείνο το εκπαιδευτήριο του παραμυθιού, η φράση έβρισκε την τέλεια εφαρμογή της.

Οι ήρωες του σχολείου με έβαλαν να ορκιστώ ότι δεν θα αποκαλύψω ποτέ που βρίσκονται. Φοβούνται ότι με τα βαρύγδουπα προγράμματα σου, τη φαρμακευτική αγωγή που χωρίς δισταγμό χορηγείς σε ‘υπερκινητικά παιδιά’ , όπως ο Πίτερ Παν, και τα καυστικά σχόλια που εκτοξεύεις σε παραστρατημένους όπως τα λυκάκια, θα καταφέρεις να διαλύσεις τη μαγεία του παραμυθιού. Τους αδικείς;…

---

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Αρχοντάκη, Ζ. & Φιλίππου, Δ. (2003). 205 βιωματικές ασκήσεις για εμψύχωση ομάδων ψυχοθεραπείας, κοινωνικής εργασίας, εκπαίδευσης. Αθήνα: Καστανιώτης

Αζίζι-Καλατζή Α., Ζώνιου-Σιδέρη Α. & Βλάχου Α. (1996). Προκαταλήψεις και στερεότυπα: ∆ηµιουργία και αντιµετώπιση, Γενική Γραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης, Αθήνα.

animartists

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