Νύμφες,
θεότητες και τελετουργίες εξαγνισμού, είναι σύμφυτες με την ιδιαίτερη
θέση που κατείχε και κατέχει διαχρονικά το νερό από αρχαιοτάτων χρόνων
στην καθημερινή ζωή των προγόνων μας, αλλά και ευρύτερα.
Η χθεσινή μέρα, ταυτόσημη με τον καθαγιασμό των υδάτων, αποτελεί την αφορμή για μια αναδρομή στο μακρινό παρελθόν, στους θρύλους και τους μύθους χιλιάδων χρόνων, που έχουν καταγραφεί και αποτελούν το αντικείμενο της έρευνας νεώτερων επιστημόνων, οι οποίοι επιχειρούν να ρίξουν άπλετο φως στα μυστήρια και τις δοξασίες του μακρινού παρελθόντος. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι οι αρχαίες πόλεις της περιοχής μας, αλλά και του ευρύτερου ελλαδικού χώρου, κτίζονταν κοντά σε ποτάμια, λίμνες και πηγές ή σε απόσταση αναπνοής από την θάλασσα, αναπτύσσοντας αξιοσημείωτη πορεία. Οι ιστορίες για τις νύμφες και τα ξωτικά του νερού, που κυριαρχούν στις αφηγήσεις των προγενέστερων, αναζητούν, κατά συνέπεια, τις ρίζες τους στο χρόνο και αναδεικνύουν άγνωστες πηγές πληροφοριών.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι οι θεοποιημένοι ποταμοί της αρχαιότητας υποδέχονταν τελετές μύησης και συναφή έθιμα. Η κάθαρση με κατάδυση στα ύδατά τους έγινε στο πέρασμα των αιώνων τελετουργικό βάπτισμα, υποδηλώνοντας την αναγέννηση του πιστού. Το νερό δεν συνδέθηκε, κατά συνέπεια, μόνο με την υγιεινή και την περιποίηση του σώματος, αλλά αποτέλεσε βασικό στοιχείο θρησκευτικών τελετουργιών.
Οι ποταμοί αντιμετωπίζονταν ως θεότητες από τους Έλληνες. Μερικούς μάλιστα από αυτούς, ο Όμηρος τους παρουσιάζει να επεμβαίνουν στις μάχες των Ελλήνων κατά των Τρώων. Παρουσιάζει, για παράδειγμα, τον Αχιλλέα να συμπλέκεται με τον Σκάμανδρο και να ρίπτεται στο μέσο του ρεύματος. Όλοι οι ποταμοί είχαν κατά την αντίληψη των Ελλήνων, ως κοινή πηγή, έναν άλλο ποταμό, τον Ωκεανό, ο οποίος περιέβαλλε κυκλικά την γη.
Το νερό που αναβλύζει από τα έγκατα της γης, συνδέθηκε με μυθικά όντα, όπως τους ισχυρούς και απρόβλεπτους δαίμονες που άλλοτε προσέφεραν αφθονία και άλλοτε πάλι απειλούσαν με καταστροφή, αποτελώντας το σύμβολο των ποταμών, ενώ οι πηγές και οι λίμνες συνδέθηκαν αντίστοιχα με τις μυθικές ναϊάδες, τις νεράιδες των παραμυθιών.
Οι νύμφες, ήταν μικρές θεότητες της φύσης που κατοικούσαν πάνω σε δασωμένα βουνά, όπως το Πήλιο, και συνδέονταν άμεσα με το νερό. Καθώς δεν μπορεί να υπάρξει βλάστηση χωρίς την ύπαρξη του νερού, οι νύμφες έγιναν σύμβολα γονιμότητας της φύσης και συνδέθηκαν στενά με την λατρεία του Πανός, που ο μύθος τις θέλει να συντροφεύουν, να παίζουν και να χορεύουν μαζί του στα δασωμένα βουνά, κοντά στις κρήνες. Την σχέση των νυμφών με την ίαση μαρτυρούν και οι μύθοι που διηγούνται ότι οι μητέρες μεγάλων ιατρών ήταν νύμφες. Έτσι ο Κένταυρος Χείρων, ο οποίος έζησε στο Πήλιο, ήταν γιος του Κρόνου και της νύμφης Φιλύρας και είχε σύζυγο την νύμφη Χαρικλώ, κόρη του Απόλλωνα.
