Ψυχρός Πόλεμος: Η αρχή και το τέλος;

Πριν από λίγες ημέρες ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντιμιρ Πούτιν δήλωσε πως οι ΗΠΑ απειλούν την ασφάλεια της χώρας του. Με αφορμή τη δήλωση αυτή το ThinkOver.Gr σας παρουσιάζει ένα αφιέρωμα στον Ψυχρό Πόλεμο, την μακροβιότερη περίοδο αντιπαράθεσης των δυο χωρών.

Στις 19 Οκτωβρίου 1945 ο Τζορτζ Όργουελ με άρθρο του στην εφημερίδα “Tribune” χρησιμοποιεί τον όρο «ψυχρός πόλεμος» για να περιγράψει την κατάσταση που ζούσε τότε ο κόσμος περιμένοντας έναν επικείμενο πυρηνικό πόλεμο να ξεσπάσει. Λίγους μήνες μετά στις 10 Μαρτίου 1946, ο ίδιος αναφέρει σε άρθρο του στον “Observer” ότι η Ρωσία έχει κυρήξει «ψυχρό πόλεμο» στην Βρετανία και την Βρετανική Αυτοκρατορία.

Και κάπως έτσι ξεκινά ο «Ψυχρός πόλεμος»…

Εν αρχή είναι ο Bernard Baruch

Ο Bernard Baruch ήταν σύμβουλος πολλών προέδρων των ΗΠΑ με σημαντική επιρροή και είναι αυτός που πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο «Ψυχρός πόλεμος» για να περιγράψει την αντιπαράθεση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (ΗΠΑ) και της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ).

Οι ιστορικοί δεν μπορούν να συμφωνήσουν για την ακριβή ημερομηνία της έναρξης του «Ψυχρού Πολέμου». Αν και πλέον η αρχή του τοποθετείται στο 1947, αρκετοί είναι αυτοί που ανάγουν την αρχή του στο τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου ή ακόμα και στην άνοδο των Μποσελβίκων στην εξουσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Ο ίδιος ο Λένιν είχε τονίσει σε ομιλίες του πως «η ΕΣΣΔ είναι περικυκλωμένη από εχθρικές καπιταλιστικές χώρες», την ίδια στιγμή που Στάλιν από το 1925 είχε δηλώσει ότι ο κόσμος είναι διπολικός.

Περίπου στο τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και την συντριπτική ήττα της Ναζιστικής Γερμανίας ξεκινά η συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια του πολέμου η Μεγάλη Βρετανία δηλώνει επίσημα κι έμπρακτα τη συμφωνία της και τη συνεργασία της με την ΕΣΣΔ. Από την άλλη πλευρά οι ΗΠΑ ποτέ δεν καταφεύγουν σε κάτι «βαρύγδουπο» , παράλληλα όμως βρίσκονται σε μια συνεννόηση μαζί με την ΕΣΣΔ και οι τρεις δυνάμεις μαζί απαρτίζουν τις «Δυνάμεις του Άξονα». Το μέλλον της Ευρώπης όμως έχει αρχίσει και απασχολεί τις συνεργαζόμενες δυνάμεις αρκετά πριν από το αιματηρό τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Με τις δυνάμεις του να έχουν υποστεί τεράστιο πλήγμα ( οι ανθρώπινες απώλειες εκτιμώνται στα 27 εκατομμύρια) ο Στάλιν επιθυμεί τη συνεργασία με τη Βρετανία και τις ΗΠΑ με κύριο στόχο την ανοικοδόμηση της χώρας του. Ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, στόχευε στην παντελή επιρροή του Δύση και στον κατακερματισμό τόσο της Βρετανίας όσο και της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Τέλος ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο Βρετανός πρωθυπουργός, ήλπιζε σε μια κυριαρχία στη Μεσόγειο που του θα του επέτρεπε την διατήρηση της Αυτοκρατορίας και ταυτόχρονα επιθυμούσε την ανεξαρτησία των χωρών που βρίσκονταν στην ουδέτερη ζώνη ανάμεσα σε Βρετανία και ΕΣΣΔ.

