Ζοχάρ, Η Βίβλος της Λαμπρότητας

Ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της Καμπαλιστικής Κοσμοθεωρίας, το Ζοχάρ, αποτελεί ένα ιδιαίτερο βιβλίο, γραμμένο στα αραμαϊκά, που αφορά κυρίως αυτούς που ασχολούνται με την Καμπάλα και τον δυτικό εσωτερισμό, καθώς είναι ένα κείμενο που ο θρύλος το έντυσε με μυστήριο και του έδωσε μαγική υπόσταση,αφού κατά τις παραδόσεις μέσα σε αυτό το “θολό” έργο κρύβονται τα κλειδιά της επεξήγησης και της κατανόησης της καβαλιστικής διδασκαλίας.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή για να δούμε τι τελικά είναι το Ζοχάρ….το “πλήρες” όνομα του είναι “Σεφέρ Χα Ζοχάρ” και σημαίνει “ Η Βίβλος της Λαμπρότητας” και στην ουσία δεν είναι απλά ένα κείμενο αλλά ένα corpus(σώμα),μία συλλογή κειμένων που για πρώτη φορά εκδόθηκε από τον Μωυσή Ντε Λεών(1240μ.Χ-1305μ.Χ),έναν Ισπανό καμπαλιστή, στην Κόρδοβα της Ισπανίας τον 13ου αι. μ.Χ Και βασικά είναι άλλο ένα έργο της αποκαλυπτικής γραμματείας που μιμείται πιστά την επεξηγηματική ραββινική γραμματεία(Μιντράς) η οποία αναλύει την Τορά, την γνωστή σε εμάς από την Παλαιά Διαθήκη ως Πεντάτευχο.

Μιντράς και Ζοχάρ…

Οφείλουμε όμως να πούμε ότι ενώ τα Μιντράς δίνουν μια πιο εξωτερική εξήγηση της ιουδαϊκής αποκαλυπτικής γραμματείας, εντούτοις το Ζοχάρ δίνει μια πιο μυστική διάσταση του όλου θέματος αναλύοντας εσωτερικά την πεντάτευχο, την Γέννηση του Κόσμου, την μυστική ουσία του απερινόητου Θεού καθώς και την ψυχοσύνθεση του ανθρώπινου όντος. Αυτό κάνει το Ζοχάρ να περιέχει όρους δυσνόητους και αυτό το καθιστά από μυστικιστικής και εσωτερικής πλευράς τουλάχιστον, ένα από τα πιο δύσκολα στην κατανόηση έργα της τελευταίας χιλιετηρίδα γιατί, εκτός των άλλων, αυτό που κάνει είναι να αναδεικνύει και να επεξηγεί το υλικό το οποίο εμπεριέχεται σε άλλα δύο μυστηριώδη και πλήρη δυσνόητου νοήματος, βιβλία, τα οποία και αυτά αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της καβαλιστικής λογοτεχνίας, την Σεφέρ Γιετζιράχ(Η Βίβλος της δημιουργίας) και την Σεφέρ Mπαχίρ.

Η Πατρότητα του Ζοχάρ…

Και ενώ η επίσημη εκδοχή θέλει το Ζοχάρ όπως ήδη προαναφέραμε να αποδίδεται στον Μωυσή Ντε Λεών εντούτοις η πατρότητα του μυστικιστικής και απόκρυφης αυτής συλλογής κειμένων έγινε αντικείμενο συζήτησης και πεδίο διαφωνιών τόσο μεταξύ των ακαδημαϊκών όσο και μεταξύ των Καμπαλιστών των διαφόρων πνευματικών σχολών. Το ίδιο το Ζοχάρ αναφέρει ως συγγραφέα του τον Ραββίνο Σιμών Μπαρ Γιοχάϊ,ο όποίος το έγραψε κατά την διάρκεια ενός ρωμαϊκού διωγμού με την Καθοδήγηση του Προφήτη Ηλία τον 2ο αι. Αφού κατά αυτήν την παράδοση, έμεινα 13 ολόκληρα χρόνια κρυμμένος σε μια σπηλιά όπου μελετούσε την πεντάτευχο. Έτσι οι οπαδοί αυτής της θεωρίας ισχυρίζονται ότι απλά ο Μωυσής της Λεών το ανακάλυψε και το εξέδωσε και μάλιστα στηρίζονται στους δική του άρνηση της πατρότητας της Βίβλου της Λαμπρότητας.

