Συνείδηση, Πνεύμα, Τρίτο Μάτι και Κωνάριο του Ντεκάρτ; Mήπως μιλάμε απλά για τη Νήσο του Reil;

του Γιάννη Βελίκη




Ένα μεγάλο μέρος της δυτικής φιλοσοφίας, της ανατολικής σοφίας, και γενικότερα της ανθρώπινης σκέψης, ασχολείται με τα ερωτήματα της ουσίας της συνείδησης, του ανθρώπινου πνεύματος, της ψυχής, και της βούλησης. Είναι εγκεφαλικές λειτουργίες, ανθρώπινες, ή έρχονται από ένα μακρινό «πνεύμα», και τις καταλαβαίνουμε στο κωνάριο του εγκεφάλου μας όπως πίστευε ο Ντεκάρτ; Το «τρίτο μάτι», που διδάσκουν οι ανατολικές θρησκείες ότι «ανοίγει» μετά από διαλογισμό, και έκτοτε ο «μύστης» αντιλαμβάνεται δεδομένα που οι περισσότεροι δεν κατανοούν, ενδέχεται να αντιστοιχεί σε εγκεφαλική δομή, ή είναι απλά «φαντασίες» κάποιων παλιών «σοφών»;

Η σύγχρονη νευροβιολογική έρευνα, επιστρατεύοντας μεθόδους όπως η εγκεφαλική απεικόνιση και η μαγνητική τομογραφία, εντόπισε μία «ξεχασμένη» εγκεφαλική περιοχή, που κάνει όλα όσα εμείς θεωρούμε ως συνείδηση, πνεύμα και κοινωνική συμπεριφορά. Μάλιστα βρίσκεται στο κέντρο του κεφαλιού (σε μέγεθος δαμάσκηνου), ακριβώς στο σημείο που τοποθετούσε την επαφή πνεύματος και σώματος ο Ντεκάρτ, και οι ανατολίτες σοφοί το «τρίτο μάτι»!
Η εγκεφαλική αυτή δομή παίζει σημαντικό ρόλο στην ψυχολογία των έξεων (κάπνισμα, αλκοόλ, ναρκωτικά, τζόγος) και αν καταστραφεί χάνεται οποιαδήποτε επιθυμία για τη συνέχιση αυτών των συνηθειών. Ονομάζεται Εγκεφαλική Νήσος, Νήσος του Εγκεφάλου, Νησιδικός Εγκέφαλος, ή Νήσος του Reil από τον ερευνητή (Johann Christian Reil) που τον ανακάλυψε μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα.
Σήμερα, η Νήσος του Reil θεωρείται ως ο σημαντικότερος εγκεφαλικός φλοιός στην συλλογή πληροφοριών από όλο το σώμα και το περιβάλλον, την επεξεργασία τους και την εξέλιξη των σκέψεων και συναισθημάτων σε πράξεις και προθέσεις. Έτσι, σε συνεργασία με τον προμετωπιαίο λοβό που επιτελεί τη λήψη αποφάσεων, μας επιτρέπει να έχουμε επίγνωση του σώματος και του περιβάλλοντος μας, δηλαδή «συνείδηση»!