Με τα συμφέροντα τους να είναι εντελώς αντικρουόμενα ο Ρούσβελτ και ο Τσόρτσιλ συνάπτουν ξεχωριστές συμφωνίες με τον Στάλιν. Ο μεν Τσόρτσιλ το 1944 συμφωνεί με τον Στάλιν στη Μόσχα τον διαχωρισμό των Βαλκανίων σε ζώνες επιρροής και ο δε Ρούσβελτ με τη Συνθήκη της Γιάλτας συμφωνεί με τον Στάλιν στα θέματα που αφορούν την Ασία και την ίδια στιγμή «αδειάζει» τον Τσόρτσιλ  σχετικά με την ανεξαρτησία της Πολωνίας.

Δύο χρόνια μετά το 1946 ο Αμερικανός πρέσβης στη Μόσχα Τζορτζ Κένναν τηλεγραφεί στην Ουάσινγκτον κι επισημαίνει στον πρόεδρο ότι η στάση των ΗΠΑ προς την ΕΣΣΔ πρέπει να αλλάξει. Τονίζει μάλιστα πως η Δύση πρέπει να επιδιώξει τον σχηματισμό ενός συνασπισμού που θα αντιστέκεται στη σοβιετική επιρροή και τον ανταγωνισμό με το αριστερό μπλοκ. Ως απάντηση του τηλεγραφήματος αυτού θεωρείται, ιστορικά, το «τηλεγράφημα Νοβικόφ», με το οποίο ο μοσχοβίτης πρέσβης στις ΗΠΑ Νοβικόφ και ο υπουργός Εξωτερικών της Ένωσης, Μολότοφ, χαρακτηρίζουν τις ΗΠΑ σαν χώρα μονοπωλιακού καπιταλισμού που εξοπλιζόταν  προκειμένου «να προετοιμάσει τις συνθήκες επίτευξης της παγκόσμιας κυριαρχίας σε έναν νέο πόλεμο».

Και στο αποκορύφωμα όλων των παραπάνω ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ σε ομιλία του το 1947 κάνει λόγο για «ένα σιδηρούν παραπέτασμα» που πλανάται πάνω από την Ευρώπη.

Ένας πόλεμος διαφορετικός από τους υπόλοιπους

Η κύρια διαφορά του «Ψυχρού Πολέμου» από τους υπόλοιπους είναι ότι οι δύο αντίπαλες δυνάμεις δεν ήρθαν ποτέ σε άμεση, ένοπλη σύγκρουση. Σίγουρα οι  περιφερειακές συρράξεις ήταν πολλές, όπως ο πόλεμος της Κορέας, η ρωσική εισβολή στο Αφγανιστάν, ο πόλεμος του Βιετνάμ, όμως κάθε φορά οι δύο δυνάμεις είτε χρηματοδοτούσαν τη μια από τις δύο πλευρές είτε ήταν ιδεολογικά διακείμενες με κάποια.

Για σειρά ετών τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ «έχτιζαν»  ένα οπλοστάσιο αποτελούμενο κυρίως από πυρηνικά όπλα αλλά και από συστήματα μεταφοράς, όπως υποβρύχια και αεροπλανοφόρα, όντας αντιμέτωπες με το φόβο μιας γενικευμένης ένοπλης σύρραξης. Η κατασκοπεία άνθισε και πράκτορες αμφότερων των δυνάμεων προσπαθούσαν να παρεισφρήσουν στο αντίπαλο στρατόπεδο προκειμένου να υποκλέψουν πολύτιμες πληροφορίες.

Στο παιχνίδι των κατασκόπων κομβικό ρόλο κατείχε η προπαγάνδα και ο ψυχολογικός πόλεμος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τηλεοπτικά σποτάκια που άνθισαν την εποχή του Μακαρθισμού και «βοηθούσαν» τους πολίτες να καταλάβουν και να αναγνωρίσουν τους κομμουνιστές ανάμεσα τους. Σύμφωνα με τις αμερικανικές αρχές της περιόδου τα χαρακτηριστικά των κομμουνιστών ήταν τα εξής:

