ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ (Από τα προομηρικά ομηρικά ησιόδεια του Ι. Θ. Κακριδή)

Τα ηνία για το ταξίδι στη ομηρική Γεωγραφία, φίλοι Μυθολόγοι, τα παραδίνουμε και πάλι στο σοφό και σπουδαίο δάσκαλο Ι. Θ. Κακριδή, που έχει “ξαναταξιδέψει” με το μεγάλο επικό ποιητή και έχει πολλά να μας διηγηθεί απ' αυτή την ενδιαφέρουσα συμπόρευση. 

Πώς είναι άραγε να περιφέρεσαι σε τόπους μακρινούς, στους οποίους πεθύμησε ο ποιητής μας να στείλει τους ήρωές του; Μια αλησμόνητη βέβαια εμπειρία από ένα δημιουργό με περιλάλητο όνομα, συνδεδεμένο με δυο μεγάλες συνθέσεις αριστοτεχνικής αισθητικής και πλοκής, χρονολογημένες στο αποκορύφωμα μια πλούσιας λογοτεχνικής παραγωγής, που χάθηκε, αφήνοντας πίσω της, ευτυχώς, δυο διαμάντια της, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. 

Μ' αυτά τα ανεκτίμητης αξίας πετράδια περιοδεύει o ποιητής σ' όλες τις αποικίες της Μ. Ασίας, ίσως και μερικώς στην ηπειρωτική Ελλάδα τον 8ο αιώνα π.Χ., στα χρόνια του. Η φήμη του συνεχίζει να ταξιδεύει και στον 7ο αιώνα, με τους ραψωδούς, ν' απαγγέλλουν τα έργα του σ' όποια περιοχή συναντούν Έλληνα ακροατή.

 Η εξάπλωση συνεχίζεται τον 6ο αιώνα, που καταγράφονται, επί Πεισίστρατου, και καθιερώνεται να ραψωδούνται στα Παναθήναια. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια πράγματι, κατά την τέλεση της γιορτής, απαγγέλλονται από την αρχή ως το τέλος. Τον 5ο αιώνα τα παιδιά στο σχολείο πρωτομαθαίνουν γράμματα, συλλαβίζοντας τα ονόματα των ομηρικών ηρώων και τιμούν έξοχα τον ποιητή, όταν, έχοντας μάθει να γράφουν, χαράζουν αδέξια στην πλάκα τους: Θεός, ουδ' άνθρωπος Όμηρος” δηλαδή ο Όμηρος δεν ήταν άνθρωπος' ήταν θεός. 


Το ταξίδι του έργου του, από τότε, δεν έχει τέλος, μοιάζει με μια πλάνη, χωρίς Ιθάκη, μια περιδιάβαση μέσα στο χρόνο, εις το διηνεκές, όσο υπάρχουν άνθρωποι! Ένας σπουδαίος ποιητής ήταν ο Όμηρος και η γραφή του θεωρήθηκε θεϊκή. Η περίοπτη θέση που του παρέχεται από την αρχή στον κύκλο των ποιητών φαίνεται και από το ό,τι πολλές πόλεις “μάρνανται”, διεκδικούν την καταγωγή του. 

Είναι γνωστή η φράση: “ επτά πόλεις μάρνανται σοφήν διά ρίζαν Ομήρου”. Ανάμεσά τους η Κύμη, η Σμύρνη, η Μίλητος, η Χίος, η Κολοφώνα, η Σαλαμίνα της Κύπρου, το Άργος, η Αθήνα κ.ά. 

Και ποιος δεν θα' θελε να έχει την τιμή να είναι συντοπίτης αυτού του μεγάλου ραψωδού! Είναι σύγχρονος του Ησίοδου με τον οποίον και διαγωνίζεται σε επιτάφιους αγώνες για το βασιλιά της Χαλκίδας και χάνει, γιατί ο Ησίοδος υμνεί την ειρήνη, ενώ ο δικός του ύμνος αφορά τον πόλεμο. 

