Οι ρίζες του ανθρώπινου παραλογισμού

Η Λόρι Σάντος ψάχνει για τις ρίζες του ανθρώπινου παραλογισμού, ερευνώντας τον τρόπο που οι συγγενείς μας τα πρωτεύοντα παίρνουν αποφάσεις. Μια σειρά έξυπνων πειραμάτων πάνω στα "πιθοικονομικά" δείχνει ότι κάποιες από τις ανόητες επιλογές που κάνουμε εμείς, τις κάνουν και οι μαϊμούδες. 

<<Θα ήθελα να ξεκινήσω τη σημερινή μου ομιλία, με δύο παρατηρήσεις σχετικά με το ανθρώπινο είδος. Η πρώτη παρατήρηση είναι κάτι που ίσως θεωρείτε ως αρκετά προφανές, και αυτό είναι ότι το είδος μας, ο Homo sapiens, είναι πραγματικά πολύ έξυπνο -- εξωφρενικά έξυπνο -- αφού όλοι κάνουμε πράγματα που κανένα άλλο είδος στον πλανήτη δεν κάνει αυτή τη στιγμή. Αυτή δεν είναι, φυσικά, η πρώτη φορά που πιθανώς το αναγνωρίζετε αυτό. Βέβαια, εκτός του να είμαστε έξυπνοι, είμαστε επίσης ένα ιδιαίτερα ματαιόδοξο είδος. Μας αρέσει να επιδεικνύουμε το γεγονός ότι είμαστε έξυπνοι. Θα μπορούσα να αναφερθώ σε οποιονδήποτε σοφό, από τον Σέξπηρ μέχρι τον Στήβεν Κόλμπερτ, για να αποδείξω για παράδειγμα το γεγονός ότι έχουμε μεγαλόφρωνα λογική και άπειρες ικανότητες και είμαστε καταπληκτικότεροι από οτιδήποτε άλλο στον πλανήτη ως προς τις εγκεφαλικές λειτουργίες. 

Όμως φυσικά, υπάρχει μια δεύτερη παρατήρηση σχετικά με το ανθρώπινο είδος, στην οποία θα ήθελα να εστιάσω λίγο περισσότερο· πρόκειται για το γεγονός ότι παρόλο που είμαστε πραγματικά έξυπνοι, μερικές φορές μοναδικά έξυπνοι, μπορούμε επίσης να γίνουμε εξαιρετικά κουτοί όταν πρόκειται για κάποιες πτυχές της λήψης των αποφάσεών μας. Παρατηρώ αρκετά ειρωνικά χαμόγελα στο ακροατήριο. Μην ανησυχείτε, δεν θα κατηγορήσω κανέναν συγκεκριμένα για οποιαδήποτε πτυχή των δικών του λαθών. Όμως, μόλις τα τελευταία δύο χρόνια βλέπουμε πρωτοφανή παραδείγματα της ανθρώπινης αδεξιότητας. Παρακολουθούμε τα εργαλεία που με μοναδικό τρόπο κατασκευάσαμε, ώστε να εξάγουμε τους πόρους μας από το περιβάλλον, να σκάνε στα μούτρα μας. Παρακολουθήσαμε τις χρηματοπιστωτικές αγορές, που μοναδικά δημιουργήσαμε -- αυτές οι αγορές που υποτίθεται ότι θα ήταν απρόσβλητες από την ανοησία -- τις είδαμε να καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας. 

Ωστόσο, αμφότερα τα δύο ντροπιαστικά παραδείγματα, πιστεύω ότι δεν υπογραμμίζουν εκείνο που θεωρώ ως το πλέον ντροπιαστικό σχετικά με τα λάθη που κάνουν οι άνθρωποι, δηλαδή ότι μας αρέσει να πιστεύουμε ότι τα λάθη που κάνουμε είναι απλά το αποτέλεσμα της ύπαρξης λίγων σάπιων ανάμεσά μας ή το αποτέλεσμα μερικών θρυλικά λανθασμένων αποφάσεων. Φαίνεται όμως ότι οι κοινωνικοί επιστήμονες πράγματι κατανοούν ότι οι περισσότεροι από εμάς, όταν βρεθούμε μέσα σε συγκεκριμένες καταστάσεις, θα κάνουμε πολύ συγκεκριμένα λάθη. Τα λάθη αυτά, είναι στην πραγματικότητα προβλέψιμα. Τα κάνουμε ξανά και ξανά. Δεν επηρεάζονται από τη σωρεία των σχετικών αποδείξεων. Όταν λαμβάνουμε αρνητικά αποτελέσματα εμείς και πάλι, την επόμενη φορά που αντιμετωπίζουμε την ίδια κατάσταση, τείνουμε να κάνουμε τα ίδια λάθη. Αυτό πραγματικά με μπερδεύει, ως μελετήτρια της ανθρώπινης φύσης. Αυτό που μου κινεί περισσότερο την περιέργεια είναι πώς γίνεται ένα είδος τόσο έξυπνο όσο εμείς να είναι ικανό για τόσο άσχημα και τόσο αδιάκοπα λάθη, συνεχώς;