Η σύγχρονη θρησκευτική άποψη μάλιστα υιοθετεί λίγο ή πολύ αυτήν την θεωρία προσθέτοντας μάλιστα ότι υπήρξε παράδοση κατά την οποία ο Ραββίνος Σιμών ανέφερε ότι αυτό που έγραψε θα μείνει κρυμμένο από τα μάτια των ανθρώπων για περίπου 1200 χρόνια! Αυτό περισσότερο το υποστηρίζουν οι Ορθόδοξοι Εβραίοι καθώς οι μη ορθόδοξοι έχουν δεχτεί την άποψη των ακαδημαϊκών και την επιστημονική έρευνα και φυσικά έχουν κατατάξει το Ζοχάρ στα λεγόμενα απόκρυφα ή ψευδεπίγραφα βιβλία της αποκαλυπτικής γραμματείας. Το γεγονός της αποδοχής της παράδοσης της πατρότητας ενός ραβίνου στην διάρκεια των Ρωμαϊκών διωγμών πάντως δεν πρέπει να μας ξενίζει μην ξεχνάμε ότι η Ιουδαϊκή Θρησκεία ανήκει στις λεγόμενες αποκαλυπτικές Θρησκείες, οι οποίες έχουν την άποψη ότι ο Θεός παρεμβαίνει δυναμικά στην ανθρώπινη ιστορία μέσω των εκλεκτών του διά του στόματος των οποίων μεταφέρει διδασκαλία στους ανθρώπους.

Οι έριδες της αυθεντικότητας του Ζοχάρ….

Εξάλλου υπάρχει ακόμα και ανάμεσα στους λεγόμενους ορθόδοξους εβραίους μια πιο μετριοπαθής άποψη και μάλλον πιο λογική, σύμφωνα με την οποία ο Μωυσής της Λεών απλά ήταν συντάκτης παλαιοτέρων παραδόσεων τις οποίες συνέθεσε αρμονικά σε μια συλλογή επεξηγηματικών της μυστικής διδασκαλίας κειμένων. Και η αλήθεια είναι ότι αυτό ίσως δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα, άσχετα με το αδιαμφισβήτητο γεγονός της εντυπωμένης, στο έργο, προσωπικής οπτικής του συγγραφέα, γιατί μην ξεχνάμε ότι η Καμπάλα και γενικά όλα τα απόκρυφα και μυστικιστικά συστήματα είχαν κατ’ουσίαν προφορική διδασκαλία και προφορική μεταφορά πληροφοριών από τον διδάσκαλο στον μαθητή. 
Έτσι στο κείμενο του Ζοχάρ είναι εμφανείς οι επιδράσεις του Γνωστικισμού,του Νεοπλατωνισμού και γενικά διαφόρων ελληνιστικών σχολών σκέψης και θεοφιλοσοφίας και όλα αυτά φυσικά κάτω από τον αυστηρό μανδύα της ιουδαϊκής αποκαλυπτικής παράδοσης. Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που συνθέτουν τις δύο τελευταίες θεωρίες και αναφέρουν πως το Ζοχάρ του Μωυσή δεν είναι το αληθινό ζοχάρ αλλά μια δική του ας το πούμε επινόηση που στηρίχθηκε στους γνωστικούς χριστιανούς της Χαλδαίας και περιοχών της Συρίας ενώ από το κανονικό κείμενο είχαν μείνει τρία αντίγραφα και αυτά ατελή τα οποία άνηκαν σε τρεις ραββίνους και μάλιστα το ένα καταστράφηκε από τον ιδιοκτήτη του ενώ το άλλο χάθηκε στην Jaffa!!

Κατά της συγγραφής από τον Μπαρ Γιοχάι εμφανίζεται, την περίοδο του Διαφωτισμού, ο Elijah Delmedigo ο οποίος αναφέρει στον Μπεσινά Χα Ντατ (Βιέννη 1833 μ.Χ) πως αν όντως το κείμενο είχε πατέρα τον Γιοχάϊ τότε θα αναφέρονταν και στο ταλμούδ όπως και τα υπόλοιπα ομοιογενή κείμενα της συγκεκριμένης περιόδου, όπως επίσης δεν θα αναφέρονταν ονόματα ονόματα ραβίνων οι οποίοι ήταν μεταγενέστεροι του Γιοχάϊ. Στον χορό της αμφισβήτησης προστίθεται και ο σύγχρονος ακαδημαϊκός ιστορικός Τζέρσομ Σόλεμ, ο οποίος εύστοχα αναφέρει ότι εντοπίζονται αρκετά συχνά λάθη στην αραμαϊκή γραμματική καθώς και ίχνη ισπανικών λέξεων.Υπάρχουν επίσης κάποιοι μελετητές οι οποίοι αντιπροτείνουν μια άλλη θεωρία σύμφωνα με την οποία ο Μωυσής της Λεών ήταν ηγέτης μια μυστικής σχολής και το Ζοχάρ ήταν αποτέλεσμα μια εξηγητικής προσπάθειας, προφανώς αντίστοιχης των μιντράς, μίας ομάδας ανθρώπων στην οποία προφανώς ο Μωυσής της Λεών πρόϊστατο.

