Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Υστερικές διαταραχές: Η μετατρεπτική υστερία

Τετάρτη 9 Απριλίου 2014

Υστερικές διαταραχές: Η μετατρεπτική υστερία

Η λέξη «υστερία», όταν ακούγεται σήμερα, φέρνει συχνά στο νου την εξής εικόνα: μια γυναίκα εκτός ελέγχου, να ουρλιάζει και να παραφέρεται σε έντονα συναισθήματα πανικού ή οργής. Μολονότι περιέχει στοιχεία αλήθειας, θα ήταν συνετό να αποσυνδεθεί αυτή η εικόνα από την υστερία, όπως χρησιμοποιείται ο όρος στην ψυχολογία.

Η υστερία κατατάσσεται στις νευρωτικές διαταραχές, και αποτέλεσε σημείο ενδιαφέροντος από πανάρχαια χρόνια. Ο Ιπποκράτης τη θεώρησε ως μια σωματική διαταραχή συνδεόμενη με τη γυναικεία σεξουαλικότητα, και πράγματι η διαταραχή αυτή θεωρούνταν για πολύ καιρό ασθένεια του γυναικείου φύλλου. Ο δε όρος «υστερία» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «υστέρα», που σημαίνει «μήτρα», καταδεικνύοντας τη στενή σχέση που πίστευαν πως είχε με τη γυναίκα. Αντίθετη άποψη προέβαλλε ο Φρόυντ, σημειώνοντας πως η υστερική διαταραχή μπορεί να εμφανιστεί και σε άνδρες.

Ο Καρλ Γιουνκγ, στο βιβλίο του «Αναλυτική Ψυχολογία», παραπέμπει το εξής περιστατικό: «Θυμάμαι μια νέα γυναίκα που έπασχε από οξεία υστερία, σαν επακόλουθο ενός ξαφνικού τρόμου. Είχε πάει σε μια βραδινή διασκέδαση και τα μεσάνυχτα γύριζε στο σπίτι της με τη συντροφιά πολλών γνωστών της, όταν μια άμαξα τους πλησίασε από πίσω σε πλήρη τριποδισμό. Οι άλλοι παραμέρισαν, αλλά αυτή, σαν μαγεμένη από τον τρόμο, έμεινε στη μέση του δρόμου και έτρεχε μπροστά από τα άλογα. Ο αμαξάς χτυπούσε το μαστίγιό του και έβριζε, χωρίς όμως αποτέλεσμα, γιατί η νέα έτρεχε στη μέση του δρόμου, που οδηγούσε σε μια γέφυρα. Εκεί οι δυνάμεις της την εγκατέλειψαν, και για να αποφύγει να πατηθεί από τα άλογα, θα είχε στην απελπισία της πηδήσει στο ποτάμι, αν δεν την είχαν βοηθήσει οι διαβάτες. Τώρα η ίδια αυτή νέα συνέβη θα βρεθεί κατά τύχη στην Πετρούπολη, στα αιματηρά γεγονότα της 22ας Ιανουαρίου σε αυτόν τον ίδιο δρόμο που ξεκαθάρισε ο στρατός με πυκνούς πυροβολισμούς. Ολόγυρά της έπεφταν νεκροί ή τραυματίες. Αυτή, εν τούτοις, ολότελα ήρεμη και με πνευματική διαύγεια, ανακάλυψε μια πόρτα που έβγαζε σε μια αυλή από την οποία ξέφυγε σε ένα άλλο δρόμο. Οι τρομακτικές αυτές στιγμές δεν της προκάλεσαν καμιά περαιτέρω ενόχληση. Αισθάνονταν ύστερα πολύ καλά – πολύ καλύτερα μάλιστα από ότι συνήθως»[1] .

Η υστερική διαταραχή διακρίνεται σε αποσυνδετική και μετατρεπτική. Η αποσυνδετική διαταραχή είναι η πλέον επονομαζόμενη διασχιστική, και χαρακτηρίζεται από διαταραχή στη συνείδηση του εαυτού ή της ταυτότητας του ατόμου. Η δε μετατρεπτική υστερία (την οποία θα αναλύσουμε στο παρόν άρθρο), χαρακτηρίζεται από «ακούσια απώλεια κάποιας σωματικής ή αισθητηριακής λειτουργίας, συμπτώματα που δίνουν την εντύπωση νευρολογικής διαταραχής»[2] . Συγκεκριμένα, υπάρχουν επεισόδια σύγχυσης ή απώλειας συνειδήσεως, γενικοί σπασμοί και άναρθρες κραυγές, που είναι δύσκολο να διακριθούν από τις αντίστοιχες της επιληψίας. Επίσης, εκδηλώσεις της είναι η παράλυση μέλους του σώματος, το οποίο συνήθως είναι το χέρι, που έρχεται σε αντίθεση με την ανατομική διάταξη της περιοχής και παρουσιάζεται η κινητήρια ή αισθητήρια διαταραχή (η κλασική αναισθησία του γαντιού), η τύφλωση (ολική ή μερική) κ.λπ., ενώ σπανιότερα εμφανίζεται ως διαταραχή το αυτόνομου νευρικού συστήματος, με συμπτώματα όπως αυτό της ναυτίας.