Είμαστε οι πιο έξυπνοι που κυκλοφορούν στη φύση, γιατί λοιπόν δεν μπορούμε να το επιλύσουμε αυτό; Κατά κάποιο τρόπο, από πού προκύπτουν στ' αλήθεια τα λάθη μας; Έχοντας σκεφτεί λιγάκι αυτό το θέμα, βλέπω μερικές διαφορετικές πιθανότητες. Μία πιθανότητα είναι πως, υπό μία έννοια, δεν είναι στην πραγματικότητα δικά μας λάθη. Επειδή είμαστε ευφυές είδος, μπορούμε να δημιουργήσουμε κάθε είδους περιβάλλοντα τα οποία είναι εξαιρετικά περίπλοκα, μερικές φορές τόσο περίπλοκα, που ούτε εμείς δεν τα κατανοούμε, παρόλο που εμείς τα δημιουργήσαμε. Κατασκευάσαμε χρηματοοικονομικές αγορές που είναι υπερβολικά περίπλοκες. Κατασκευάσαμε όρους υποθηκών, στους οποίους δεν μπορούμε ν' αντεπεξέλθουμε. Φυσικά, εάν βρεθούμε σε περιβάλλοντα που δεν μπορούμε να χειριστούμε, κατά κάποιο τρόπο είναι λογικό να θαλασσώσουμε κάποια πράγματα. Εάν αυτό συνέβαινε, θα είχαμε μια αληθινά εύκολη λύση στο πρόβλημα των ανθρώπινων σφαλμάτων. Θα μπορούσαμε απλά να πούμε, εντάξει, ας σκεφτούμε τις τεχνολογίες τις οποίες δεν μπορούμε να χειριστούμε τα περιβάλλοντα μέσα στα οποία είμαστε ανεπαρκείς -- να τα ξεφορτωθούμε, να σχεδιάσουμε τα πράγματα καλύτερα και τότε θα είμαστε το ανώτερο είδος που θεωρούμε ότι είμαστε.

Υπάρχει όμως και μια άλλη πιθανότητα, την οποία βρίσκω λιγάκι ανησυχητική, δηλαδή ότι μπορεί να μην είναι το περιβάλλον μας τόσο μπερδεμένο. Μπορεί εμείς να είμαστε άσχημα σχεδιασμένοι. Αυτή είναι μια ιδέα που μου ήρθε παρακολουθώντας τους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνικοί επιστήμονες μελετούν τα ανθρώπινα σφάλματα. Αυτό που βλέπουμε είναι ότι οι άνθρωποι τείνουν να επαναλαμβάνουν τα λάθη τους ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, ξανά και ξανά. Φαίνεται σχεδόν σαν να είμαστε κατασκευασμένοι για να κάνουμε σφάλματα με συγκεκριμένο τρόπο. Αυτή είναι μια πιθανότητα που με ανησυχεί λίγο περισσότερο, επειδή εάν εμείς είμαστε στ' αλήθεια κακοκατασκευασμένοι δεν είναι ξεκάθαρο πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Μπορεί να χρειάζεται να παραδεχτούμε το γεγονός ότι είμαστε επιρρεπείς στα λάθη και να προσπαθήσουμε να σχεδιάσουμε τα πράγματα με βάση αυτό.

Εδώ λοιπόν βρίσκεται το ερώτημα, με το οποίο εγώ και οι φοιτητές μου θελήσαμε να καταπιαστούμε. Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ των δύο πιθανοτήτων; Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένας πληθυσμός που είναι βασικά έξυπνος, μπορεί να παίρνει πλήθος αποφάσεων, όμως δεν έχει πρόσβαση σε κανένα από τα συστήματά μας, σε κανένα από εκείνα που μπορεί να μας μπερδεύουν -- ούτε ανθρώπινη τεχνολογία, ούτε ανθρώπινη κουλτούρα, ούτε ακόμη και ανθρώπινη γλώσσα. Αυτός είναι ο λόγος που στραφήκαμε σ' αυτούς εδώ τους τύπους. Μ' αυτούς τους τύπους δουλεύω. Τούτος εδώ είναι ένας καφετής Καπουτσίνος πίθηκος. Πρόκειται για πρωτεύοντα του Νέου Κόσμου, που σημαίνει ότι αποσπάστηκαν από τον ανθρώπινο εξελικτικό κλάδο περίπου πριν 35 εκατομμύρια χρόνια. Δηλαδή, η προ, προ, προ, προ, προ, προ -- με περίπου πέντε εκατομμύρια "προ" μπροστά -- γιαγιά σας, ήταν πιθανότατα και η προ, προ, προ, προ γιαγιά, με πέντε εκατομμύρια "προ" μπροστά της Χόλυ, που βλέπετε εδώ. Μπορεί να σας προκαλεί ανακούφιση το γεγονός ότι αυτός εδώ ο τύπος είναι πραγματικά πολύ μακρινός, ωστόσο εξελικτικός συγγενής μας. Τα καλά νέα με τη Χόλυ πάντως είναι ότι δεν διαθέτει τις ίδιες τεχνολογίες μ' εμάς. Ξέρετε, είναι ένα έξυπνο και συμπαθητικό πλάσμα, ένα πρώτιστο επίσης, όμως της λείπουν όλα εκείνα που θεωρούμε ότι μπορεί να μπερδεύουν εμάς. Έτσι, είναι το τέλειο πειραματόζωο.