Αβεβαιότητα υπάρχει ακόμα και για τους γονείς του, με σύγκλιση στον Μαίονα και στην Κρηθηίδα. Πολλά θρυλούνται και για την όρασή του, ότι ήταν τυφλός, αφού στα αιολικά-κυμαϊκά όμηρος σημαίνει τυφλός, Και το όνομά του ενισχύει αυτη την άποψη (Όμηρος=ο μη ορών). Ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Όμηρο τον “Ύμνο στον Απόλλωνα”. Εκεί ο ποιητής, μιλώντας για τον εαυτό του, λέει πως είναι “τυφλός ανήρ, ναίει δε Χίω ενί παιπαλοέσση”. 

Ο δημιουργός μας μπαίνει, όπως φαίνεται, και αυτός στην περιοχή του Θρύλου, όπως όλοι όσοι παραξένεψαν τον κόσμο με τη σωματική ή πνευματική δράση τους. Αυτός ο ποιητής λοιπόν, όπου κι αν γεννήθηκε, όποιοι κι αν ήταν οι γεννήτορές του, εγείρει μεγάλο θαυμασμό με τα δυο του έργα που πλάθουν πρότυπα παλικαριάς, φιλοτιμίας, φιλοπατρίας φιλαλληλίας, μα και εξυπνάδας και καρτερίας. 

Έτσι θεωρείται πηγή κάθε γνώσης και ιδρυτής της ποίησης, της θεολογίας( από τις απόψεις του για θεούς), φιλοσοφίας(αντιλήψεις για μοίρα, ύβρη), ρητορικής(από τους λόγους των ηρώων του), στρατηγικής(σχέδια μαχών) και, γιατί όχι, της γεωγραφίας. 

Και, όπως λέγει και ο δάσκαλος που μας οδηγεί σ' αυτό το ταξίδι: “είναι ο Στράβωνας, ο μεγάλος γεωγράφος, που χαρακτηρίζει τον Όμηρο αρχηγέτη της γεωγραφικής εμπειρίας”. 

Μ' αυτή τη φήμη που ακολουθεί τον ποιητή είναι φυσικό οι Έλληνες από νωρίς ν' αρχίζουν να ψάχνουν στον γεωγραφικό χάρτη τόπους, να τους ταυτίσουν με τα μέρη που πλανιέται ο Οδυσσέας. 

Επιθυμούν να βρουν πού ζούσαν οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες, ο Αίολος, για να καταλάβουν τη διαδρομή του περιπλανώμενου ήρωα. 

Πρώτος ο Ησίοδος τοποθετεί τις πλάνες του στο Τυρρηνικό Πέλαγος, στα βορινά της Σικελίας. Σ' ένα από τα νησιά του Αιόλου, στις Λιπάρες, έγραφε πως είναι το παλάτι της Κίρκης. 

Ο Ησίοδος κάνει την αρχή και ανάλογες τοποθετήσεις έχουμε και στην αρχαία εποχή, από τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα, Στράβωνα, Κικέρωνα, Βιργίλιο κ.ά. 

Για ορισμένους από τους σταθμούς του Οδυσσέα οι μελετητές του ομηρικού χάρτη συμφωνούν. Έτσι τους Λωτοφάγους τους θέλουν να είναι στη Μικρή Σύρτη της σημερινής Τυνησίας, τους Κύκλωπες στη βορειοανατολική Σικελία, γύρω από το ηφαίστειο της Αίτνας. 

Το νησί του Αιόλου το σημειώνουν στις Λιπάρες, της Κίρκης στο Τυρρηνικό πέλαγος, τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη στη Μεσσήνη, στο στενό ανάμεσα στην Ιταλία και Σικελία. 