Θεότητες του νερού
Οι νύμφες δεν είχαν ιερά, αλλά λατρεύονταν παντού σε απλούς βωμούς, μέσα σε βράχους ή σε σπηλιές, τα λεγόμενα νυμφαία. Οι θυσίες προσφέρονταν σε αυτές, κοντά σε πηγές ή μέσα στα σπήλαια, ενώ βωμοί δεν ανεγείρονταν προς τιμή τους μέσα στα ιερά άλλων θεοτήτων. Από το πλήθος των ευρεθέντων αναθημάτων, καταδεικνύεται πόσο είχε αναπτυχθεί η λατρεία των Νυμφών στις χώρες όπου ομιλούνταν η ελληνική γλώσσα.
Σημαντικά δεδομένα σχετικά με την λατρεία των θεοτήτων του νερού δίνει μάλιστα το σπήλαιο που εντοπίστηκε στην θέση «Κρούνια» πολύ κοντά στον Πτελεό. Ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία του συγκεκριμένου σπηλαίου είναι η λαξευμένη στέρνα στο χώρο ανατολικά της εισόδου, ενώ στον υπερκείμενο της εισόδου χώρο, έχει αναπτυχθεί με τον ίδιο τρόπο, σύστημα από συγκοινωνούσες δεξαμενές, που είχαν ως στόχο την περισυλλογή νερού, προκειμένου να τροφοδοτείται η στέρνα. Η σύντομη ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατόπιν συνεργασίας της ΙΓ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας, εντός και εκτός του σπηλαίου, απέφερε σημαντικούς καρπούς. Σύμφωνα με τα πρώτα συμπεράσματα, το συγκεκριμένο σπήλαιο έχει πολλά κοινά στοιχεία με αντίστοιχα άλλων περιοχών, τα οποία αποτελούσαν χώρους λατρείας του Πάνα, των Νυμφών και άλλων θεοτήτων. Όπως εκτιμάται, ωστόσο, πολλά περισσότερα συμπεράσματα θα εξαχθούν, όταν συνεχιστούν οι έρευνες.
Μύθοι που αντέχουν στο χρόνο
Αναλλοίωτοι παραμένουν στο πέρασμα του χρόνοι πανάρχαιοι μύθοι που συνδέονται με το νερό, όπως ο μύθος του Ιάσονα, ο οποίος έχασε το ένα του σανδάλι καθώς διήρχετο τον ποταμό Άναυρο και εμφανίστηκε μονοσάνδαλος ενώπιον του βασιλιά της Ιωλκού, Πελία, ο οποίος ήταν ο υποκινητής της περίφημης Αργοναυτικής Εκστρατείας.
Ο Ποσειδώνας, παράλληλα, θεωρούνταν όχι μόνο θεός της θαλάσσης αλλά και του υγρού στοιχείου γενικότερα, δηλαδή και των πηγών αλλά και των ποταμών. Ο θεός της θαλάσσης, ο μόνος από τους μεγάλους θεούς του Ολύμπου, ο οποίος απεικονίζεται έφιππος, τέθηκε στην υπηρεσία του Δία, για να ζεύξη το απαστράπτων άρμα, το οποίο περιέφερε σε όλο τον κόσμο. Οι δύο αθάνατοι ίπποι, ο Βαλίος και ο Ξάνθος ήταν δώρο του Ποσειδώνα στον Πηλέα και εκτιμάται ότι στον θεό της θάλασσας αποδόθηκε η εφεύρεση της ιππευτικής τέχνης και κατά συνέπεια θεωρούνταν θεός των ιππέων και γι’ αυτό τον λόγο άλλωστε, θυσίαζαν άλογα στον Ποσειδώνα, ρίχνοντάς τα στην θάλασσα.