«Αν υποστηρίξει ανοιχτά ότι είναι κομμουνιστής τότε τον πιστεύουμε. Αν ένα άτομο διαβάζει συνεχώς και συμφωνεί με τις απόψεις που εκφράζονται σε κομμουνιστικό έντυπο, μπορεί να είναι κομμουνιστής. Αν ένα άτομο υποστηρίζει όλες τις οργανώσεις που εκφράζουν κομμουνιστικές διδασκαλίες, ή οργανώσεις που έχουν χαρακτηριστεί ως κομμουνιστικές από το υπουργείο Δικαιοσύνης τότε αυτό το άτομο είναι κομμουνιστής. Εάν ένα άτομο υπεραμύνεται τις ενέργειες των κομμουνιστών και συστηματικά τάσσεται εναντίον της αμερικανικής πολιτικής, τότε αυτό το άτομο είναι κομμουνιστής. Αν κάποιος κάνει όλα τα παραπάνω για ορισμένο χρονικό διάστημα τότε είναι κομμουνιστής. Αλλά υπάρχουν και άλλα άτομα που δεν δείχνουν τα αληθινά τους πρόσωπα και «δουλεύουν υπογείως».

Από την αντίθετη πλευρά αρκετά μέλη της νεολαίας των χωρών-μελών της ΕΣΣΔ υποστήριζε ότι καλό θα ήταν η προπαγάνδα να περάσει  «σε ένα στάδιο εκσυγχρονισμού και αποτίναξης του θρησκευτικού σκοταδισμού». Για τον λόγο αυτό μάλιστα μέλη της νεολαίας της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας πρότειναν τον Δεκέμβρη ως μήνα εορτασμού των γενεθλίων του «πατερούλη» όπως αποκαλούσαν τον Στάλιν. Έτσι κυκλοφόρησαν αφίσες που απεικόνιζαν τον αρχηγό της ΕΣΣΔ ντυμένο σαν Άγιο Βασίλη, που ως στόχο είχαν την κατάργηση των Χριστουγέννων και την παντελή παράλειψη τους. Τα σχολικά εγχειρίδια τυπώθηκαν εκ νέου κι έτσι τα Χριστούγεννα δεν υπήρχαν πουθενά σαν γιορτή ή σαν κάποια άλλη αναφορά.

Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι η αντιπαλότητα του «Ψυχρού Πολέμου» οδήγησε και στην ανάπτυξη της διαστημικής τεχνολογίας, με την εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου, του σοβιετικού «Σπόυτνικ». Μετά από τον «Σπούτνικ» έγιναν τεράστια βήματα εξέλιξης της τεχνολογίας του διαστήματος. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω η προπαγάνδα και ο ανταγωνισμός των δύο κρατών βρίσκονταν ακόμα και σε αθλητικές διοργανώσεις όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, που αποτέλεσαν χώρο «παρέλασης» αθλητών που μαίνονταν στη μάχη για το καλύτερο ιδεολογικό σύστημα.

Η αρχή του τέλους;

Ήδη από το 1970 και μετά οι δύο πλευρές στράφηκαν προς  τη δημιουργία ενός συστήματος διεθνών σχέσεων που θα ήταν πιο σταθερό, θα είχε λιγότερες εντάσεις και θα ήταν περισσότερο προβλέψιμο.  Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε μια περίοδος εξομάλυνσης που έμεινε γνωστή σαν détente. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου αυτής είναι η επίσκεψη του Αμερικανού προέδρου Νίξον στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, το 1972, κίνηση που θα αποτελούσε ιστορική πρώτη αλλά και αξιοποίηση της Κίνας σαν στρατηγικού αντίβαρου της Σοβιετικής Ένωσης, με την οποία εξακολουθούσε να έχει κακές σχέσεις. Με την εισβολή των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν η détente  καταρρέει το 1973.