Τι θα γινόταν εάν βάζαμε τη Χόλυ μπροστά στις ίδιες ανθρώπινες καταστάσεις; Θα κάνει τα ίδια λάθη μ' εμάς; Δεν θα μαθαίνει απ' αυτά; Και ούτω καθ' εξής. Τέτοια πράγματα αποφασίσαμε να κάνουμε. Οι φοιτητές μου κι εγώ ενθουσιαστήκαμε μ' αυτό, πριν από λίγα χρόνια. Είπαμε, εντάξει ας υποβάλουμε τη Χόλυ σε τούτα τα προβλήματα και να δούμε εάν θα τα θαλασσώσει. Το πρώτο πρόβλημα ήταν από πού ν' αρχίσουμε. Γιατί ξέρετε, είναι σπουδαία τα προβλήματα για εμάς, αλλά άσχημα για την ανθρωπότητα. Κάνουμε πολλά λάθη σε πολλές διαφορετικές περιστάσεις. Από πού λοιπόν να ξεκινήσουμε; Επειδή ξεκινήσαμε αυτήν την εργασία περίπου τον καιρό της οικονομικής κατάρρευσης, περίπου την εποχή που οι κατασχέσεις υποθηκών έκαναν θραύση στις ειδήσεις, είπαμε ότι ίσως θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε από τον χώρο των οικονομικών. Ίσως να μπορούσαμε να παρατηρήσουμε τις οικονομικές αποφάσεις των μαϊμούδων και να δούμε εάν κι εκείνες κάνουν τις ίδιες κουταμάρες που κάνουμε κι εμείς.

Φυσικά, εδώ πέφτουμε επάνω σ' ένα δεύτερο πρόβλημα -- λίγο πιο μεθοδολογικό -- που είναι το γεγονός ότι, εσείς μπορεί να μην το γνωρίζετε, αλλά οι μαϊμούδες δεν χρησιμοποιούν χρήματα. Ξέρω ότι δεν τις έχετε συναντήσει. Αυτός είναι όμως ο λόγος που δεν στέκονται πίσω σας στην ουρά στο μπακάλικο ή στο ΑΤΜ -- ξέρετε, δεν κάνουν τέτοια πράγματα. Εδώ λοιπόν αντιμετωπίσαμε κάποιο μικρό πρόβλημα. Πώς να ρωτήσουμε τις μαϊμούδες για τα χρήματα εάν δεν τα χρησιμοποιούν; Έτσι, είπαμε να το αντιπαρέλθουμε διδάσκοντας στις μαϊμούδες πώς να χρησιμοποιούν το χρήμα. Αυτό και κάναμε. Αυτό που βλέπετε εδώ, είναι η πρώτη γνωστή σ' εμένα μονάδα μη ανθρώπινου χρήματος. Δεν ήμασταν και πολύ δημιουργικοί κατά την εποχή που ξεκινήσαμε αυτές τις μελέτες, οπότε το ονομάσαμε μάρκα. Αυτή είναι η χρηματική μονάδα, την οποία διδάξαμε στις μαϊμούδες μας στο Γέηλ να χρησιμοποιούν στις συναλλαγές τους με τους ανθρώπους, για ν' αγοράσουν διάφορα τρόφιμα. Δεν φαίνεται να είναι τίποτε σπουδαίο -- στην πραγματικότητα δεν είναι και τίποτε σπουδαίο.

Όπως τα περισσότερα από τα χρήματά μας, είναι απλά ένα κομμάτι μέταλλο. Όπως κάποιοι από εσάς που παίρνουν μαζί τους διάφορα νομίσματα μετά από ταξίδια, και μόλις φτάσουν σπίτι τους, αυτά είναι εντελώς άχρηστα. Ήταν άχρηστα για τις μαϊμούδες στην αρχή πριν αντιληφθούν τι μπορούσαν να κάνουν μ' αυτά. Όταν τους τα πρωτοδώσαμε, μέσα στα κλουβιά τους, τα σήκωναν από κάτω και τα κοιτούσαν. Ήταν γι' αυτές ένα περίεργο αντικείμενο. Πολύ γρήγορα όμως, οι μαϊμούδες αντιλήφθηκαν πως μπορούν να δώσουν αυτές τις μάρκες σε διάφορους ανθρώπους του εργαστηρίου, έναντι φαγητού. Εδώ βλέπετε μια απ' τις μαϊμούδες μας, τη Μέιντεη, να κάνει ακριβώς αυτό. Στις εικόνες Α και Β βλέπουμε τα σημεία όπου είναι κάπως περίεργη για τα πράγματα αυτά -- δεν γνωρίζει. Υπάρχει αυτό το χέρι του ανθρώπου πειραματιστή που περιμένει, και η Μέιντεη γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι ο άνθρωπος προφανώς το θέλει. Το δίνει και έπειτα παίρνει λίγο φαγητό. Αποδείχθηκε πως όχι μόνο η Μέιντεη, αλλά όλες οι μαϊμούδες μας γίνονται καλές στο να ανταλλάσσουν μάρκες με ανθρώπους πωλητές. Ορίστε λοιπόν ένα σύντομο βίντεο για το πώς γίνεται όλο αυτό. Εδώ είναι η Μέιντεη. Θα ανταλλάξει μια μάρκα για λίγο φαγητό. Περιμένει ευχαριστημένη και παίρνει το φαγητό της. Εδώ είναι ο Φέλιξ, νομίζω. Είναι το κυρίαρχο αρσενικό· αρκετά μεγαλόσωμος. Και αυτός περιμένει υπομονετικά, παίρνει το φαγητό του και συνεχίζει.