Η λατρεία του Ποσειδώνα ως θεού της θάλασσας τελούνταν κυρίως στις ναυτικές πόλεις, και τις ακτές. Η περιοχή μας, και η Θεσσαλία γενικότερα, θεωρείται αφετηρία της λατρείας του Ποσειδώνος, ενώ από την Θεσσαλία, η λατρεία του Ποσειδώνα, διαδόθηκε στην Βοιωτία.
Σύμφωνα μάλιστα με αυτό το γεγονός, εξάγεται το συμπέρασμα ότι στην περιοχή μας εντοπίζονται οι αρχαιότεροι μύθοι που σχετίζονται με την λατρεία του θεού της θάλασσας. Οι κυριότεροι από αυτούς αφορούν τον έρωτά του με την νύμφη Τυρώ, της οποίας ο ένας γιός, ο Πελίας, υπήρξε ο πρώτος βασιλιάς της Ιωλκού. Ένας άλλος μύθος, που δείχνει την ευκολία με την οποία έπαιρναν διάφορες μορφές οι θαλάσσιες θεότητες είναι η πάλη ανάμεσα στον Πηλέα και την Νηρηίδα Θέτιδα. Η Θέτις προσπαθώντας να ξεφύγει από το ερωτικό αγκάλιασμα του Πηλέα, μεταμορφώθηκε διαδοχικά σε φωτιά, νερό, λιοντάρι και φίδι. Έπειτα μεταμορφώθηκε σε τεράστια σουπιά και του έριξε μελάνι.Μεταμόρφωση που εξηγεί ετυμολογικά την ονομασία «ακτή Σηπιάς», που έχει το ακρωτήριο της Μαγνησίας καθώς η παράδοση τοποθετεί ομόθυμα την ένωση του θνητού με την Νηρηίδα στην Σηπιάδα. Οι μεταμορφώσεις της Θέτιδας υποδηλώνουν επίδειξη των εποχικών εξουσιών της θεάς, που παριστάνονταν σε σειρά από χορούς. Η ευκολία με την οποία αλλάζουν συνεχώς μορφές οι θαλάσσιες θεότητες πιθανόν να σχετίζεται με την ρευστότητα του υγρού στοιχείου. Ο Πρωτέας, για παράδειγμα είναι το φευγαλέο, το ασύλληπτο κύμα που λαμβάνει διάφορες μορφές - πολλές φορές με τρομακτική όψη - μέχρι την στιγμή που δεσμεύεται από την ηρεμία των ανέμων, οπότε γαληνεύει και παίρνει την αρχική του μορφή. Σε κάθε περίπτωση, καθίσταται σαφής η ιδιαίτερη και συχνά τελετουργική σχέση που αναπτύχθηκε με το υγρό στοιχείο στο πέρασμα του χρόνου και μετεξελίχθηκε σταδιακά, συν τω χρόνω.
Κοσμογονικό σύμβολο
Στο πέρασμα του χρόνου, το νερό αποτελεί ιερή και μαγική δύναμη, γεμάτη θεραπευτικές και αναγεννητικές ιδιότητες. Το «αθάνατο νερό», η «πηγή της νεότητας», το «νερό της ζωής» αποτελούν διαφορετικές μυθικές - θρησκευτικές αποδείξεις των προαναφερθέντων. Χάρη σ’ αυτές τις ιδιότητες το νερό διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στην ιστορία των θρησκειών ως στοιχείο καθαρμού και εξαγνισμού. Η λατρεία του νερού παρουσιάζει μια εντυπωσιακή συνέχεια, που σε μερικές περιπτώσεις διαρκεί από τη νεολιθική εποχή ως τις μέρες μας. Ένας μεγάλος αριθμός από λατρείες και τελετουργίες επικεντρώνονταν σε πηγές, ρυάκια, ποτάμια, πηγάδια κ.ά. Η λατρεία των τοπικών νερών ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στη λαϊκή πίστη, που καμία θρησκευτική επανάσταση δεν κατάφερε να την εξαλείψει, ενώ την υιοθέτησε ακόμη και ο Χριστιανισμός. Παράλληλα όμως, το νερό έχει σχέση με τη μαντική, όπως μαρτυρούν άλλωστε και τα πολλά μαντεία που ήταν χτισμένα κοντά σε πηγές νερού.