Μολονότι η επιλογή συγκεκριμένου συμπτώματος είναι ακούσια, έχει γίνει αποδεκτό από την επιστημονική θεωρία ότι δεν είναι τυχαία, αλλά έχει ένα συμβολικό χαρακτήρα, μια εκδήλωση της εσωτερικής διαμάχης του ασθενούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση που απέναντι στην απαγορευμένη επιθυμία αυνανισμού, το χέρι με το οποίο ο άρρωστος αυνανίζονταν παραλύει. Η παρεμπόδιση αυτή είναι καθώς φαίνεται επιθυμητή από τον άρρωστο, ο οποίος εμφανίζεται παραδόξως ξέγνοιαστος για την όλη κατάσταση, αδιαφορώντας για το συμβάν ή περιγράφοντάς το χαμογελώντας, δίνοντας την εντύπωση του επονομαζόμενου από το Σαρκώ «belle indifference» (=μακάρια αδιαφορία) .

Η συμπεριφορά αυτή αποτελεί ένδειξη πως τα αίτια βρίσκονται σε ένα αγχωτικό γεγονός. Με την εξωτερίκευση («μετατροπή») του εσωτερικού άγχους σε μια φαινομενικά σωματική πάθηση, ο άρρωστος απαλλάσσεται από το βάρος και παράλληλα τιμωρεί τον εαυτό του. Η μεγάλη συχνότητα στις γυναίκες αιτιολογείται και από το λεγόμενο δευτερογενές όφελος της διαταραχής, που είναι η ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα των άλλων που επιτυγχάνεται. Η προστασία και η μέριμνα του ασθενούς δημιουργούν για αυτόν ένα ευχάριστο περιβάλλον, γεγονός που δυσκολεύει περαιτέρω τη θεραπεία. Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες νευρώσεις, η αίτια αναζητείται σε τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, που έχουν απωθηθεί στα ασυνείδητα τμήματα του νου.

Είναι εξίσου χαρακτηριστικό πως οι σπασμωδικές κινήσεις που εμφανίζονται στην υστερία, εν αντιθέσει με την επιληψία, δεν προκαλούν τραυματισμό. Συμβαίνουν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο που τις καθιστά ασφαλείς, όπως όταν (ο ασθενής) βρίσκεται κοντά σε μια μαλακή επιφάνεια (π.χ. καναπές) και υπό την παρουσία τρίτου προσώπου. Είναι χαρακτηριστικό πως στην ασθένεια αυτή υπάρχει μεγάλη ανάγκη για την ύπαρξη ενός προστατευτικού προσώπου επιφορτισμένου με τον ρόλο του πατέρα, από το οποίο μπορεί να εξαρτάται. Τούτο συμβαίνει με μεγαλύτερη συχνότητα στις γυναίκες, και ίσως εξηγεί κατά ένα μέρος και το ευπαθές των γυναικών προς αυτή την διαταραχή, ενώ δεν λείπει από τη θεωρία η άποψη πως τούτο οφείλεται στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Συγκεκριμένα, η μετατρεπτική υστερία εμφανίζεται κυρίως σε κοπέλες νεαρής ηλικίας, χαριτωμένης και θελκτικής προσωπικότητας. Είναι συνήθως εύπιστες και εμφανίζουν έντονη θηλυκότητα, σε «ένα κράμα σεμνότητας και διάχυτου ερωτισμού».

Τέλος, η θεραπεία περιλαμβάνει χρήση ψυχοφαρμάκων, για την κάλυψη ψυχωτικών κρίσεων (σχιζοφρενικής ή καταθλιπτικής μορφής), και ιδίως με την ψυχανάλυση. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αντιμετώπιση του περιβάλλοντος, το οποίο πρέπει να συμπαραστέκεται στον ασθενή με κατανόηση και υπομονή, αποφεύγοντας όμως το δευτερογενές όφελος της αγχώδους προσοχής.