Οι μαϊμούδες γίνονται πολύ καλές σ' αυτό. Είναι εκπληκτικά καλές με ελάχιστη εκπαίδευση. Τις αφήσαμε να το συνηθίσουν από μόνες τους. Το ερώτημα είναι: έχει καμία σχέση όλο αυτό με τα ανθρώπινα χρήματα; Αποτελεί αυτό αγορά, ή μήπως κάναμε ένα παράξενο ψυχολογικό τρικ καταφέρνοντας τις μαϊμούδες να κάνουν κάτι, να δείχνουν έξυπνες, χωρίς όμως να είναι; Ύστερα είπαμε, λοιπόν, τι θα έκαναν αυθόρμητα οι μαϊμούδες εάν αυτό ήταν πράγματι το νόμισμά τους, εάν πράγματι το χρησιμοποιούσαν ως χρήμα; Μπορείτε να τις φανταστείτε να κάνουν όλων των ειδών τα έξυπνα πράγματα που κάνουν οι άνθρωποι όταν αρχίζουν να συναλλάσσονται μεταξύ τους. Τις φαντάζεστε να προσέχουν την τιμή, να προσέχουν πόσα αγοράζουν -- να κρατούν λογαριασμό των μαϊμουδίσιων μαρκών τους. Κάνουν τίποτ' απ' αυτά οι μαϊμούδες;

Έτσι γεννήθηκε η μαϊμουδίσια αγορά μας. Αυτή λειτουργεί επειδή οι μαϊμούδες μας φυσιολογικά ζουν πολλές μαζί σε μεγάλα κλουβιά. Όταν λαχταρούν μια λιχουδιά, τους δίνουμε μια διέξοδο σε ένα μικρότερο κλουβί, απ' όπου εισέρχονται στην αγορά. Μπαίνοντας στην αγορά -- στην πραγματικότητα ήταν μια πολύ πιο διασκεδαστική αγορά από τις περισσότερες ανθρώπινες επειδή, καθώς οι μαϊμούδες περνούσαν την πόρτα, κάποιος άνθρωπος τους έδινε ένα μεγάλο πορτοφόλι γεμάτο μάρκες ώστε να μπορούν να τις ανταλλάξουν με έναν από αυτούς τους δύο εδώ -- δύο διαφορετικούς ανθρώπους πωλητές από τους οποίους μπορούσαν να αγοράσουν πράγματα. Οι πωλητές ήταν φοιτητές του εργαστηρίου μου. Ντύνονταν διαφορετικά· ήταν διαφορετικοί άνθρωποι. Με τον καιρό, έκαναν βασικά το ίδιο πράγμα έτσι ώστε οι μαϊμούδες να μπορούν να μάθουν, ποιος πωλούσε τι και σε ποια τιμή -- ποιος ήταν αξιόπιστος, ποιος δεν ήταν κ.ο.κ. Μπορείτε να δείτε ότι καθένας από τους πειραματιστές, βαστάει ένα μικρό κίτρινο δοχείο φαγητού κι αυτό μπορούν να αγοράσουν οι μαϊμούδες για μια μάρκα. Έτσι όλα στοιχίζουν μια μάρκα, αλλά όπως βλέπετε, μερικές φορές οι μάρκες αγοράζουν περισσότερα από άλλες, περισσότερα σταφύλια από άλλες φορές.

Θα σας δείξω σ' ένα σύντομο βίντεο πώς μοιάζει αυτή η αγορά. Εδώ βλέπετε θυρίδες για τις μαϊμούδες. Είναι χαμηλές, επειδή οι μαϊμούδες είναι κοντές. Εδώ είναι η Χάνεη. Περιμένει κάπως ανυπόμονα ν' ανοίξει η αγορά. Ξαφνικά η αγορά ανοίγει. Εδώ είναι η επιλογές της: μία ρόγα ή δύο ρόγες. Μπορείτε να δείτε τη Χάνεη, πολύ καλή οικονομολόγος, επιλέγει τον πωλητή που δίνει περισσότερα. Θα μπορούσε να διδάξει τους οικονομικούς συμβούλους μας, κάνα δυο πράγματα. Όχι μόνο η Χάνεη, οι περισσότερες μαϊμούδες μας επέλεγαν αυτούς που είχαν περισσότερα. Οι περισσότερες επέλεγαν αυτούς που είχαν την καλύτερη τροφή. Όταν εισάγαμε τις εκπτώσεις, είδαμε τις μαϊμούδες να δίνουν προσοχή σ' αυτό. Τις ενδιέφεραν πολύ οι μαϊμουδίσιες μάρκες τους. Το πιο εντυπωσιακό ήταν πως όταν συνεργαστήκαμε με οικονομολόγους ώστε να μελετήσουμε τα δεδομένα των μαϊμούδων που χρησιμοποιούσαν οικονομικά εργαλεία, στην ουσία ταυτίζονταν, όχι μόνο ποιοτικά, αλλά και ποσοτικά με αυτά που είδαμε τους ανθρώπους να κάνουν σε πραγματικές αγορές. Ταυτίζονταν τόσο πολύ ώστε όταν έβλεπες τα νούμερα των μαϊμούδων, δεν μπορούσες να ξεχωρίσεις εάν προέρχονταν από μαϊμού ή άνθρωπο στην ίδια αγορά.