Οι Κύκλωπες μάλλον βόσκουν τα κοπάδια του Ήλιου στη Θρινακία, δηλαδή και αυτοί στη Σικελία. Η δε Σχερία, η χώρα των Φαιάκων, τοποθετείται στη σημερινή Κέρκυρα. 

Ασυμφωνία όμως έχουμε για τους Λαιστρυγόνες, που άλλοι τους θέλουν στη Σικελία, άλλοι στον κόλπο της Γαέτας, στην Καμπανία, άλλοι ψηλά στις Βόρειες θάλασσες. Τους Κιμμέριους άλλοι τους τοποθετούν στην Ιταλία, γύρω από τη λίμνη Αόρνο, στα δυτικά της Νεάπολης, άλλοι στη Μαύρη θάλασσα και άλλοι στο Βόρειο Πόλο. 

¨Ολες αυτές τις πληροφορίες εμείς μπορούμε να τις ταξινομήσουμε και να τις κατατάξουμε χονδρικά σε δυο κατηγορίες: 

1. Ο Οδυσσέας περιπλανάται στη δυτική Μεσόγειο Θάλασσα 

2. Ο Οδυσσέας βγαίνει έξω από το Γιβραλτάρ, παραδέρνει στον Ατλαντικό και φθάνει στο Βόρειο Πόλο. 

Εδώ γεννιέται και η θεωρία του εξωκεανισμού του πολυπλάνητα ήρωά μας, μια θεωρία που διατυπώνει πρώτος ο Κράτης από το Μαλλό της Κιλικίας τον 2ο π.Χ,αιώνα. 

Απέναντι σ' όλες αυτές τις προσπάθειες να καταλήξουν κάποιοι για τους σταθμούς της Οδύσσειας, στάθηκε ο μεγάλος μαθηματικός και γεωγράφος Ερατοσθένης περί τα 200π.Χ., από την Κυρήνη, ο οποίος θεωρεί όλους αυτούς τους τόπους πλάσματα της ομηρικής φαντασίας. 

Ο Όμηρος, γι' αυτόν, είναι ποιητής, ψυχαγωγεί, δεν διδάσκει γεωγραφία! “Ένας λόγος πολύ φρόνιμος' ποιος όμως στον κόσμο αυτόν δίνει αυτί στα λόγια της φρονιμάδας!”, γράφει ο μεγάλος δάσκαλος, που μας οδηγεί σ' αυτό το ταξίδι της Γεωγραφίας του Ομήρου. 

Τον κόσμο σαν ψάξεις, όλο και θα βρεις τόπους που να μοιάζουν στις ομηρικές περιγραφές. Και συνεχίζονται, γράφει ο Ι. Θ. Κακριδής, οι προσπάθειες εντοπισμού των γεωγραφικών σημείων του Οδυσσέα, έτσι που τα βάσανά του δεν τελειώνουν, λες και δεν του έφθαναν όσα τράβηξε στα χέρια του Ομήρου. 

Άλλοι πάλι λένε πως ο Όμηρος έκανε τα ταξίδια και μετά τα βάζει στη ζωή του ήρωά του. Έχουν διατυπωθεί πάνω από σαράντα θεωρίες για τους τόπους που πάτησε το πόδι του Οδυσσέα στα 10 χρόνια πλάνης, πράγμα που σημαίνει πως το έπος του νόστου του(Οδύσσεια) κέντρισε το ενδιαφέρον και από γεωγραφική άποψη. 

Πώς όμως μπορεί και παρασέρνει αρχαίους και νεότερους η πεποίθηση πως ο Όμηρος ήθελε να μας μεταδώσει και γεωγραφικές πληροφορίες; Αφού οι ήρωές του είναι μυθικά πλάσματα, γιατί πρέπει να είναι πραγματικοί οι τόποι που τους βάζει να κινούνται; Γιατί τότε δεν απλώνουμε μπροστά μας το χάρτη, κάθε φορά που διαβάζουμε άλλα παραμύθια, να ψάξουμε τον τόπο δράσης των γεγονότων; 

Ο ποιητής μας, όχι ο γεωγράφος ούτε ο ιστορικός, παραμύθια ιστορεί, όταν περιγράφει τις Σειρήνες , τον Κύκλωπα, την Κίρκη και την Καλυψώ, για να μας τέρψει, να μας βάλει σε αγωνία, να μας κάνει ν' ανοίξουμε από θαυμασμό διάπλατα τα μάτια, όταν ο ήρωάς του ξεφεύγει από της Σκύλλας και της Χάρυβδης το στόμα π.χ. 

