Ο Μυστικός Δείπνος, η προετοιμασία του την εποχή του Χριστού και ο πασχάλειος ή μη χαρακτήρας του

Σύμφωνα με τους Συνοπτικούς ευαγγελιστές, ο Ιησούς προσέρχεται (μόνος ή μετά των δώδεκα) στον Μυστικό Δείπνο, μετά τη δύση του ηλίου της 14ης Νισάν. Είναι ήδη Παρασκευή, 15 του μηνός (εσπέρα της Πέμπτης με τη σημερινή μέτρηση).  

Ο Μυστικός Δείπνος του Ιωάννη γίνεται στις 14 Νισάν, την παραμονή (παρασκευή) του Πάσχα. Πρόκειται για αποχαιρετιστήριο μεν, αλλά όχι πασχάλειο Δείπνο. Την παράδοση αυτή απηχεί και η πρακτική της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Η εορτή του Πάσχα των Ισραηλιτών

Παρ' όλο που η ημερομηνία προσδιορίζεται ως "πρώτη των αζύμων" (15 Νισάν), ουσιαστικά εννοείται η Πέμπτη (14 Νισάν - από Τετάρτη εσπέρας έως Πέμπτη εσπέρας), διότι τότε ακριβώς ετελείτο η θυσία των αμνών του Πάσχα στο Ναό. Την ίδια ανακριβή διατύπωση, όμως, κάνει και ο Ιώσηπος: "καὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός" (Περί του Ιουδ. Πολ. 5,99). Στον μεταγενέστερο ιουδαϊσμό, οι δύο εορτές συγχέονται εντελώς και απορροφώνται από το Πάσχα, το οποίο λογίζεται στο εξής ως εορτής διαρκείας επτά ημερών, αρχής γενομένης από τις 15 και όχι από τις 14 Νισάν. Στους ευαγγελικούς χρονικούς προσδιορισμούς και στον Ιώσηπο διαπιστώνουμε τις πρώτες ενδείξεις της συγχύσεως των δύο εορτών. 

Ο δείπνος είναι και τηρείται πράγματι μυστικός δείπνος, γιατί πρέπει να γίνει οπωσδήποτε πριν συλληφθεί ο Ιησούς. Ο ίδιος, για λόγους μυστικότητας θα έλθει μόλις την τελευταία στιγμή, όταν όλα θα είναι πλέον έτοιμα. Δεν θέλει να εκτεθεί πρόωρα κινούμενος μαζί με όλους τους μαθητές εν σώματι μέσα στη πόλη ή πολύ περισσότερο πηγαίνοντας ο ίδιος τον αμνό του Πάσχα στο Ναό, προς σφαγή. Το"ἀναγκαῖον μέγα ἐστρωμένον" του Λουκά, σημαίνει ότι υπήρχαν έτοιμα χαλιά, μαξιλάρια, ντιβάνια ή ανάκλιντρα και πιθανώς κάποιο χαμηλό τραπέζι για το δείπνο. Αντίθετα από το Πάσχα της Εξόδου, που οι Ισραηλίτες έτρωγαν όρθιοι, έτοιμοι προς αναχώρηση με τις ποιμενικές γκλίτσες των νομάδων στο χέρι, το Πάσχα στη γη της επαγγελίας έτρωγαν πάντοτε ανακλινόμενοι αναπαυτικά, εις ένδειξη ελευθερίας από την δουλεία στην Αίγυπτο. Ο οικοδεσπότης ήταν προφανώς κάποιος μαθητής του Ιησού, για τον οποίο η φράση "ὁ διδάσκαλος λέγει" φαίνεται ότι ήταν αρκετή. Η ταύτιση της οικίας του Μυστικού Δείπνου με το "Ὑπερῶον"κοντά στην εκκλησία της Κοιμήσεως εκτός των τειχών νότια της Ιερουσαλήμ, ανάγεται στον 4ο αι. μ.Χ. (C. Kopp., Holy Places of the Gospels, N.Y., 1963, σ.323 εξ.).