Πνεύμα, Τρίτο μάτι, και Ψυχή

Λέγοντας Πνεύμα συνήθως εννοούμε το άϋλο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, σε αντιδιαστολή με το σώμα. Πνεύμα είναι όλα αυτά που σκεφτόμαστε, αντιλαμβανόμαστε και συνειδητοποιούμε ως δεδομένα πέρα από τις σωματικές μας αισθήσεις και καταστάσεις. Η έμπνευση, π.χ. του ποιητή, η διαδικασία της προσευχής, τα όνειρα και οι φαντασιώσεις μας αποτελούν «πνευματικές» διαδικασίες, όπου για πολλούς φιλοσόφους υπάρχουν και γίνονται συνειδητά ανεξάρτητα από τις σωματικές λειτουργίες. Οι φιλόσοφοι αυτοί ονομάζονται δυϊστές λόγω του ότι θεωρούν ότι πνεύμα και σώμα είναι εντελώς ξεχωριστές οντότητες, με το σώμα να λειτουργεί απλώς σα μηχανή. Ο πιο αντιπροσωπευτικός φιλόσοφος αυτής της άποψης είναι ο Καρτέσιος (Ντεκάρτ) που θεωρούσε ότι το ανεξάρτητο πνεύμα συναντά το σώμα στο σημείο της επίφυσης (στο κέντρο του κεφαλιού). 
Λέγοντας Ψυχή, στην επιστήμη της ψυχολογίας, εννοούμε το σύνολο των αισθήσεων, συναισθημάτων, σκέψεων, προθέσεων και συμπεριφοράς που συνιστούν την ψυχική λειτουργία κάθε ανθρώπου. Οι ιδιαίτερες εκφάνσεις αυτών των λειτουργιών για κάθε άνθρωπο συνιστούν το χαρακτήρα του.
Το δε «Τρίτο Μάτι» υποτίθεται ότι δεν είναι όργανο του σώματος και δεν μπορεί να μετρηθεί, ούτε επιδέχεται πειραματισμό. Το τρίτο μάτι είναι ένα εργαλείο της ψυχής για να «δει», για να «αισθανθεί», και για να «ακούσει» υψηλότερης συχνότητας πραγματικότητες, όπως την σωματική «αύρα», πνευματικές οντότητες, τηλεπάθεια, διαίσθηση κ.α.
Τέλος, Συνείδηση είναι η κατάσταση εκείνη του οργανισμού που επιτρέπει στο άτομο να αναπτύξει τις λειτουργίες που είναι απαραίτητες ώστε να γνωρίζει το περιβάλλον του, τα συμβαίνοντα γύρω του και μέσα στον ίδιο του τον εαυτό.
Οι λειτουργίες της Νήσου του Reil, όπως αποδεικνύεται από τη σύγχρονη νευροβιολογική έρευνα, συμπεριλαμβάνουν όλες τις προαναφερθείσες ιδιότητες που αποδίδονται στο Πνεύμα, στη Ψυχή, στο Τρίτο Μάτι και στη Συνείδηση, και μάλιστα συμπίπτει και η θέση της Νήσου με τη θέση που απέδιδε ο Ντεκάρτ στη επίφυση, καθώς και αυτή που τοποθετούσαν οι ανατολίτες σοφοί το Τρίτο μάτι (πίσω από το μέτωπο στο κέντρο του κεφαλιού). 