Ενάντιοι και υποστηρικτές….

Οφείλουμε να πούμε σε αυτό το σημείο ότι υπήρξαν ραβίνοι πιστοί της αυστηρή εβραϊκής παράδοσης, που αρνήθηκαν εντελώς το Ζοχάρ θεωρώντας ότι παραβιάζει τις βασικές ιουδαϊκές θρησκευτικές συντεταγμένες αρχές.

Από την άλλη υπήρξαν και μέλη της ιουδαϊκής κοινότητας και του Ιερατείου που δέχθηκαν την αυθεντικότητα του Ζοχάρ,σε διάφορες περιόδους της ιστορίας, όπως οι Λούρια και Κάρο τον 16 αι. ή οι Βίλνα Γκαόν και ο Ραββίνος Σνετ Ζαλμαν την περίοδο του Διαφωτισμού. Σε αυτό το άρθρο δεν θα επεκταθούμε άλλο στην αυθεντικότητα και την ιστορικότητα του Ζοχάρ και σε άλλα ακαδημαϊκά ερωτήματα καθώς δεν μπορεί να γίνει αυτό με την απαιτούμενη πληρότητα στα πλαίσια ενός άρθρου, αλλά στην συνέχεια θα δούμε τι περιλαμβάνει τελικά αυτό το κείμενο και γιατί ονομάστηκε θολό και μυστηριώδες.

Οι Ρίζες της Μυστικής Διδασκαλίας του Κειμένου…

Πολλοί μελετητές αλλά και πολλοί Καμπαλιστές καλούν το αναγνωστικό κοινό του Ζοχάρ να ξεφύγει από την ερώτηση ποιος έγραψε το Ζοχάρ και να αρχίσει να αναρωτιέται πρώτον γιατί γράφτηκε και δεύτερον τι τελικά διδάσκεται μέσα σε αυτό. πριν απαντηθούν αυτές οι ερωτήσεις είναι καλό να προσθέσουμε και να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε μια άλλη ερώτηση η οποία είναι καλό να απαντηθεί πριν από αυτές. Ποιες είναι τελικά οι ρίζες της διδασκαλίας του Ζοχάρ;
Την απάντηση θα την δώσουμε αν μελετήσουμε τέσσερα κυρίως συστήματα αρχαίας Θεοφολοσοφίας και Κοσμοφιλοσοφίας και εννοούμε εδώ τον Νεοπλατωνισμό, τον Γνωστικισμό, τον Πρωτοχριστιανικό Μυστικισμό και τον Μυστικισμό του Ιουδαϊσμού.

Από τον Νεοπλατωνισμό έως την Καμπάλα…..

Πράγματι μελετώντας θα δούμε ότι η διάχυτη στο Ζοχάρ ιδέα της εκπόρευσης ή των εκπορεύσεων περιλαμβάνεται στις κύριες διδασκαλίες του Νεοπλατωνισμού ενώ η ιδέα της Θείας Σοφίας είναι γνωστή στον Ελληνιστικό Γνωστικισμό. Η Ιδέα της τριάδας που συναντάται στο Ζοχάρ, υπάρχει κατά σαφή τρόπο και είναι κύριο “Δόγμα” του Χριστιανικού μυστικισμού, αλλά και η έννοια της Σοφίας του Θεού και του Αγίου Πνεύματος εκτός από την ύπαρξη της κατά διαφόρους τρόπους στο γνωστικό σύστημα, υπάρχει τόσο στον Χριστιανικό κόσμο όσο και στην Ιουδαϊκά παράδοση γνωστή μάλιστα εκεί ως Σεκινά (Η προέλευση βέβαια της λέξης αλλά και της ιδέας της ως μιας μορφής θηλυκής θεότητας απασχολεί τόσο τον Ακαδημαϊκό κόσμο όσο και τον κόσμο της εσωτερικής αναζήτησης). 
Αυτές με λίγα λόγια είναι οι καταβολές πιθανόν του Σώματος κειμένων που σε μας είναι γνωστό ως “Η Βίβλος της Λαμπρότητας ή Ζοχάρ” αυτός είναι ο Λόγος φυσικά που το εν λόγω έργο έγινε δεκτό με ενθουσιασμό και στον σύγχρονο Χριστιανικό Μυστικισμό κυρίως της Δύσης και μεταφέρθηκε με ενθουσιασμό κυρίως από τους Μιραντόλα και Ρώχλυν, αλλά και σε ένα μεγάλο μέρος του Ιουδαικού κόσμου(παρά τις αντιδράσεις από τους παραδοσιακούς ραβίνους ή ιουδαίους όπως π.χ ο Μαϊμονίδης) ειδικά μετά την επεξήγηση του κειμένου από τον Ραββίνο Ισαάκ Λούρια Γνωστό και ως Αρί, ο οποίος έχαιρε της τιμής και της εκτίμησης μεγάλου μέρους της εβραϊκής κοινότητας. Φυσικά όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο το σύστημα που είναι σήμερα γνωστό ως Καμπάλα, στο οποίο όχι τυχαία αποδίδονται από πολλούς μελετητές οι παραπάνω ρίζες.(Το θέμα επίσης ποιες είναι οι Ρίζες των Ριζών θα πρέπει να απασχολήσει πολλούς μελετητές αν δεν το έχουν ακόμα κάνει, είναι συναρπαστικό το ταξίδι στις πηγές προέλευσης του κάθε συστήματος καθώς το τέλος του ταξιδιού προσφέρει μια καλύτερη κατανόηση περί του εκάστοτε μελετώμενου συστήματος ή κοσμοθεωρίας κτλ.)