Το Πάσχα (Εξ. 12,1-20, 40-51, Αρ. 9,1-4, 28,16-25, Δευτ. 16,1-8, 23,5-8), πριν συσχετισθεί με την έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο, θα πρέπει αρχικά να ήταν μιά ποιμενική εορταστική τελετή, η οποία μέσω της ζωοθυσίας απέβλεπε απλώς στην γονιμότητα των ποιμνίων των νομαδικών φυλών. Το αίμα της θυσίας στους πασσάλους των σκηνών, αρχικά απομάκρυνε τα κακά πνεύματα (πρβλ. τον "ὀλοθρεύοντα" Εξ. 12,23). Η τελετή θα πρέπει να γινόταν μιά ανοιξιάτικη νύχτα με πανσέληνο, την εποχή δηλ. που τα ποίμνια εγκαταλείπουν τα χειμαδιά για νέα βοσκοτόπια. Πάντοτε το Πάσχα συνέπιπτε με πανσέληνο, την πιο κατάλληλη δηλ. νύχτα για την αναχώρηση των νομάδων. Η εορτή είναι πιθανότατα παλαιότερη της εξόδου και ίσως να είναι αυτή, για την οποία εζήτησαν άδεια από τον Φαραώ οι ημινομάδες τότε Εβραίοι της Αιγύπτου να τελέσουν στην έρημο (Εξ. 5,1). Ο άζυμος άρτος (από αλεύρι και νερό, που ψήνεται γρήγορα, πριν προλάβει να υποστεί ζύμωση), το ψήσιμο του ζώου, άρα χωρίς την χρήση μαγειρικών σκευών, τα πικρά και επομένως ακαλλιέργητα χόρτα, η σφιγμένη ζώνη στη μέση και η γκλίτσα στο χέρι, δείχνουν όλα εποχή μετακινήσεως ποιμνίων.

Η εορτή των Αζύμων, αντίθετα, ήταν γεωργική εορτή, εορτή του θερισμού και της συγκομιδής της κριθής, διαρκείας μιάς εβδομάδος, από Σάββατο σε Σάββατο. Ανάγεται στην εποχή της εγκατάστασης των Ισραηλιτών στη γη Χαναάν (Λευ. 23,10) και συνδεόταν πάντοτε με κάποιο ιερό. Όταν το Δευτερονόμιο και η Μεταρρύθμιση του Ιωσία (620/1 π.Χ.) επέβαλαν τον Ναό της Ιερουσαλήμ ως το μοναδικό νόμιμο ιερό, η εορτή γινόταν έκτοτε μόνο στην Ιερουσαλήμ και, επομένως, κατέστη προσκυνηματική εορτή (εβρ. hag), όπως η Πεντηκοστή και η Σκηνοπηγία. Η γειτνίασή της με το Πάσχα συμπαρέσυρε και το Πάσχα σε προσκυνηματική εορτή (Δευτ. 16,5-6). Το Πάσχα, πάλι, με τη σειρά του, μετέθεσε την πρώτη μέρα της εορτής των Αζύμων από Σάββατο, που ήταν αρχικά, στην εκάστοτε ακριβώς επομένη ημέρα του Πάσχα. 

Ο άζυμος άρτος της εορτής των Αζύμων, δεν είχε αρχικά το ίδιο νόημα με τον άζυμο άρτο του Πάσχα. Συμβόλιζε τη νέα αρχή, το νέο έτος που εγκαινίαζε ο θερισμός της κριθής. Ο μήνας Αβίβ (αργότερα Νισάν), ο μήνας του Πάσχα και των Αζύμων, ήταν ο πρώτος μήνας του παλαιού, προαιχμαλωσιακού ισραηλιτικού ημερολογίου, και διατήρησε τον λειτουργικό του χαρακτήρα και μετά την υιοθέτηση του νέου βαβυλωνιακού πολιτικού ημερολογίου από της αιχμαλωσίας και εντεύθεν. Το αρχικό νόημα των εορτών άλλαξε, ιδίως αυτό του Πάσχα, όταν συνδέθηκε με τα γεγονότα της εξόδου και την απελευθέρωση του Ισραήλ από την Αίγυπτο. 