Αυτό που πιστέψαμε πως κάναμε ήταν πως παρουσιάσαμε κάτι που, τουλάχιστον για μας και τις μαϊμούδες, λειτουργεί σαν αληθινό χρήμα. Το ερώτημα είναι αν οι μαϊμούδες θα τα θαλασσώνουν με τον ίδιο τρόπο όπως εμείς. Είδαμε ήδη ανεπίσημα, μερικά σημάδια πως μπορεί και να τα θαλασσώνουν. Ένα πράγμα που δεν είδαμε ποτέ στην αγορά των μαϊμούδων ήταν οποιοδήποτε σημάδι αποταμίευσης -- όπως κάνει το δικό μας είδος. Οι μαϊμούδες έμπαιναν στην αγορά, ξόδευαν όλο τους το κονδύλι και έπειτα επέστρεφαν στις υπόλοιπες. Το άλλο πράγμα που παρατηρήσαμε, με κάποια αμηχανία, ήταν η αυθόρμητη εμφάνιση κλοπής. Οι μαϊμούδες έκλεβαν μάρκες σε κάθε δυνατή ευκαιρία -- η μια από την άλλη, συχνά και από εμάς -- πράγματα που δεν πιστεύαμε πως εμείς τα εισάγαμε, αλλά που αυθόρμητα συνέβαιναν.

Σκεφτήκαμε πως αυτό φαίνεται άσχημο. Μπορούμε τελικά να δούμε εάν οι μαϊμούδες κάνουν ακριβώς τα ίδια ανόητα πράγματα, όπως οι άνθρωποι; Μια πιθανότητα ήταν ν' αφήσουμε το οικονομικό σύστημα των μαϊμούδων να εξελιχθεί, ώστε να δούμε εάν σε λίγα χρόνια θα μας ζητούσαν άρση των χρεών τους. Ήμασταν λίγο ανυπόμονοι έτσι θέλαμε να επιταχύνουμε λίγο τα πράγματα. Έτσι είπαμε να δημιουργήσουμε στις μαϊμούδες τα ίδια προβλήματα στα οποία οι άνθρωποι τείνουν να κάνουν λάθη σε συγκεκριμένες οικονομικές προκλήσεις, ή συγκεκριμένους οικονομικούς πειραματισμούς. Επειδή λοιπόν, ο καλύτερος τρόπος για να δεις πώς οι άνθρωποι σφάλλουν είναι να το κάνεις από μόνος σου, θα σας περιγράψω στα γρήγορα ένα πείραμα ώστε να δείτε τη δική σας οικονομική διαίσθηση εν δράσει.

Φανταστείτε ότι αυτή τη στιγμή δίνω στον καθένα σας χίλια δολάρια ΗΠΑ -- 10 κολλαριστά εκατοδόλαρα. Πάρτε τα, βάλτε τα στο πορτοφόλι σας και σκεφτείτε για μια στιγμή τι θα τα κάνετε. Είναι δικά σας τώρα· μπορείτε ν' αγοράσετε ό,τι θέλετε. Να τα δωρίσετε, να τα πάρετε, και λοιπά. Ακούγεται θαυμάσιο, αλλά σας δίδεται άλλη μια ευκαιρία να κερδίσετε λίγα περισσότερα χρήματα. Αυτές είναι οι επιλογές σας: μπορείτε να ρισκάρετε, οπότε θα στρίψω μια από τις μάρκες των μαϊμούδων. Εάν έρθει κορώνα, θα κερδίσετε χίλια δολάρια επιπλέον. Εάν έρθει γράμματα, δεν παίρνετε τίποτε. Έχετε λοιπόν μια ευκαιρία να κερδίσετε περισσότερα, όμως αρκετά ριψοκίνδυνη. Η άλλη σας επιλογή είναι αρκετά ασφαλής. Θα πάρετε κάποια χρήματα στα σίγουρα. Θα σας δώσω μόνο 500 δολάρια. Μπορείτε να τα βάλετε στο πορτοφόλι σας και να τα χρησιμοποιήσετε άμεσα. Ας δούμε ποια είναι η ενόρασή σας εδώ. Οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν τη σίγουρη επιλογή. Οι περισσότεροι λένε, γιατί να ρισκάρω, όταν μπορώ να κερδίσω 1500 δολάρια στα σίγουρα; Μοιάζει με καλό στοίχημα. Θα προτιμήσω αυτό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό δεν είναι στ' αλήθεια παράλογο. Οι άνθρωποι απεχθάνονται τα ρίσκα. Και λοιπόν;

Αυτό το "και λοιπόν;" έρχεται όταν αρχίζουμε να σκεφτόμαστε για το ίδιο πρόβλημα στημένο λίγο διαφορετικά. Τώρα λοιπόν φανταστείτε ότι δίνω στον καθένα από εσάς 2000 δολάρια -- 20 κολλαριστά εκατοδόλαρα. Τώρα μπορείτε ν' αγοράσετε τα διπλάσια πράγματα σε σχέση με πριν. Σκεφτείτε πώς θα νιώθατε, έχοντάς τα στο πορτοφόλι σας. Τώρα φανταστείτε ότι θα σας βάλω να κάνετε μια διαφορετική επιλογή, όμως αυτή τη φορά είναι ελαφρώς χειρότερη. Τώρα θα πρέπει ν' αποφασίσετε με ποιον τρόπο θα χάσετε χρήματα, όμως θα έχετε τις ίδιες επιλογές. Μπορείτε είτε να διαλέξετε μια ριψοκίνδυνη χασούρα -- θα στρίψω ένα νόμισμα. Εάν έρθει κορώνα, θα χάσετε πολλά. Εάν έρθει γράμματα, δεν θα χάσετε τίποτε, είστε εντάξει, θα κρατήσετε όλο το ποσόν -- ή θα μπορούσατε να το παίξετε με ασφάλεια, που σημαίνει ότι πρέπει να βγάλετε το πορτοφόλι σας και να μου δώσετε πέντε από εκείνα τα εκατοδόλαρα, οπωσδήποτε.