Η χθεσινή μέρα, ταυτόσημη με τον καθαγιασμό των υδάτων, αποτελεί την αφορμή για μια αναδρομή στο μακρινό παρελθόν, στους θρύλους και τους μύθους χιλιάδων χρόνων, που έχουν καταγραφεί και αποτελούν το αντικείμενο της έρευνας νεώτερων επιστημόνων, οι οποίοι επιχειρούν να ρίξουν άπλετο φως στα μυστήρια και τις δοξασίες του μακρινού παρελθόντος. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι οι αρχαίες πόλεις της περιοχής μας, αλλά και του ευρύτερου ελλαδικού χώρου, κτίζονταν κοντά σε ποτάμια, λίμνες και πηγές ή σε απόσταση αναπνοής από την θάλασσα, αναπτύσσοντας αξιοσημείωτη πορεία. Οι ιστορίες για τις νύμφες και τα ξωτικά του νερού, που κυριαρχούν στις αφηγήσεις των προγενέστερων, αναζητούν, κατά συνέπεια, τις ρίζες τους στο χρόνο και αναδεικνύουν άγνωστες πηγές πληροφοριών.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι οι θεοποιημένοι ποταμοί της αρχαιότητας υποδέχονταν τελετές μύησης και συναφή έθιμα. Η κάθαρση με κατάδυση στα ύδατά τους έγινε στο πέρασμα των αιώνων τελετουργικό βάπτισμα, υποδηλώνοντας την αναγέννηση του πιστού. Το νερό δεν συνδέθηκε, κατά συνέπεια, μόνο με την υγιεινή και την περιποίηση του σώματος, αλλά αποτέλεσε βασικό στοιχείο θρησκευτικών τελετουργιών.
Οι ποταμοί αντιμετωπίζονταν ως θεότητες από τους Έλληνες. Μερικούς μάλιστα από αυτούς, ο Όμηρος τους παρουσιάζει να επεμβαίνουν στις μάχες των Ελλήνων κατά των Τρώων. Παρουσιάζει, για παράδειγμα, τον Αχιλλέα να συμπλέκεται με τον Σκάμανδρο και να ρίπτεται στο μέσο του ρεύματος. Όλοι οι ποταμοί είχαν κατά την αντίληψη των Ελλήνων, ως κοινή πηγή, έναν άλλο ποταμό, τον Ωκεανό, ο οποίος περιέβαλλε κυκλικά την γη.
Το νερό που αναβλύζει από τα έγκατα της γης, συνδέθηκε με μυθικά όντα, όπως τους ισχυρούς και απρόβλεπτους δαίμονες που άλλοτε προσέφεραν αφθονία και άλλοτε πάλι απειλούσαν με καταστροφή, αποτελώντας το σύμβολο των ποταμών, ενώ οι πηγές και οι λίμνες συνδέθηκαν αντίστοιχα με τις μυθικές ναϊάδες, τις νεράιδες των παραμυθιών.
Οι νύμφες, ήταν μικρές θεότητες της φύσης που κατοικούσαν πάνω σε δασωμένα βουνά, όπως το Πήλιο, και συνδέονταν άμεσα με το νερό. Καθώς δεν μπορεί να υπάρξει βλάστηση χωρίς την ύπαρξη του νερού, οι νύμφες έγιναν σύμβολα γονιμότητας της φύσης και συνδέθηκαν στενά με την λατρεία του Πανός, που ο μύθος τις θέλει να συντροφεύουν, να παίζουν και να χορεύουν μαζί του στα δασωμένα βουνά, κοντά στις κρήνες. Την σχέση των νυμφών με την ίαση μαρτυρούν και οι μύθοι που διηγούνται ότι οι μητέρες μεγάλων ιατρών ήταν νύμφες. Έτσι ο Κένταυρος Χείρων, ο οποίος έζησε στο Πήλιο, ήταν γιος του Κρόνου και της νύμφης Φιλύρας και είχε σύζυγο την νύμφη Χαρικλώ, κόρη του Απόλλωνα.