Κατά την περίοδο του Πάσχα και των Αζύμων συνέρρε πλήθος κόσμου απ' όλα τα μέρη όπου υπήρχαν Ιουδαίοι. Αρχικά, ο εορτασμός έπρεπε να τελείται μόνον πέριξ του θυσιαστηρίου ή του Ναού (Δευτ. 16,7, Β΄ Παρ. 2,4), αλλά λόγω του πλήθους η έννοια του πέριξ αργότερα διευρύνθηκε, ώστε να συμπεριλαμβάνει και ολόκληρη την πόλη. Η σφαγή των αμνών γινόταν αποκλειστικά και μόνον μέσα στο Ναό από τις 12 το μεσημέρι της 14 Νισάν (Πέμπτης) μέχρι τις 5 το απόγευμα. Το πασχάλειο δείπνο, όμως, γινόταν μετά τη δύση του ηλίου, δηλ. στις 15 Νισάν (ήδη εβρ. Παρασκευή), από τις 7 το βράδυ μέχρι τα μεσάνυχτα (Λευ. 23,5 εξ., Αρ. 28,16 εξ.). Ο αμνός (ή το ερίφιο) του Πάσχα έπρεπε να είναι ενός έτους, άμωμος και αρσενικός. Κανένα από τα οστά του δεν έπρεπε να σπάσει καθ' όλη τη διαδικασία από τη σφαγή μέχρι και το ψήσιμο (Εξ. 12,10). Έπρεπε, επίσης, να καταναλωθεί ολόκληρο αυθημερόν, τα δε τυχόν υπολείμματα να καούν μέχρι το πρωί. Ο άζυμος άρτος (εβρ. ματσά, πληθ. ματσώτ, τα άζυμα), που συνόδευε το δείπνο, συνδέθηκε με τον "άρτο της κακώσεως", συμβολίζοντας πλέον την σπουδή των Εβραίων κατά την έξοδο (Δευτ. 16,3). Το δείπνο περιελάμβανε, επίσης, κρασί, πικρά χόρτα (εβρ. μαρώρ, πληθ. μερωρίμ, πικρίδες Ο΄), σύμβολο της δουλείας στην Αίγυπτο και έναν χυλό από φρούτα, κρασί ή ξύδι με καρυκεύματα, την "χαρώσετ" (εβρ. χέρεσ, πηλός), σύμβολο του "πηλοῦ" της βαρειάς εργασίας στην Αίγυπτο (Εξ. 1,14), αλλά και ευπρόσδεκτο γευστικό αντιστάθμισμα των πικρίδων. 

Η ετοιμασία του πασχάλειου δείπνου περιελάμβανε την φροντίδα όλων αυτών και προπαντός την προμήθεια και σφραγή του αμνού (ή εριφίου) στο Ναό, το απόγευμα της 14ης προς 15η Νισάν. Βεβαίως, τίποτα απ' όλα αυτά δεν αναφέρεται ρητά στα Ευαγγέλια, εκτός από τον άρτο και τον οίνο. Αλλά αυτό δεν είναι επαρκές επιχείρημα εναντίον του πασχάλειου χαρακτήρα του Μυστικού Δείπνου. Οι Ευαγγελιστές δεν ενδιαφέρονται για τις λεπτομέρειες του ιουδαϊκού Πάσχα. Εκείνο που τους ενδιαφέρει πρωτίστως είναι ο άρτος και ο οίνος, που συνέδεσαν την Θεία Ευχαριστία, "τὸ πάσχα ἡμῶν" (Α΄ Κορ. 5,7), με το δείπνο εκείνο, στο οποίο πασχάλειος αμνός είναι ο ίδιος ο Ιησούς. 