Βλέπω πολλά ανασηκωμένα φρύδια στο ακροατήριο. Ίσως λοιπόν να έχετε την ίδια ενόραση με τα υποκείμενα του πειράματός μας, δηλαδή όταν τους παρουσιάσουμε αυτές τις επιλογές, οι άνθρωποι δεν επιλέγουν να το παίξουν με ασφάλεια. Στην πραγματικότητα τείνουν να γίνουν ελαφρώς ριψοκίνδυνοι. Ο λόγος που αυτό είναι παράλογο, είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις δώσαμε στους ανθρώπους τις ίδιες επιλογές. Αυτές είναι είτε να ρισκάρουν 50/50 για χίλια ή για δύο χιλιάδες είτε να πάρουν 1500 δολάρια στα σίγουρα. Όμως η ενόραση των ανθρώπων σχετικά με το πόσο θα ρισκάρουν ποικίλει ανάλογα με το σημείο απ' το οποίο ξεκίνησαν.

Τι συμβαίνει λοιπόν; Φαίνεται ότι αυτό είναι το αποτέλεσμα τουλάχιστον δύο διαφορετικών προκαταλήψεων, τις οποίες έχουμε στο ψυχολογικό επίπεδο. Η μία είναι ότι δυσκολευόμαστε πολύ να σκεφτούμε με απόλυτους όρους. Θα πρέπει να κάνετε αρκετή δουλειά για να καταλάβετε, ότι η μία επιλογή είναι χίλια ή δύο χιλιάδες, ενώ η άλλη είναι 1500. Αντίθετα, μας φαίνεται πολύ εύκολο να σκεφτούμε με σχετικούς όρους καθώς οι επιλογές αλλάζουν από καιρό σε καιρό. Σκεφτόμαστε είτε "Ω, θα κερδίσω περισσότερα" είτε "Ω, θα κερδίσω λιγότερα". Αυτό είναι ωραίο και καλό, εκτός απ' το ότι οι αλλαγές προς διάφορες κατευθύνσεις επηρεάζουν στ' αλήθεια τη σκέψη μας ως προς το κατά πόσον οι επιλογές είναι καλές ή κακές. Αυτό οδηγεί στη δεύτερη προκατάληψη, την οποία οι οικονομολόγοι ονομάζουν αποστροφή προς την απώλεια.

Η ιδέα είναι ότι μισούμε να φτάνουν τα πράγματα στο κόκκινο. Μισούμε στ' αλήθεια να πρέπει να χάσουμε χρήματα. Τούτο σημαίνει πως μερικές φορές αλλάζουμε τις προτιμήσεις μας για ν' αποφύγουμε κάτι τέτοιο. Αυτό που είδατε στο τελευταίο σενάριο είναι ότι τα υποκείμενα του πειράματος ρισκάρουν επειδή προτιμούν τη μικρή πιθανότητα να μην έχουν καθόλου χασούρα. Αυτό σημαίνει ότι όταν μπαίνετε σ' έναν ριψοκίνδυνο τρόπο σκέψης -- συγχωρήστε με, όταν μπαίνουμε σ' έναν τρόπο σκέψης περί απώλειας, γινόμαστε στην πραγματικότητα περισσότερο ριψοκίνδυνοι, πράγμα που θα μπορούσε να είναι στ' αλήθεια ανησυχητικό. Αυτός ο τρόπος σκέψης καταλήγει σε πολλές κακές εκβάσεις στους ανθρώπους. Εκεί οφείλεται το ότι οι επενδυτές του χρηματιστηρίου, κρατούν για περισσότερο χρόνο μετοχές με απώλειες -- επειδή τις αξιολογούν με σχετικούς όρους. Εκεί οφείλεται ότι οι άνθρωποι στην αγορά ακινήτων, αρνούντο να πουλήσουν τα σπίτια τους -- επειδή δεν ήθελαν να πουλήσουν με χασούρα.

Η ερώτηση που μας ενδιαφέρει είναι εάν οι μαϊμούδες έχουν τις ίδιες προκαταλήψεις. Εάν στήναμε τα ίδια σενάρια στη μικρή μας αγορά των μαϊμούδων, θα έκαναν τα ίδια, όπως οι άνθρωποι; Αυτό ακριβώς κάναμε, δίνοντας στις μαϊμούδες επιλογές μεταξύ ανθρώπων που ήταν αξιόπιστοι -- έκαναν το ίδιο πράγμα κάθε φορά -- και ανθρώπων που ήταν επισφαλείς -- τις μισές φορές έκαναν τα πράγματα διαφορετικά. Μετά τους δώσαμε επιλογές, οι οποίες ήταν δώρα -- όπως σ' εσάς, στο πρώτο σενάριο -- έτσι είχαν μια ευκαιρία να κερδίσουν περισσότερα, ή περιπτώσεις όπου είχαν χασούρα -- στην πραγματικότητα πίστευαν ότι θα έπαιρναν περισσότερα απ' όσα τελικά πήραν.