Αν και η παρουσία των στρατευμάτων της ΕΣΣΔ στην περιοχή του Αφγανιστάν ήταν έντονη μέχρι και το 1983-μάλιστα τότε οι σοβιετικοί κατέρριψαν αεροσκάφος της Korean Airlines που παραβίασε τον εναέριο χώρο της ΕΣΣΔ, το ΝΑΤΟ άρχισε να σφίγγει τον κλοιό γύρω από την Ένωση σε όλα τα επίπεδα (δόγμα Ρήγκαν). Η Ένωση είχε ήδη αρχίσει να έχει εσωτερικούς τριγμούς λόγω της άσχημης οικονομικής κατάστασης . Παρόλο που οι οικονομικές αλλαγές του νέου προέδρου της Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (γκλάσνοστ και περεστρόικα) έδωσαν μια σύντομη ανάσα ζωής στην οικονομία της ΕΣΣΔ, το πλήγμα από τον πόλεμο ενάντια σε αντάρτες στο Αφγανιστάν και η παραμονή στα εδάφη της περιοχής για περίπου δέκα χρόνια, δεν μπορούσε να επουλωθεί εύκολα.

Παράλληλα σε αρκετές χώρες-μέλη της ΕΣΣΔ είχε ξεκινήσει ένα ντόμινο ειρηνικών επαναστάσεων που ζητούσαν την ανεξαρτητοποίηση από την Ένωση. Ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε να παράσχει στρατιωτική βοήθεια στα κομμουνιστικά καθεστώτα και ήδη από το 1989 και μετά είχαν αρχίσει να έρχονται στην επιφάνεια οι αποσχιστικές τάσεις χωρών του ανατολικού μπλοκ. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ) χάνει τον έλεγχο και ο Γκορμπατσόφ ανατρέπεται το 1991, γεγονός που σημαίνει δύο πράγματα: την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και τη λήξη του «Ψυχρού Πολέμου».

Κάπως έτσι ερχόμαστε στο σήμερα με τις σχέσεις Ρωσίας και Δύσης να είναι στο Ναδίρ. Μετά από την εισβολή στην Κριμαία και την ένταξη της στη Ρωσία η κυβέρνηση του Βλαντιμίρ Πούτιν έχει οξύνει κατά πολύ τις σχέσεις της με τη Δύση. Σωρεία ηγετών από τον δυτικό κόσμο έχουν τοποθετηθεί ενάντια την κίνηση της Ρωσίας να προσαρτήσει την Κριμαία στα εδάφη της. Το πιο πρόσφατο «ηλεκτροσοκ» στις σχέσεις των δύο πλευρών είναι οι δηλώσεις Πούτιν σχετικά με τη θέση των ΗΠΑ.

Με τις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ένωση να έχουν καταβάλλει ποινές στη Ρωσία για τη θέση της και να κρούουν συνεχώς τον κώδωνα του κινδύνου ο Ρώσος πρόεδρος υπέγραψε την παραμονή της πρωτοχρονιάς έγγραφο  «Σχετικά με την Εθνική Στρατηγική της Ρωσικής Ομοσπονδίας». Μεταξύ άλλων στο έγγραφο αναφέρεται πως οι ΗΠΑ και η ΕΕ έχουν υποστηρίξει ένα «αντισυνταγματικό πραξικόπημα στην Ουκρανία», το οποίο οδήγησε σε βαθύ χάσμα στην ουκρανική κοινωνία και σε στρατιωτική σύγκρουση ενώ κατονομάζει την επέκταση του ΝΑΤΟ ως απειλή για την εθνική ασφάλεια της Ρωσίας, προσθέτοντας ότι οι ΗΠΑ έχουν επεκτείνει το δίκτυό τους στρατιωτικών-βιολογικών εργαστηρίων σε γειτονικές της Ρωσίας χώρες.

Ιστορικά το τέλος του «Ψυχρού Πολέμου» γράφεται με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Έχει ολοκληρωθεί όμως το δίπολο; Ο κόσμος δεν αποτελείται μόνο από έναν πόλο και ίσως ούτε από δύο. Ωστόσο είναι στη φύση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης και του τρόπου που έχουμε δομήσει την κοινωνία μας, να δημιουργούνται δίπολα. Καλό-κακό, άσπρο-μαύρο, δυνατός-αδύναμος, ΗΠΑ-ΕΣΣΔ. Το θέμα είναι πως η πραγματική πάλη βρίσκεται πίσω από την επίδειξη ισχύος και από την παιδιάστικη συμπεριφορά «το δικό μου είναι καλύτερο από το δικό σου». Η πάλη είναι στον απλό λαό που προσπαθεί να επιβιώσει.

thinkover

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