Θεότητες του νερού
Οι νύμφες δεν είχαν ιερά, αλλά λατρεύονταν παντού σε απλούς βωμούς, μέσα σε βράχους ή σε σπηλιές, τα λεγόμενα νυμφαία. Οι θυσίες προσφέρονταν σε αυτές, κοντά σε πηγές ή μέσα στα σπήλαια, ενώ βωμοί δεν ανεγείρονταν προς τιμή τους μέσα στα ιερά άλλων θεοτήτων. Από το πλήθος των ευρεθέντων αναθημάτων, καταδεικνύεται πόσο είχε αναπτυχθεί η λατρεία των Νυμφών στις χώρες όπου ομιλούνταν η ελληνική γλώσσα.
Σημαντικά δεδομένα σχετικά με την λατρεία των θεοτήτων του νερού δίνει μάλιστα το σπήλαιο που εντοπίστηκε στην θέση «Κρούνια» πολύ κοντά στον Πτελεό. Ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία του συγκεκριμένου σπηλαίου είναι η λαξευμένη στέρνα στο χώρο ανατολικά της εισόδου, ενώ στον υπερκείμενο της εισόδου χώρο, έχει αναπτυχθεί με τον ίδιο τρόπο, σύστημα από συγκοινωνούσες δεξαμενές, που είχαν ως στόχο την περισυλλογή νερού, προκειμένου να τροφοδοτείται η στέρνα. Η σύντομη ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατόπιν συνεργασίας της ΙΓ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας, εντός και εκτός του σπηλαίου, απέφερε σημαντικούς καρπούς. Σύμφωνα με τα πρώτα συμπεράσματα, το συγκεκριμένο σπήλαιο έχει πολλά κοινά στοιχεία με αντίστοιχα άλλων περιοχών, τα οποία αποτελούσαν χώρους λατρείας του Πάνα, των Νυμφών και άλλων θεοτήτων. Όπως εκτιμάται, ωστόσο, πολλά περισσότερα συμπεράσματα θα εξαχθούν, όταν συνεχιστούν οι έρευνες.
Μύθοι που αντέχουν στο χρόνο
Αναλλοίωτοι παραμένουν στο πέρασμα του χρόνοι πανάρχαιοι μύθοι που συνδέονται με το νερό, όπως ο μύθος του Ιάσονα, ο οποίος έχασε το ένα του σανδάλι καθώς διήρχετο τον ποταμό Άναυρο και εμφανίστηκε μονοσάνδαλος ενώπιον του βασιλιά της Ιωλκού, Πελία, ο οποίος ήταν ο υποκινητής της περίφημης Αργοναυτικής Εκστρατείας.
Ο Ποσειδώνας, παράλληλα, θεωρούνταν όχι μόνο θεός της θαλάσσης αλλά και του υγρού στοιχείου γενικότερα, δηλαδή και των πηγών αλλά και των ποταμών. Ο θεός της θαλάσσης, ο μόνος από τους μεγάλους θεούς του Ολύμπου, ο οποίος απεικονίζεται έφιππος, τέθηκε στην υπηρεσία του Δία, για να ζεύξη το απαστράπτων άρμα, το οποίο περιέφερε σε όλο τον κόσμο. Οι δύο αθάνατοι ίπποι, ο Βαλίος και ο Ξάνθος ήταν δώρο του Ποσειδώνα στον Πηλέα και εκτιμάται ότι στον θεό της θάλασσας αποδόθηκε η εφεύρεση της ιππευτικής τέχνης και κατά συνέπεια θεωρούνταν θεός των ιππέων και γι’ αυτό τον λόγο άλλωστε, θυσίαζαν άλογα στον Ποσειδώνα, ρίχνοντάς τα στην θάλασσα.
Η λατρεία του Ποσειδώνα ως θεού της θάλασσας τελούνταν κυρίως στις ναυτικές πόλεις, και τις ακτές. Η περιοχή μας, και η Θεσσαλία γενικότερα, θεωρείται αφετηρία της λατρείας του Ποσειδώνος, ενώ από την Θεσσαλία, η λατρεία του Ποσειδώνα, διαδόθηκε στην Βοιωτία.