Η Άποψη της παραδοσιακής Καμπάλα….

Τώρα μπορούμε να περάσουμε στην Καμπαλιστική θέαση του όλου θέματος καθώς και στην διδασκαλία που κρύβει το Ζοχάρ, εξάλλου δεν είναι τυχαίο που η βίβλος της λαμπρότητας αποτελεί πλέον μία από τις βασικές πηγές της σύγχρονης Καμπάλα. Οι Παραδοσιακοί Καμπαλιστές είναι μεν χωρισμένοι σχετικά με το ποιος έγραψε και πότε το κείμενο αλλά συμφωνούν σε ένα βασικό πράγμα, στο ότι σημασία δεν έχει από ποιον γράφτηκε, λένε, αλλά το γιατί και σε ποιον απευθύνεται. Οι ίδιοι λοιπόν απαντούν πως είναι γραμμένο για αυτούς οι οποίοι προορίζονται να κατανοήσουν τα μυστήρια του Θεού και των εκπορεύσεων των Σεφιρώθ και έχουν μια πνευματική αντίληψη του Κόσμου ( Σεφιρώθ σημαίνει σφαίρα και αναφέρονται εδώ στις σφαίρες τουΔέντρου της Ζωής ή Οτζ Χαίμ).Το γιατί είναι προφανές αφού θεωρούν ότι το Ζοχάρ αν και είναι δύσκολο κείμενο εξηγεί με τρόπο μυστικιστικό και απόκρυφο τα μυστήρια της δημιουργίας σε αυτούς που έχουν τα πνευματικά αυτιά και μάτια τους ανοιχτά.

Το Θολό Ζοχάρ και Ο Λούρια…

Πάντως η αλήθεια είναι πως μεγάλη είναι η ευγνωμοσύνη που οι καμπαλιστές νιώθουν για τον ραβίνο Ισσαάκ Λόυρια τον επονομαζόμενο Αρί.Ο Ραββίνος Ισαάκ Λούρια γεννήθηκε το 1534 και έφυγε από αυτόν τον κόσμο αφού δίδαξε το θολό Ζοχάρ δίνωντας νέα πνοή στην Καμπάλα,αρκετά νωρίς μόλις σε ηλικία 38 ετών το 1572. Ήταν γνωστός με το όνομα Άρι το οποίο ήταν ακρωνύμιο του Ελοχί Ραμπί Γιτζχάκ, και σημαίνει Λέων!Θεωρείται από τους ανά τον κόσμο καμπαλιστές ως αναμορφωτής της Καμπάλα η αλλιώς ως ο κύριος υπεύθυνος για την Αναγέννηση της.
Η Αναγέννηση αυτή θεωρείται ότι έλαβε χώρα σε μια μικρή πόλη του βόρειου Ισραήλ Τσφατ που μέχρι και σήμερα θεωρείται κέντρο του Ιουδαϊκού μυστικισμού.Παρόλα αυτά ο Λούρια έμεινε εκεί μόλις δύο χρόνια.Ο Άρι γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ αλλά μεγάλωσε στην Αίγυπτο, όταν έγινε 20 χρονών πήγε σε μια νησίδα του Νείλου όπου επικεντρώθηκε στην μελέτη της Καμπάλα και φυσικά του Ζοχάρ. Η Λουριανική Καμπάλα είναι στην ουσία η επεξήγηση του Θολού Ζοχάρ. Αυτό που είδε ο ραβίνος ήταν αυτό ακριβώς το πράγμα, η ανάγκη επεξήγησης του ιερού κειμένου για να γίνει χρηστικό στον μυστικισμό που έμελλε να ανθίσει με την νέα οπτική την οποία ο ίδιος έφερε στην καβαλιστική κοσμοθέαση. Την Διδασκαλία του Λούρια την γνωρίζουμε κυρίως από τους μαθητές του.