Οι λειτουργίες της Νήσου του Reil

Σε άρθρο των The New York Times 1 με τίτλο «Στη Νήσο (του Reil) το σώμα συναντά τον νου. Ο δέκτης του εγκεφάλου που διαβάζει την κατάσταση του οργανισμού και στη συνέχεια γεννά κάποια υποκειμενικά συναισθήματα» αναφέρεται «…οι νευρολόγοι πιστεύουν ότι πρόκειται για μια περιοχή του εγκεφάλου που θεωρείται απολύτως κομβική στην κατανόηση όλων όσοι λέμε ανθρώπινα συναισθήματα. Πρόκειται για την πηγή της κοινωνικότητας, της λαγνείας αλλά και της αηδίας, της υπερηφάνειας και της αισχύνης, των τύψεων και της συγχώρεσης. Αυτό το σημείο του εγκεφάλου μάς επιτρέπει να αποκτήσουμε κοινωνική διαίσθηση, να νιώθουμε συμπόνια για τους γύρω μας και ταυτόχρονα μας χαρίζει την ικανότητα συναισθηματικής αντίδρασης στο άκουσμα της μουσικής. Στις τομογραφικές απεικονίσεις βλέπουμε τη Νήσο να «ανάβει», δηλαδή να δραστηριοποιείται, όταν ο εξεταζόμενος θέλει να πάρει τη «δόση του», όταν πονάει ή αναμένει ότι θα πονέσει, όταν νιώθει συμπόνια για άλλους, όταν ακούει κάποια ανέκδοτα, όταν βλέπει τον απέναντί του να εκφράζει αηδία, όταν βρίσκεται στο περιθώριο μιας κοινωνικής συγκέντρωσης. «Ενεργοποιείται» όταν ακούμε μουσική, αποφασίζουμε ότι είναι καλύτερο να μην αγοράσουμε κάτι, παρακολουθούμε κάποιον τρίτο να διαπράττει μια ατιμία και αποφασίζουμε να τον τιμωρήσουμε, όταν αποφασίζουμε πόσο μας αρέσει να τρώμε σοκολάτα. Οποιαδήποτε σημαντική βλάβη σε αυτήν τη δομή του εγκεφάλου είναι δυνατόν να προκαλέσει απάθεια, έλλειψη ερωτικού πόθου και αδυναμία να διακρίνει κανείς φρέσκα τρόφιμα από μπαγιάτικα. Σύμφωνα με τον δρ Πάουλους, η Νήσος του εγκεφάλου είναι το σημείο όπου το σώμα συναντά το πνεύμα ή καλύτερα τον νου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για έναν δέκτη που μπορεί να «διαβάσει», να ταυτοποιήσει τη φυσική κατάσταση ολόκληρου του οργανισμού και στη συνέχεια να γεννήσει κάποια υποκειμενικά συναισθήματα που με τη σειρά τους θα προκαλέσουν την τέλεση κάποιων πράξεων που επιτρέπουν τη διατήρηση εσωτερικών ισορροπιών. Οι πληροφορίες από τη μικρή δομή μεταδίδονται σε άλλες δομές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στη λήψη αποφάσεων, όπως λόγου χάρη ο προμετωπιαίος φλοιός. Πληροφορίες για την κατάσταση των οργάνων και των ιστών τους μεταφέρονται από τους υποδοχείς στο στέλεχος του εγκεφάλου και από εκεί στην οπίσθια Νήσο ή τον φλοιό. Μια άσχημη γεύση ή οσμή εδώ μεταφράζεται σε αηδία, το ερωτικό άγγιγμα του αγαπημένου σε απόλαυση. Εδώ νιώθουμε την αγάπη και το μίσος, την ευγνωμοσύνη και την απέχθεια, την αυτοπεποίθηση, την ντροπή, την εμπιστοσύνη και τη δυσπιστία. Στη Νήσο υπάρχει και ένας τύπος κυττάρου, τα VE (VoEconomo Neurons) που κατά πάσα πιθανότητα ευθύνονται για την εξέλιξη των σκέψεων και συναισθημάτων σε πράξεις και προθέσεις».
Βασιζόμενοι στις μελέτες των George Lowenstein του Πανεπιστημίου του Carnegie Mellon, Brian Knutson του Stanford και άλλων ερευνητών, γνωρίζουμε ότι η δυσαρέσκεια από τις τιμές προϊόντων της αγοράς τις οποίες θεωρούμε ως πολύ υψηλές ενεργοποιούν τη Νήσο και το ίδιο συμβαίνει σύμφωνα με τους Fisher και Brown σε έρευνα για τον πόνο από την απόρριψη στον έρωτα. Βέβαια, δεν πρόκειται για φυσικό πόνο, αλλά η ενεργοποίηση των περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με το φυσικό πόνο.
Η Νήσος παίζει ρόλο στην συνειδητοποίηση των σωματικών καταστάσεων 2, 3 την αίσθηση του επείγοντος 4 την αίσθηση ότι το σώμα ενός ανθρώπου του ανήκει 5, στην αμφισβήτηση των κοινωνικών κανόνων 6, την επεξεργασία των συναισθημάτων 7, της κοινωνικής ενσυναίσθησης 8, και των οργασμών 9. Η Νήσος συνδέεται με το σύστημα Καθρεπτικών Νευρώνων που συνδέει την εσωτερική και την εξωτερική εμπειρία.
Η Νήσος πιστεύεται ότι επεξεργάζεται ένα μεγάλο όγκο πληροφοριών για να παράξει ένα πλαίσιο όπου γίνονται κατανοητές οι εισερχόμενες αισθητικές εμπειρίες, και αυτές να ενσωματωθούν σε υψηλής τάξης γνωστικές και συναισθηματικές διαδικασίες 10. Σε ανθρώπους που εφαρμόζουν μεθόδους αυτοσυγκέντρωσης – διαλογισμού βρέθηκε η δεξιά πρόσθια περιοχή της Νήσου να είναι σημαντικά λεπτότερη 11 και με πλουσιότερη φαιά ουσία 12.
Σύμφωνα με μία μετα – ανάλυση του 2004, οι Shelley και Trimble 13, η Νήσος του Reil θεωρείται ως ο σημαντικότερος εγκεφαλικός φλοιός στην συλλογή πληροφοριών από όλο το σώμα και το περιβάλλον, την επεξεργασία τους και την εξέλιξη των σκέψεων και συναισθημάτων σε πράξεις και προθέσεις. Έτσι, σε συνεργασία με τον προμετωπιαίο λοβό που επιτελεί τη λήψη αποφάσεων, μας επιτρέπει να έχουμε επίγνωση του σώματος και του περιβάλλοντος μας. Οι συγγραφείς μετά από μελέτη όλης της υπάρχουσας ερευνητικής βιβλιογραφίας κατέληξαν ότι η Νήσος είναι μία υπερλειτουργική περιοχή που επεξεργάζεται διαδικασίες που προκαλούν συμπεριφορές και εξαρτώνται από τις αλληλεπιδράσεις του εξωτερικού και του «εσωτερικού κόσμου». Επίσης είναι μία περιοχή επεξεργασίας του αισθήματος του πόνου 14, και εμπλέκεται σε διαδικασίες κατάποσης, γεύσης, ακοής, λόγου, κατανόησης της γλώσσας, καθώς και λειτουργίας του καρδιαγγειακού συστήματος. 
Η Νήσος λειτουργεί ως κεντρικός επεξεργαστής για τα εξερχόμενα σήματα από το μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο παρέχει τη γέφυρα της προσαρμογής του οργανισμού στο εξωτερικό περιβάλλον 15. Οι συνδέσεις μεταξύ των αισθητικών περιοχών και του μεταιχμιακού συστήματος είναι σημαντικές γιατί παρέχουν τα μέσα της αλληλεπίδρασης του εξωτερικού κόσμου με την συνεπαγόμενη κινητοποίηση του οργανισμού.
Τέλος η Νήσος εμπλέκεται στις διαδικασίες μνήμης 16, στη διατροφή 17, στη σεξουαλική συμπεριφορά 18, στο άγχος και τα συμπτώματα φόβου 19, στην παραγωγή των συναισθηματικών αντιδράσεων στα ψυχοπιεστικά ερεθίσματα 20, στο έλεγχο συναισθημάτων 21, και την αναγνώριση των εκφράσεων του προσώπου (ειδικά αυτών της αηδίας και την απόρριψης) 22. Αλλοιώσεις της Νήσου έχουν παρατηρηθεί στους χρήστες κοκαΐνης 23 και σε ασθενείς με σχιζοφρένεια 24.