Εδώ βλέπουμε πώς φαίνεται αυτό. Συστήσαμε στις μαϊμούδες δύο νέους πωλητές. Ο αριστερός, όπως και ο δεξιός, ξεκινούν με μια ρόγα σταφύλι, πράγμα που μοιάζει αρκετά καλό. Όμως πρόκειται να δώσουν δώρα στις μαϊμούδες. Ο αριστερός δίνει ένα ασφαλές δώρο. Κάθε φορά προσθέτει ένα, ώστε να δώσει στις μαϊμούδες δύο. Ο δεξιός, δίνει ένα ριψοκίνδυνο δώρο. Κάποιες φορές οι μαϊμούδες δεν παίρνουν τίποτε παραπάνω -- δηλαδή μηδενικό δώρο. Κάποιες άλλες φορές οι μαϊμούδες παίρνουν δύο παραπάνω ρόγες. Μεγάλο το δώρο, τώρα παίρνουν συνολικά τρεις. Είναι ακριβώς η ίδια επιλογή που αντιμετωπίσατε κι εσείς. Θέλουν άραγε οι μαϊμούδες να παίξουν με ασφάλεια κι έτσι να προτιμήσουν τον πωλητή που κάνει κάθε φορά το ίδιο, ή θέλουν να ρισκάρουν και να κυνηγήσουν ένα ριψοκίνδυνο αλλά μεγάλο δώρο, με κίνδυνο να μην πάρουν κανένα δώρο; Εδώ οι άνθρωποι έπαιξαν με ασφάλεια. Φαίνεται πως οι μαϊμούδες έπαιξαν επίσης με ασφάλεια. Ποιοτικά και ποσοτικά, επιλέγουν ακριβώς όπως οι άνθρωποι, όταν δοκιμάζονται στην ίδια κατάσταση.

Μπορεί να πείτε, εντάξει, μπορεί οι μαϊμούδες να μην αγαπούν το ρίσκο. Ίσως θα πρέπει να δούμε πώς τα πάνε με τη χασούρα. Έτσι, τρέχουμε μια δεύτερη παραλλαγή του πειράματος. Τώρα, οι μαϊμούδες συναντούν δύο πωλητές που δεν τους δίνουν καθόλου δώρα· στην πραγματικότητα τους δίνουν λιγότερα απ' το αναμενόμενο. Φαίνεται πως ξεκινούν με μεγάλη ποσότητα. Εδώ έχουμε τρεις ρόγες σταφύλι· οι μαϊμούδες τρελαίνονται γι' αυτό. Όμως τώρα μαθαίνουν πως αυτοί οι τύποι πρόκειται να τους δώσουν λιγότερα απ' όσα προσδοκούν. Ο αριστερός αντιπροσωπεύει μια ασφαλή χασούρα. Κάθε φορά, τους αφαιρεί μία ρόγα και δίνει στις μαϊμούδες μόνο δύο. Ο δεξιός αντιπροσωπεύει τη ριψοκίνδυνη απώλεια. Κάποιες φορές δεν αφαιρεί τίποτε, έτσι οι μαϊμούδες τρελαίνονται, όμως κάποιες άλλες φορές τους προκαλεί μεγάλη χασούρα, αφαιρώντας δύο ρόγες, για να δώσει στις μαϊμούδες μόνο μία.

Τι κάνουν λοιπόν οι μαϊμούδες; Ξανά η ίδια επιλογή· μπορούν να παίξουν με ασφάλεια παίρνοντας κάθε φορά από δύο ρόγες ή να ρισκάρουν και να επιλέξουν να πάρουν μία ή τρεις. Το αξιοσημείωτο για εμάς είναι ότι, όταν δίνουμε στις μαϊμούδες αυτές τις επιλογές, κάνουν το ίδιο παράλογο πράγμα που κάνουν και οι άνθρωποι. Γίνονται πιο ριψοκίνδυνες ανάλογα με το πώς ξεκίνησε το πείραμα. Αυτό είναι τρελό, επειδή υπονοεί ότι οι μαϊμούδες επίσης εκτιμούν τα πράγματα με σχετικούς όρους κι αντιμετωπίζουν τη χασούρα διαφορετικά απ' ό,τι τα κέρδη.

Τι σημαίνουν λοιπόν όλα αυτά; Αυτό που αποδείξαμε είναι ότι, κατ' αρχάς, μπορούμε να δώσουμε στις μαϊμούδες χρήμα και να κάνουν παρόμοια με τους ανθρώπους πράγματα μ' αυτό. Κάνουν κάποια από τα έξυπνα πράγματα που κάνουμε κι εμείς, μερικά από τα όχι και τόσο σωστά πράγματα που κάνουμε κι εμείς, όπως κλοπές και τα λοιπά. Όμως κάνουν επίσης τα ίδια παράλογα πράγματα που κάνουμε κι εμείς. Συστηματικά βλέπουν τα πράγματα λανθασμένα με τον ίδιο τρόπο που το κάνουμε κι εμείς. Αυτό είναι το πρώτο μήνυμα της ομιλίας που θα πρέπει να συγκρατήσετε φεύγοντας, δηλαδή ότι εάν την είδατε απ' την αρχή και σκεφτήκατε, ω, σίγουρα θα πάω σπίτι μου και θα προσλάβω έναν Καπουτσίνο πίθηκο για οικονομικό μου σύμβουλο, είναι πολύ πιο χαριτωμένοι από εκείνους στο ... ξέρετε -- μην το κάνετε αυτό· πιθανότατα θα είναι το ίδιο κουτοί με τους ανθρώπους που ήδη έχετε ως συμβούλους. Εντάξει, λίγο κρύο το αστείο -- συγγνώμη, συγγνώμη, συγγνώμη. Λίγο κακό για τις μαϊμούδες επενδυτές.