Και οι τόποι τους, του νου του μυθεύματα είναι, ακόμα κι αν ο ποιητής τους βαφτίζει, όπως Ωγυγία το νησί της Καλυψώς, Σχερία τη χώρα των Φαιάκων, Αία το νησί της Κίρκης, Αρτακία την πηγή στο κάστρο των Λαιστρυγόνων. Το όνομα κάνει τον τόπο υπαρκτό και εσύ ασυναίσθητα πιάνεσαι απ' αυτό, παρασύρεσαι και τον μεταφέρεις στην πραγματικότητα. 

Είναι όμως αλήθεια, και πρέπει να το πούμε, πως ο Όμηρος είχε σχέδιο στις φανταστικές πλάνες του Οδυσσέα, αφού τις τοποθετεί γενικά στην απόμακρη Δύση, με μια μικρή παρέκκλιση, όταν τον στέλνει στην απώτατη Ανατολή, στο νησί της Κίρκης. 

Αυτή πατέρα είχε τον Ήλιο και αδελφό τον Αιήτη, βασιλιά της Κολχίδας, στ' ανατολικά παράλια της Μαύρης θάλασσας, πατέρα της Μήδειας(ραψ.κ). Αιήτης είναι ο αδελφός και Αία το νησί της Κίρκης και εκεί βρίσκονται τα σπίτια και τα χοροστάσια της Ηώς, της θεάς της αυγής, και η ανατολή του Ήλιου. 

Αναμφίβολα ο ποιητής μ' αυτό τον τρόπο βάζει τον Οδυσσέα να βρίσκεται στην ανατολικό τέλος του κόσμου(ραψ.μ). Το ποιητικό σχέδιο, επομένως, περιελάμβανε μια περιπλάνηση από την ανατολή ως τη δύση, για να αιτιολογηθεί και η μακρά διάρκειά της και οι δυσκολίες της, για να δραματοποιηθεί έτσι ο νόστος του περιώνυμου ήρωα, να τονιστεί πως ήταν καλός πολεμιστής και μέσα στη μάχη για τη ζωή. 

Στο ερώτημα επομένως αν τα μέρη που περιφέρει τον Οδυσσέα είναι υπαρκτά, λέμε ναι, υπάρχουν, αλλά μόνο στο νου του ποιητή! Ας πάψουμε ν' αναζητάμε στο χάρτη μέχρι πού φθάνει, που ζει και ταλαιπωρείται ο πολυμήχανος ήρωας. Και στους μαθητές που θα ρωτήσουν, γράφει ο ομηριστής Ι.Θ. Κακριδής, θα απαντήσουμε πως αδικούμε τον Όμηρο, αν τον δούμε ως γεωγράφο, γιατί είναι μόνο ποιητής. 

Πρέπει να βλέπουν μόνο τη λογοτεχνική αξία του έργου. Μπορούμε όμως να τους φανερώσουμε πως ο μόνος τόπος που είναι πραγματικός είναι η Ιθάκη, ο προορισμός , το τέλος της περιπλάνησης, που έκτοτε είναι και ο συμβολισμός για κάθε λαχτάρα που αργεί να υλοποιηθεί! 

