Επιθυμίες και ηδονές στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ του Πλάτωνα: ο άνθρωπος, το λιοντάρι και το τέρας

Στο κορυφαίο έργο της παγκόσμιας φιλοσοφίας «Πολιτεία», ο Πλάτωνας δεν περιγράφει τόσο τη σωστή οργάνωση ενός κρατικού σχηματισμού, όσο τη μάχη που διεξάγεται στην ψυχή του ανθρώπου ανάμεσα στη λογική και στις επιθυμίες, μία μάχη από την οποία θα κριθεί εάν τελικά κατορθώσει να γευτεί τη μοναδική γνήσια ηδονή, αυτή του ιδανικού βίου.

του Δημήτρη Καλαντζή

Τα τρία μέρη που αποτελούν την ψυχή, κατά τον Πλάτωνα, είναι: το επιθυμητικό, το θυμοειδές και το διανοητικό.

Το επιθυμητικό μέρος της ψυχής εκφράζει τις σωματικές ή «άλογες επιθυμίες» του ανθρώπου, όπως τις ανάγκες του σώματος (πείνα, δίψα, ερωτική διάθεση κ.α.). Είναι η έδρα επιθυμιών, πολύτροπων και πολυώνυμων. Η πραγματοποίηση αυτών των επιθυμιών συνιστά ηδονή, η οποία όμως, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, είναι φαινομενική και επιφανειακή. Αν, για παράδειγμα, πεινάς και φας, έχεις απλά ικανοποιήσει την επιθυμία σου να σταματήσεις να πεινάς και τίποτα περισσότερο. Δεν μπορεί από το επιθυμητικό μέρος της ψυχής να προκύψει ουσιαστική ηδονή παρά απλή ικανοποίηση μίας σωματικής, άλογης ανάγκης.

Ψηλότερα αξιολογικά από το επιθυμητικό, βρίσκεται το θυμοειδές μέρος της ψυχής. Είναι το αγωνιστικό στοιχείο ή αλλιώς, το ριζικά βουλητικό στοιχείο. Πρόκειται για την ικανοποίηση της ανάγκης σου να αναγνωρίζεσαι από τους άλλους ανθρώπους ως αξιοπρεπής και έντιμος. Το θυμοειδές μέρος της ψυχής, μπορεί να οδηγήσει σε ρήξεις και μάχες για την υπεράσπιση της τιμής σου. Μπορεί να σε κάνει να επιζητάς αξιώματα και μεγαλύτερη αναγνώριση. Δεν σχετίζεται με υλικά αγαθά αλλά με την προστασία του «είναι» σου.

Το τρίτο μέρος της ψυχής είναι το λογιστικό ή διανοητικό. Αυτό, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θα πρέπει να «κυβερνά» την ψυχή με την συναίνεση του θυμοειδούς και την εκούσια υποταγή του επιθυμητικού. Το διανοητικό μέρος «στεγάζει» την ορθή κρίση και έλκεται από τις ευχαριστήσεις που παρέχει η διανοητική απασχόληση και η γνώση.

Οι ηδονές από την ικανοποίηση του διανοητικού είναι οι μόνες αληθινές και πραγματικές, κατά τον φιλόσοφο. Η επιδίωξη τους προσφέρει μόνιμη ανακούφιση από τον φαύλο κύκλο της επιθυμίας και την εκπλήρωσή της, αφού τα αντικείμενα της φιλοσοφικής γνώσης δεν θα εξαφανιστούν, όπως εξαφανίζονται, για παράδειγμα, οι τροφές που τρώμε, αλλά, ως αμετάβλητα και αθάνατα στοιχεία, θα προσφέρουν μία σταθερή κατάσταση πλήρωσης.

Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί μία εικόνα για να δείξει την εσωτερική μάχη που διεξάγεται στον άνθρωπο μεταξύ των τριών μερών της ψυχής του. Σε αυτήν την μάχη, το λογιστικό μέρος εκπροσωπείται από τον άνθρωπο, το θυμοειδές από ένα λιοντάρι και το επιθυμητικό από ένα πολυκέφαλο θηρίο. Εάν ο άνθρωπος αφήσει το λιοντάρι και το θηρίο να ισχυροποιηθούν εις βάρος του λογιστικού, τότε εκείνα θα αντιμάχονται με σφοδρότητα, οδηγώντας τον σε μία ακόλαστη ζωή, έρμαιο των αντίρροπων επιθυμιών και παθών του, όπως και των ξεσπασμάτων της οργής του. Εάν όμως ο άνθρωπος (το λογιστικό) καταφέρει να δαμάσει το θηρίο (βουλητικό) με τη βοήθεια του λιονταριού (θυμοειδούς), τότε θα μπορέσει να πειθαρχήσει τις επιθυμίες του και να εκριζώσει τα πάθη του, ώστε να απολαύσει την ηδονή της αρμονίας στην ψυχή του.

Θα ήταν λάθος όμως εάν αυτή η θεώρηση οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος μπορεί, ή οφείλει να προσπαθεί, να εκμηδενίσει το θηρίο ή το λιοντάρι μέσα του. Αντίθετα, ο Πλάτωνας προτείνει στον άνθρωπο να ικανοποιεί έμμετρα το επιθυμητικό του, ώστε αυτό να μην παθιάζεται ούτε από τη στέρηση, ούτε από την υπερπλήρωσή του, και έτσι, στην κατάσταση ηρεμίας, να αφήνει απερίσπαστο το λογιστικό κομμάτι της ψυχής να αφοσιώνεται στην αναζήτηση της γνώσης, που είναι η υπέρτατη ηδονή.

Όταν το λογιστικό μέρος καρπώνεται τις ηδονές που αναζητεί, τότε όλα τα μέρη της ψυχής θα είναι ικανοποιημένα, ενώ εάν επικρατήσουν οι ηδονές κάποιου άλλου μέρους, τότε θα αναστατωθεί όλη η τάξη της ζωής του ανθρώπου, οπότε κανένα μέρος δεν θα ικανοποιείται όπως του αρμόζει.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΒΙΟΣ: Ο ιδανικός βίος, σύμφωνα με τον Πλάτωνα και πως μπορεί να επιτευχθεί

Τα τρία μέρη της ψυχής και η επικράτηση τους σε κάθε άνθρωπο καθορίζουν και τα τρία είδη βίου που δύναται να έχει: φιλοσοφικός βίος για τον άνθρωπο που κυριαρχείται από το λογιστικό, φιλότιμος βίος για εκείνον που κυριαρχείται από το θυμοειδές και φιλοκερδής βίος για εκείνον που κυριαρχείται από το επιθυμητικό.

Μπορεί και στις τρεις κατηγορίες ανθρώπων να φαντάζει ότι ηδονικότερος βίος είναι ο δικός τους, στην πραγματικότητα όμως, μόνο ο φιλόσοφος έχει τη γνώση ότι ο δικός του βίος είναι ο ηδονικότερος κι αυτό γιατί ο ίδιος έχει γνωρίσει τις ηδονές των άλλων δύο, ενώ οι άλλοι δεν έχουν καταφέρει να γνωρίσουν τις δικές του. Ο φιλόσοφος επίσης, έχει τη δυνατότητα να αποτιμήσει τον βίο του ως «όλον» και να καταλήξει στην υπεροχή του από τους βίους των άλλων, χρησιμοποιώντας την εμπειρία και τη λογική του, κάτι που οι άλλοι δεν είναι σε θέση να κάνουν.

Τρεις βασικές αρετές χαρακτηρίζουν τον ενάρετο βίο, σύμφωνα με τον Πλάτωνα: η σωφροσύνη, η ανδρεία και η σοφία. Αν σε αυτές προστεθεί και μία τέταρτη, η δικαιοσύνη, η οποία αντιστοιχεί στην ισορροπία του συνόλου, τότε έχουμε έναν δίκαιο άνθρωπο, έναν άνθρωπο που έχει καταφέρει να εναρμονίσει τα τρία μέρη της ψυχής του κάτω από την ηγεμονία του διανοητικού.