Νήσος του Εγκεφάλου: η ένωση πνεύματος - σώματος

Συμπερασματικά, από την έως τώρα επιστημονική έρευνα, εκτιμάται ότι η Νήσος του Εγκεφάλου απαρτίζεται από τα μεγαλύτερης κλίμακας νευρωνικά δίκτυα ένωσης με τις δομές και τα κυκλώματα ολόκληρου του εγκεφάλου, και διαθέτει εξειδικευμένες περιοχές επεξεργασίας και απάντησης για όλα τα εισερχόμενα ερεθίσματα. Η νήσος λειτουργεί ως «δορυφορικός σταθμός αναμετάδοσης» της κατάστασης όλου του οργανισμού και των συμπεριφορών που αυτός θα υιοθετήσει στο εκάστοτε περιβάλλον του. 
Λόγω της καταλυτικής της επίδρασης στην επεξεργασία και αναγνώριση όλων των εισερχόμενων, από το υπόλοιπό σώμα και το περιβάλλον, ερεθισμάτων, και της επεξεργασίας των απαντήσεων με συμπεριφορές προς το περιβάλλον, η Νήσος του Εγκεφάλου καθορίζει σε συντριπτικά σημαντικό ποσοστό την αντίληψη και τη συμπεριφορά μας. 
Λόγω, επίσης, της σημαντικότατης επίδρασης της (σε συνεργασία με τον προμετωπιαίο λοβό) στην κινητοποίηση του οργανισμού, στην εξέλιξη των σκέψεων και συναισθημάτων σε πράξεις και προθέσεις, και στη συνείδηση και συνειδητοποίηση του εσωτερικού και του εξωτερικού περιβάλλοντος, δικαίως η Νήσος του Εγκεφάλου έχει χαρακτηριστεί το σημείο ένωσης του σώματος με το πνεύμα στον Άνθρωπο! Με την εξέλιξη των τεχνικών διερεύνησης του εγκεφάλου, αναμένονται ακόμη περισσότερα στοιχεία αυτής της κατεύθυνσης και στο μέλλον.