Ο Μυστικός Δείπνος σύμφωνα με τον Ιωάννη και το Δείπνο του Πάσχα την εποχή του Χριστού.

Ο Μυστικός Δείπνος του Ιωάννη δεν είναι πασχάλειος ("πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα 13,1, "ἀγόρασον ὧν χρείαν ἔχομεν εἰς τὴν ἑορτήν" 13,29). Επιπλέον, η σταύρωση, σύμφωνα με τον Ιωάννη, γίνεται στις 14 Νισάν, ακριβώς την ημέρα και την ώρα της σφαγής των αμνών του Πάσχα στο Ναό. Και οι τέσσερις Ευαγγελιστές, βεβαίως, συμφωνούν ότι η σταύρωση έγινε Παρασκευή και η ανάσταση την πρώτη ημέρα της εβδομάδος (Κυριακή), ωστόσο, ενώ κατά τους Συνοπτικούς η Παρασκευή αυτή είναι ανήμερα το Πάσχα, επομένως, στις 15 Νισάν, κατά τον Ιωάννη, είναι η παραμονή του Πάσχα (19,28 "οἱ ἀρχιερεῖς οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον, ἵνα μὴ μιανθῶσιν, ἀλλὰ φάγωσιν τὸ πάσχα", 19,14 "ἦν δὲ παρασκευὴ τοῦ πάσχα", 19,31 "οἱ οὖν ἰουδαῖοι, ἐπεὶ παρασκευὴ ἦν ... ἦν γὰρ μεγάλη ἡ ἡμέρα ἐκείνου τοῦ Σαββάτου"). Επομένως, ο Μυστικός Δείπνος του Ιωάννη γίνεται στις 14 Νισάν, την παραμονή (παρασκευή) του Πάσχα. Πρόκειται για αποχαιρετιστήριο μεν, αλλά όχι πασχάλειο Δείπνο. Την παράδοση αυτή απηχεί και η πρακτική της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία, εν αντιθέσει προς την Δυτική, δεν χρησιμοποιεί άζυμο άρτο στη Θεία Ευχαριστία. Το πρόβλημα από ιστορικής πλευράς παραμένει άλυτο. 

Το Δείπνο του Πάσχα την εποχή του Χριστού ακολουθούσε ένα συγκεκριμένο τυπικό, όμοι κατά βάση προς το σημερινό (εβρ. σέντερ χαππέσαχ), αλλά σε παλαιότερη μορφή. Με βάση το ισχύον τυπικό (Talmud, Pesachim 10) και τα ίχνη της πρωτοχριστιανικής παράδοσης (Συνοπτικοί - Α΄ Κορ. 11,23-25), η τάξη (εβρ. σέντερ) του Πάσχα περιλαμβάνει τέσσερα επίσημα ποτήρια οίνου και ακολουθεί την εξής σειρά:

Ευλογία επί του οίνου και ποτήριο 1ο του καθαγιασμού (εβρ. κιντούsh) της εορτής. 

1. Νίψη των χειρών. 
2. Βρώση του Καρπάς (= κάρπασος ή το κάρπασον, ο λευκός ελλέβορος), ένα είδος μη καλλιεργημένου σέλινου - πετροσέλινου ή μαϊντανού σε αλμυρό νερό ή ξύδι, σύμβολο των δακρύων της δουλείας στην Αίγυπτο. 
3. Κλάση του αζύμου άρτου. 
4. Μαγκίντ (= αφήγηση), ερμηνεία της εορτής, η οποία περιελάμβανε διήγηση της Εξόδου. 
5. Ανάγνωση του α΄ μέρους του Χαλλέλ (= αίνος, Ψ. 112-113 Ο΄) και, ακολούθως, 