Με την υπεροχή του διανοητικού, ο άνθρωπος είναι σε θέση να ελέγχει τις επιθυμίες του και, με εγκράτεια και σωφροσύνη, να μετασχηματίζει το πάθος του σε ανδρεία. Με άλλα λόγια, κυβερνώντας τα άλλα μέρη, ο λογισμός προσφέρει στον άνθρωπο την ευτυχία, καθώς επιτυγχάνει την αποσόβηση των εσωτερικών συγκρούσεων και την αρμονική σχέση ανάμεσα στα μέρη της ψυχής.

«Φιλία» αποκαλεί ο Πλάτωνας την ιδανική σχέση ανάμεσα στα μέρη της ψυχής, καθώς δεν περιγράφει μία κατάσταση αδιάλειπτης καταστολής, αλλά μία πειθαρχία, στην οποία ο δίκαιος άνθρωπος βρίσκει ευχαρίστηση. Το ευγενικό μέρος της ψυχής, έχοντας επιτύχει αυτή τη «φιλία» με τα άλλα δύο μέρη, έρχεται σε επικοινωνία με την γνώση, το «όντως όν», και τότε γεννάται το σύζευγμα «νους και αλήθεια», όπου «νους» είναι το λογιστικό κομμάτι της ψυχής και «αλήθεια» το «όντως όν». Ούτε η «αλήθεια» υπάρχει πριν τη σύζευξή της με την ψυχή, ούτε ο «νους» πριν τη σύζευξη του με την αλήθεια. Μόνο η ένωση δίνει υπόσταση στα δύο μέρη της συζυγίας και μόνο με τη συζυγία ο άνθρωπος αποκτά την πραγματική γνώση.

Η ευδαιμονία δεν εξαρτάται από την ύπαρξη ενός ορισμένου ευνοϊκού περιβάλλοντος (από τους άλλους ή από τις περιστάσεις) αλλά από τον ίδιο μας τον εαυτό. Μπορούμε να την δημιουργήσουμε, αναπτύσσοντας εντός μας τη «λογική», η οποία μας κάνει δίκαιους.

Η επιδίωξη πνευματικών ηδονών, κατά τον Πλάτωνα, προσφέρει μόνιμη ανακούφιση από τον φαύλο κύκλο της ικανοποίησης των σωματικών αναγκών, αφού χάρη στον μεγαλύτερο βαθμό πραγματικότητας, τα αντικείμενα της φιλοσοφικής γνώσης δεν θα εξαφανιστούν, όπως τα φαγητά που καταναλώνουμε, αλλά θα διατηρήσουν τον φιλόσοφο σε μία σταθερή κατάσταση πλήρωσης.

Ο άνθρωπος, απελεύθερος από εσωτερικούς καταναγκασμούς και παρορμήσεις, απολαμβάνει λοιπόν το αίσθημα της μόνιμης πλήρωσης και, απερίσπαστος, αφοσιώνεται στην περαιτέρω αναζήτηση της σοφίας που προσφέρει την απόλυτη ηδύτητα και αγαθότητα σε μία ζωή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πλάτων, Πολιτεία, εισαγ. σημείωμα – μτφ. ερμην. σημειώματα Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα: Πόλις, 2002.

Annas, J., Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφ. Χ. Γραμμένου, επιμ. Χ. Ζαφειρόπουλος-Π.Μπουρλάκης, Αθήνα: Καλέντης, 2006.

Δεσποτόπουλος, Κ.Ι., Φιλοσοφία του Πλάτωνος, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, 1997.

Δήμας, Π., «Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο: Σ.Βιρβιδάκης κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και επιστήμη, από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, τ. Α’, Πάτρα: ΕΑΠ, 2000.

Κάλφας, Β. – Ζωγραφίδης, Γ., Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη], 2006.

Λέκκας, Γ., «Επιχειρηματολογικές Στρατηγικές εις την Πολιτείαν του Πλάτωνος», Πλάτων 53, 2003.

Pappas, N., Πολιτεία του Πλάτωνα, Ένας Οδηγός Ανάγνωσης, μτφ. Δ. Παπαγιαννάκος, επιστ. επιμ. Ι. Πατσιώτη, Αθήνα: Εκδόσεις Οκτώ, 2006.

Vegetti, M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφ. επιστ. επιμ. Γ.Α. Δημητρακόπουλος, Αθήνα: Π.Τραυλός, 2003 [2000].

postmodern

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