-------------------------------------------------------------------------------

1 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (09-02-07) http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_09/02/2007_215360
2 Karnath HO, Baier B, Nägele T (August 2005). "Awareness of the functioning of one's own limbs mediated by the insular cortex?". J. Neurosci. 25 (31): 7134–8.
3 Craig AD (January 2009). "How do you feel—now? The anterior insula and human awareness". Nat. Rev. Neurosci. 10 (1): 59–70
4 Farrer C, Frith CD (March 2002). "Experiencing oneself vs another person as being the cause of an action: the neural correlates of the experience of agency". Neuroimage 15 (3): 596–603
5 Tsakiris M, Hesse MD, Boy C, Haggard P, Fink GR (October 2007). "Neural signatures of body ownership: a sensory network for bodily self-consciousness". Cereb. Cortex 17 (10): 2235–44
6 Sanfey AG, Rilling JK, Aronson JA, Nystrom LE, Cohen JD (June 2003). "The neural basis of economic decision-making in the Ultimatum Game". Science 300 (5626): 1755–8
7 Phan KL, Wager T, Taylor SF, Liberzon I (June 2002). "Functional neuroanatomy of emotion: a meta-analysis of emotion activation studies in PET and fMRI". Neuroimage 16 (2): 331–48
8 Singer T (2006). "The neuronal basis and ontogeny of empathy and mind reading: review of literature and implications for future research". Neurosci Biobehav Rev 30 (6): 855–63
9 Ortigue S, Grafton ST, Bianchi-Demicheli F (August 2007). "Correlation between insula activation and self-reported quality of orgasm in women". Neuroimage 37 (2): 551–60
10 Craig, A. D. (Bud) (2002). "A new view of pain as a homeostatic emotion". Trends in Neuroscience 26 (6): 303–307
11 Sara W. Lazar, Catherine E. Kerr, Rachel H. Wasserman, Jeremy R. Gray, Douglas N. Greve, Michael T. Treadway, Metta McGarvey, Brian T. Quinn, Jeffery A. Dusek, Herbert Benson, Scott L. Rauch, Christopher I. Moore, and Bruce Fischl (2005). "Meditation experience is associated with increased cortical thickness". NeuroReport 16 (17): 1893–7
12 http://scan.oxfordjournals.org/cgi/content/full/3/1/55
13 Bhaskara P Shelley, Michael R Trimble (2004) The Insular Lobe of Reil – its Anatamico – Functional, Behavioural and Neuropsychiatric Attributes in Humans A Review. World J Biol Psychiatry 5, 176 – 200
14 Schmahmann JD, Leifer D (1992) Parietal pseudothalamic pain syndrome: clinical features and anatomic correlates. Arch Neurol 49: 1032-1037
15 Mesulam MM, Mufson EJ (1985) The insula of Reil in man and monkeys. Architectonics, connectivity, and function. In: Peters A, Jones EG (eds) Cerebral Cortex Vol 4: Association and Auditory cortices. Plenum Press, New York, pp 179-226
16 Paulesu E, Firth CD, Frackowiak RSJ (1993). The neural correlates of the verbal component of working memory. Nature 362: 342- 344
17 Del Parigi A, Gautier JF, Chen K, Salbe AD, Ravussin E, Reiman E, Tataranni PA (2002) Neuroimaging and obesity: mapping the brain responses to hunger and satiation in humans using positron emission tomography. Ann N Y Acad Sci 967: 389-397
18 Stoleru S, Gregoire MC, Gerard D, Decety J, Lafarge E, Cinotti L, Lavenne MG, Le Bars D, Vernet-Maury E, Rada H, Collet C, Mazoyer B, Forest MG, Magnin F, Spira A, Comar D (1999) Neuroanatomical correlates of visually evoked sexual arousal in human males. Arch Sex Behav 28: 1-21
19 Rauch SL, Savage CR, Alpert NM, Fischman AJ, Jenike MA (1997) The functional neuroanatomy of anxiety: a study of three disorders using positron emission tomography and symptom provocation. Biol Psychiatry 42: 446-452
20 Reiman EM, Lane RD, Ahern GL, Schwartz GE, Davidson RJ, Friston KJ, Yun LS, Chen K (1997) Neuroanatomical correlates of externally and internally generated emotion. Am J Psychiatry 154: 918-925
21 Kucharska-Pietura K, Pietura R, Masiak M (2001) Neural correlates of emotions in psychiatric patients in the light of functional neuroimaging findings. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska 56: 343-348
22 Phillips ML, Young AW, Senior C, Brammer M, Andrew C, Calder AJ, Bullmore ET, Perrett DI, Rowland D, Williams SC, Gray JA, David AS (1997) A facial neural substrate for perceiving facial expressions of disgust. Nature 389: 495-498
23 Franklin TR, Acton PD, Maldjian JA, Gray JD, Croft JR, Dackis CA, O’Brien CP, Childress AR (2002) Decreased gray matter concentration in the insular, orbitofrontal, cingulate, and temporal cortices of cocaine patients. Biol Psychiatry 51: 134-142
24 Crespo-Facorro B, Paradiso S, Andreasen NC, O’Leary DS, Watkins GL, Ponto LLB, Hichwa RD (2001) Neural mechanisms of anhedonia in schizophrenia: A PET study of response to unpleasant and pleasant odors. JAMA 286: 427-435

ΠΗΓΗ
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