Ίσως τους απογοητεύσουμε όμως, αν τους πούμε πως η Σχερία, η χώρα των Φαιάκων δεν είναι η Κέρκυρα! Ας αφήσουμε όμως το δάσκαλο να μιλήσει με μοναδικό τρόπο για το θέμα αυτό: “Όταν αναφέρει πως ο Ναυσίθοος, βασιλιάς των Φαιάκων, πατέρας του Αλκίνοου, σήκωσε το λαό του από την Υπέρεια και τον εγκατέστησε στην απόμακρη Σχερία, τόσο μακριά από άλλους ανθρώπους, ώστε να μην έρχονται σε επικοινωνία μαζί τους, αποκλείεται να μιλά(ο ποιητής) για την Κέρκυρα. 

Τη Σχερία πρέπει να τη φανταζόταν στα πέρατα της γης. 

Και κάτι άλλο: Το τόσο τονισμένο θέμα της θαυμαστής γρηγοράδας του καραβιού των Φαιάκων που φέρνει τον Οδυσσέα στην Ιθάκη, θα έχανε όλο του το βάρος, αν η απόσταση ήταν τόσο μικρή, όσο είναι ανάμεσα στην Κέρκυρα και την Ιθάκη. 

Το μαγικό ταξίδι ενός καραβιού που πετάει όσο γρήγορα ο στοχασμός του ανθρώπου(ραψ.η, ν), προϋποθέτει απέραντα πελάγη, ανάμεσα στη Σχερία και το νησί του Οδυσσέα”. 

Μπορεί οι Κερκυραίοι να δείχνουν το Ποντικονήσι και να καμαρώνουν πως είναι το καράβι του Οδυσσέα, που μαρμάρωσε ο Ποσειδώνας, όταν προσπαθούσε ν' αγκυροβολήσει στην είσοδο του λιμανιού της χώρας των Φαιάκων, θυμωμένος που βοήθησε στην επιστροφή αυτού που σκότωσε το γιο του Πολύφημο, αλλά αυτό ανήκει στις εικασίες των ανθρώπων που άνοιξαν το χάρτη της Οδύσσειας ψάχνοντας επίμονα για ένα πραγματικό δρομολόγιο. 

Το ταξίδι του έπους είναι μόνο λογοτεχνικό, ο Όμηρος του προσδίδει την αληθοφάνεια μιας ταξιδιωτικής περιπέτειας, γιατί είναι κορυφαίος μάστορας της περιγραφής, ένας δημιουργός που το ίδιο έργο του τον χρίζει θρυλικό ποιητή. Γι' αυτό και θα κλείσω μ' ένα θρύλο για το θάνατό του: 

Η πιο βάσιμη πληροφορία τον θέλει να πεθαίνει στην Ίο, όπου στάθμευε το πλοίο που τον πήγαινε στην Αθήνα. Έλα όμως που ο θρύλος δεν τον εγκαταλείπει ούτε στην εσχατιά της ζωής του. 

Πέθανε τάχα από στενοχώρια, επειδή δεν μπόρεσε να λύσει το αίνιγμα με το οποίο του απάντησαν κάποιοι ψαράδες, όταν τους ρώτησε αν έπιασαν τίποτα και εκείνοι του είπαν: “όσσ' έλοιμεν λιπόμεσθ', όσσα δ' ουχ έλοιμεν φερόμεσθα” (Η λύση είναι: Όσες ψείρες έπιασαν, τις άφησαν, όσες όχι, τις κουβαλούν μαζί τους.) 

Η Γεωγραφία της Οδύσσειας, φίλοι μου, ας πούμε πως είναι οι πολυσχιδείς περιπλανήσεις, όπου σμίγουν στεριές και θάλασσες στον μεγάλο αγώνα της καθημερινής ζωής.

 Έρρωσθε και χαίρεσθε, φίλοι των μύθων! Πηγή: Ι. Θ. Κακριδής: “Προομηρικά ομηρικά ησιόδεια” Α. Γ. Τσοπανάκης: “Εισαγωγή στον Όμηρο”

Hara NastouThe Mythologists

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