ποτήριο 2ο

1. Νίψη των χειρών. 
2. Ευλογία επί των αζύμων, βρώση εκ των αζύμων. 
3. Ευλογία επί των πικρών  χόρτων και εν συνεχεία βρώση των πικρίδων εμβαπτισμένων στην "χαρώσετ". 
4. Δείπνος: βρώση του πασχάλειου αμνού και κατά βούληση χρήση οίνου. 
5. Ευλογία του Δείπνου (εβρ. Μπιρκάτ χαμμαζών) και 

ποτήριο 3ο 

1. Χαλλέλ (β΄ μέρος, Ψ. 114-117 Ο΄) και 

ποτήριο 4ο

Κατά την κλάση του άρτου, ένα μικρό κομμάτι, το Αφικωμάν ή ορθώτερα Επικωμάν, εφυλάσσετο "ἐπῖ κῶμον", δηλ. για διασκέδαση στο τέλος του δείπνου, για το "ἐπικωμᾷν". Εκρύπτετο κάπου και εκαλούντο τα παιδιά μετά το κυρίως δείπνο να το ανακαλύψουν και να ανταλλάξουν την επιστροφή του με δώρα. Ήταν απαραίτητο να μοιρασθεί και να καταναλωθεί από όλους τους συνδαιτημόνες πριν από την ευλογία του 3ου ποτηρίου. 

Μετά την καταστροφή του Ναού το 70 μ.Χ. και την κατάργηση των θυσιών, το (ψητό) αρνί ή ερίφιο, επειδή σχετίζεται με την θυσία του Πάσχα, δεν είναι πλέον απαραίτητο στο εβραϊκό πασχαλινό τραπέζι και μπορεί να αντικατασταθεί από οποιοδήποτε φαγητό. Εν τούτοις, πάντοτε τοποθετείται σε κάθε πιάτο και μιά ελάχιστη μερίδα αρνιού "εἰς ἀνάμνησιν". Το 4ο ποτήριο, δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε την εποχή του Χριστού (πρβλ. "ὑμνήσαντες ἐξῆλθον").

Στο τελετουργικό του δείπνου του Πάσχα, με βάση το Εξ. 12,26 και 13,8.14, προβλέπεται η συνήθεια ο νεώτερος υιός της οικογένειας να ερωτά τον αρχηγό της οικογένειας "Τί τοῦτο;" (Εξ. 13,14), δηλ. τί σημαίνουν όλα αυτά; Αργότερα, τα ερωτήματα έγιναν τέσσερα. Τότε ο πατέρας αναγιγνώσκει τις περικοπές Δευτ. κεφ. 26, Εξ. κεφ. 13, 12,29, 1,14. 

Εάν το δείπνο ήταν πασχάλειο, τότε ο Ιωάννης, ως ο νεώτερος των παρισταμένων μαθητών, θα μπορούσε να είναι αυτός το κατάλληλο πρόσωπο, για να απευθύνει το καθιερωμένο ερώτημα στον Ιησού. Δεν είναι, όμως, τυχαίο ότι ακριβώς στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, περιλαμβάνεται και ο εκτενής αποχαιρετηστήριος λόγος, με τον οποίο ο Ιησούς εξηγεί το νόημα του Μυστικού Δείπνου. Ο Ιησούς, στη θέση του Μαγκίντ, εισάγει την ερμηνεία του συγκεκριμένου Μυστικού Δείπνου, εν όψει της επερχομένης σταυρώσεως, "τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμα μου" ... "τοῦτό ἐστιν τὸ αἷμα μου τῆς διαθήκης τὸ ἐκχυνόμενον ὑπὲρ πολλῶν".

Σύμφωνα με τους Συνοπτικούς ευαγγελιστές, ο Ιησούς προσέρχεται (μόνος ή μετά των δώδεκα) στον Μυστικό Δείπνο, μετά τη δύση του ηλίου της 14ης Νισάν. Είναι ήδη Παρασκευή, 15 του μηνός (εσπέρα της Πέμπτης με τη σημερινή μέτρηση).  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Σταματίου Ν. Χατζησταματίου "Το Πάθος του Ιησού Χριστού στα Ευαγγέλια", Αθήνα 2007.

avagnon

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