Σύμφωνα μάλιστα με αυτό το γεγονός, εξάγεται το συμπέρασμα ότι στην περιοχή μας εντοπίζονται οι αρχαιότεροι μύθοι που σχετίζονται με την λατρεία του θεού της θάλασσας. Οι κυριότεροι από αυτούς αφορούν τον έρωτά του με την νύμφη Τυρώ, της οποίας ο ένας γιός, ο Πελίας, υπήρξε ο πρώτος βασιλιάς της Ιωλκού. Ένας άλλος μύθος, που δείχνει την ευκολία με την οποία έπαιρναν διάφορες μορφές οι θαλάσσιες θεότητες είναι η πάλη ανάμεσα στον Πηλέα και την Νηρηίδα Θέτιδα. Η Θέτις προσπαθώντας να ξεφύγει από το ερωτικό αγκάλιασμα του Πηλέα, μεταμορφώθηκε διαδοχικά σε φωτιά, νερό, λιοντάρι και φίδι. Έπειτα μεταμορφώθηκε σε τεράστια σουπιά και του έριξε μελάνι.Μεταμόρφωση που εξηγεί ετυμολογικά την ονομασία «ακτή Σηπιάς», που έχει το ακρωτήριο της Μαγνησίας καθώς η παράδοση τοποθετεί ομόθυμα την ένωση του θνητού με την Νηρηίδα στην Σηπιάδα. Οι μεταμορφώσεις της Θέτιδας υποδηλώνουν επίδειξη των εποχικών εξουσιών της θεάς, που παριστάνονταν σε σειρά από χορούς. Η ευκολία με την οποία αλλάζουν συνεχώς μορφές οι θαλάσσιες θεότητες πιθανόν να σχετίζεται με την ρευστότητα του υγρού στοιχείου. Ο Πρωτέας, για παράδειγμα είναι το φευγαλέο, το ασύλληπτο κύμα που λαμβάνει διάφορες μορφές - πολλές φορές με τρομακτική όψη - μέχρι την στιγμή που δεσμεύεται από την ηρεμία των ανέμων, οπότε γαληνεύει και παίρνει την αρχική του μορφή. Σε κάθε περίπτωση, καθίσταται σαφής η ιδιαίτερη και συχνά τελετουργική σχέση που αναπτύχθηκε με το υγρό στοιχείο στο πέρασμα του χρόνου και μετεξελίχθηκε σταδιακά, συν τω χρόνω.
Κοσμογονικό σύμβολο
Στο πέρασμα του χρόνου, το νερό αποτελεί ιερή και μαγική δύναμη, γεμάτη θεραπευτικές και αναγεννητικές ιδιότητες. Το «αθάνατο νερό», η «πηγή της νεότητας», το «νερό της ζωής» αποτελούν διαφορετικές μυθικές - θρησκευτικές αποδείξεις των προαναφερθέντων. Χάρη σ’ αυτές τις ιδιότητες το νερό διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στην ιστορία των θρησκειών ως στοιχείο καθαρμού και εξαγνισμού. Η λατρεία του νερού παρουσιάζει μια εντυπωσιακή συνέχεια, που σε μερικές περιπτώσεις διαρκεί από τη νεολιθική εποχή ως τις μέρες μας. Ένας μεγάλος αριθμός από λατρείες και τελετουργίες επικεντρώνονταν σε πηγές, ρυάκια, ποτάμια, πηγάδια κ.ά. Η λατρεία των τοπικών νερών ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στη λαϊκή πίστη, που καμία θρησκευτική επανάσταση δεν κατάφερε να την εξαλείψει, ενώ την υιοθέτησε ακόμη και ο Χριστιανισμός. Παράλληλα όμως, το νερό έχει σχέση με τη μαντική, όπως μαρτυρούν άλλωστε και τα πολλά μαντεία που ήταν χτισμένα κοντά σε πηγές νερού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Επειδη Η Ανθρωπινη Ιστορια Δεν Εχει Ειπωθει Ποτε.....Ειπαμε κι εμεις να βαλουμε το χερακι μας!
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.