Η Μυστική Διδασκαλία…

Με το όρο μυστική διδασκαλία πρέπει να ξεκαθαρίσουμε εδώ ότι δεν εννοείται κάτι το τερατώδες και κρυφό αλλά αυτό που βρίσκεται κατά τους μυστικιστές μπροστά στα μάτια όλων αλλά είναι μυστικό καθώς οι περισσότεροι δεν το βλέπουν. Το Ζοχάρ εν πολλοίς στηρίζεται στην αλληγορική παρουσίαση της διδασκαλίας την οποία ο συγγραφέας του ήθελε να επικοινωνήσει, θεωρεί δε πως όλα τα πράγματα εκ φύσεως από την αρχή της δημιουργίας έχουν διττή φύση και έτσι μια πραγματικότητα εξωτερική και ταυτόχρονα μια πραγματικότητα εξωτερική. 
Έτσι σε αυτό εμπεριέχεται μια κλίμακα την οποία σταδιακά ο μυστικιστής διέρχεται προκειμένου να φθάσει στην ένωση με το Θεό. Ο Συγγραφέας ή ο Συντάκτης του Ζοχάρ χρησιμοποιεί μια εξηγητική μέθοδο της Τορά του Νόμου η οποία ονομάζεται κήπος ή αλλιώς PARDES, αυτή περιλαμβάνει την Peshat (Λογοτεχνική/Φιλολογική  επεξήγηση),την Remez (ανακάλυψη κρυφών υπαινιγμών),την Derash (Αναλογική ερμηνευτική) και τηνSod(την απόκρυφη/μυστικιστική ερμηνευτική).
Τα αρχικά αυτών τον λέξεων σχηματίζουν την Λέξη PRDS (Παρντές, Οπορώνας κήπος) και σηματοδοτούν ένα ιδιαίτερο ερμηνευτικό τρόπο της Τορά, του Θεϊκού Νόμου. Μέσα από το Ζοχάρ θεωρούν επιτυγχάνεται μια σταδιακή πρόοδος στην Γνώση του Θεού, επίσης μέσα στο κείμενο περιλαμβάνονται θεολογικές και ανθρωπολογικές αναφορές και δόγματα όπως αυτό της αθανασίας της ψυχής ,της Γιχούντ,της ένωσης του αρσενικού και του θηλυκού καθώς και της ψυχής με το Θεό, αναφέρεται στις θεϊκές εκπορεύσεις και την φύση τους και γενικά προσπαθεί να δώσει θεολογικές και μυστικιστικές ερμηνείες της ανθρώπινης ύπαρξης, της θείας πηγής και της κοσμικής δημιουργίας.

Το Ζοχάρ, είναι ένα από τα πολυπλοκότερα έργα της προηγούμενης χιλιετίας αλλά και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, ειδικά μετά τις ερμηνευτικές επεξηγήσεις του Λούρια τείνει να γίνει αν δεν έχει ήδη γίνει ισάξιο με τα ερμηνευτικά κείμενα της τορά όπως τα Μιντράς και το Ταλμούδ και η συμβολή του στην αποκρυστάλλωση της καβαλιστικής κοσμοθέασης είναι αναμφισβήτητη. 
Μέχρι τώρα έχει μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες πρώτες εκ των οποίων τα Λατινικά, τα Αγγλικά και φυσικά τα Γαλλικά.

Παναγιώτης Κάρδαρης

Ο Παναγιώτης Κάρδαρης γεννήθηκε και ζεί στην Αθήνα. Είναι συνδιαχειρηστής και ένας εκ των δημιουργών του strange files. Είναι Ερευνητής και κινείται στον χώρο της Θρησκειολογείας του Αποκρυφισμού και του εσωτερισμού σε ερευνητικό και βιωματικό επιπεδο.

Από το strangefiles



ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΠΑΝΟΣ
ΠΗΓΗ
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