Φυσικά όμως, ο λόγος που γελάτε είναι κακός και για τους ανθρώπους. Επειδή απαντήσαμε στην αρχική μας ερώτηση. Θελήσαμε να μάθουμε από πού προκύπτουν αυτά τα σφάλματα. Ξεκινήσαμε με την ελπίδα ότι ίσως μπορούμε ν' αλλάξουμε τα χρηματοοικονομικά μας ιδρύματα, ν' αλλάξουμε τις τεχνολογίες μας και να γίνουμε καλύτεροι. Αυτό που μάθαμε όμως, είναι ότι αυτές οι προκαταλήψεις μπορεί να είναι βαθύτερες. Στην πραγματικότητα μπορεί να οφείλονται στην ίδια τη φύση της εξελικτικής μας ιστορίας. Μπορεί να μην είναι μόνο οι άνθρωποι στη δεξιά πλευρά αυτής της αλυσίδας, που είναι ανεπίδεκτοι. Μπορεί να είναι όλοι μας οι πρόγονοι ανεπίδεκτοι, μέχρι την αρχή της αλυσίδας. Αυτό, εάν πιστέψουμε τα αποτελέσματα του Καπουτσίνου πιθήκου, σημαίνει ότι αυτές οι βλακώδεις στρατηγικές μπορεί να είναι 35 εκατομμυρίων χρόνων παλιές. Αυτός είναι πολύς καιρός για μια στρατηγική για να μπορεί πλέον ν' αλλάξει -- πολύ πολύ παλιά.

Τι γνωρίζουμε για άλλες τέτοιες παλιές στρατηγικές; Ένα πράγμα που γνωρίζουμε είναι ότι συνήθως είναι πολύ δύσκολο να ξεπεραστούν. Σκεφτείτε την εξελικτική μας προδιάθεση να τρώμε τροφές γλυκές και λιπαρές, όπως το τσιζκέικ. Δεν μπορείς αυτό απλά να γυρίσεις το διακόπτη και να το κλείσεις. Δεν μπορείς να κοιτάξεις το επιδόρπιο και να πεις "Όχι, όχι, όχι. Μου φαίνεται αηδιαστικό". Είμαστε απλώς διαφορετικά κατασκευασμένοι. Θα το εκλάβουμε ως κάτι καλό να το επιδιώξουμε. Μαντεύω πως το ίδιο θα ισχύει όταν οι άνθρωποι παίρνουν διάφορες οικονομικές αποφάσεις. Όταν βλέπετε τις μετοχές σας να βυθίζονται στο κόκκινο, όταν βλέπετε την τιμή του σπιτιού σας να πέφτει, δεν θα μπορείτε να το δείτε αυτό με άλλο τρόπο, παρά με τους παλιούς εξελικτικούς όρους. Αυτό σημαίνει ότι οι προκαταλήψεις που οδήγησαν τους επενδυτές να τα πάνε άσχημα, που οδήγησαν στην κρίση των κατασχέσεων είναι πολύ δύσκολο να ξεπεραστούν.

Αυτά είναι τα κακά νέα. Το ερώτημα είναι εάν υπάρχουν και καλά νέα. Υποτίθεται πως είμαι εδώ για να σας πω τα καλά νέα. Λοιπόν, τα καλά νέα νομίζω, είναι αυτό με το οποίο ξεκίνησα την ομιλία, δηλαδή ότι οι άνθρωποι δεν είναι μόνο έξυπνοι· είμαστε στην πραγματικότητα εμπνευσμένα ευφυείς σε σχέση με τα υπόλοιπα πλάσματα του ζωικού βασιλείου. Είμαστε πολύ καλοί στο να ξεπερνάμε τους βιολογικούς μας περιορισμούς -- ας πούμε ήρθα μέχρι εδώ πετώντας με αεροπλάνο. Δεν χρειάστηκε ν' ανοιγοκλείσω τα φτερά μου. Φοράω φακούς επαφής, έτσι ώστε να μπορώ να σας βλέπω όλους. Δεν χρειάζεται να στηριχτώ στην περιορισμένη μου όραση. Έχουμε όλες αυτές τις περιπτώσεις όπου ξεπερνάμε τους βιολογικούς μας περιορισμούς μέσω της τεχνολογίας και με άλλους τρόπους, φαινομενικά πολύ εύκολα. Πρέπει όμως ν' αναγνωρίσουμε αυτούς τους περιορισμούς μας.

Εδώ είναι και το πρόβλημα. Ήταν ο Καμύ που κάποτε είπε ότι "Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό είδος που αρνείται πως είναι αυτό που πραγματικά είναι". Η ειρωνεία είναι όμως ότι μόνο εάν αναγνωρίσουμε τους περιορισμούς μας μπορούμε στ' αλήθεια να τους ξεπεράσουμε. Η ελπίδα είναι ότι όλοι θα σκεφτείτε σχετικά με τους περιορισμούς σας, όχι απαραίτητα πως δεν μπορούν να ξεπεραστούν, αλλά ότι θα τους αναγνωρίσετε, θα τους δεχτείτε κι ύστερα θα χρησιμοποιήσετε τον κόσμο του σχεδιασμού, ώστε να τους αντιμετωπίσετε. Αυτός ίσως είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο είμαστε ικανοί να επιτύχουμε το ίδιο μας το δυναμικό ως άνθρωποι και να γίνουμε στ' αλήθεια το ανώτερο είδος που όλοι ελπίζουμε πως είμαστε.>>

TEDx, Laurie Santos Cognitive psychologist
Translated by Constantine Anetakis, Reviewed by Dimitra Papageorgiou\

braining

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