Προσεγγίζοντας το συναισθηματικό κόσμο των αρχαίων Ελλήνων

Μία συζήτηση με το διάσημο Αμερικανό συγγραφέα και καθηγητή Κλασικών Σπουδών, Ντέιβιντ Κονστάν για τα συναισθήματα και την αντίληψή τους στην αρχαία Ελλάδα και για το πώς οι αρχαίοι ερμήνευαν εις βάθος τα απόκρυφα στρώματα της συνείδησης, τις παρορμητικές συμπεριφορές, αλλά και τις «μεταμφιέσεις» τους.

Αυτή τη φορά συνομιλήσαμε με τον καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και ομότιμο καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μπράουν, Ντέιβιντ Κόνσταν. Εξαιτίας της τεράστιας κρίσης που βιώνει σήμερα το έθνος μας, μια κατάσταση που δοκιμάζει τα συναισθήματα όλων μας -από την οργή και το φόβο έως την αγάπη και το μίσος- επικεντρώσαμε τη συζήτηση στο πώς αντιλαμβάνονταν τα συναισθήματα οι άνθρωποι στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Αυτό είναι εξάλλου και ένα από τα περίπου 35 πολυσυζητημένα βιβλία που έχει συγγράψει ο διάσημος κλασικιστής.

Ο Ντέιβιντ Κόνσταν έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια εκτός των ΗΠΑ, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται τα Πανεπιστήμια του Κέιμπριτζ και της Οξφόρδης στην Αγγλία, το Πανεπιστήμιο Σαλαμάνκα στην Ισπανία, το Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο στη Βραζιλία, το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ στην Αυστραλία. Στην Ελλάδα, οι πιο πρόσφατες ομιλίες του ήταν το 2009, στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και στο Κοινωφελές Ιδρυμα «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης» και την Ελληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία αντίστοιχα.

* Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι κάνουν ένα δυναμικό comeback σήμερα μέσα από το σύστημα της σύγχρονης μαζικής κουλτούρας. Απεικονίζεται όμως η γοητεία με τον αρχαίο κλασικό κόσμο στην εκπαιδευτική διαδικασία;

- Εξαιρετική ερώτηση! Η μελέτη των κλασικών σπουδών στις Ηνωμένες Πολιτείες, τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες, και σε αντίθεση με την Ευρώπη, βιώνει μια εποχή αναγέννησης. Περισσότεροι μαθητές Λυκείου από ποτέ παρακολουθούν μαθήματα Λατινικών, ακόμα και Ελληνικών, και στα πανεπιστήμια οι κλασικές σπουδές είναι πλέον πολύ δημοφιλείς. Οι προπτυχιακοί φοιτητές στα πανεπιστήμια παρακολουθούν μια ευρεία ποικιλία μαθημάτων (μάλιστα είναι υποχρεωτικό να παρακολουθήσουν μια σειρά μαθημάτων από τις θετικές, τις κοινωνικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες). Θεωρούν -σωστά μάλιστα, θα έλεγα- ότι μια παιδεία γύρω από τους κλασικούς βοηθά στο να τους προετοιμάσει για οποιαδήποτε επαγγελματική σταδιοδρομία. Θεωρώ πως αυτός είναι ένας φόρος τιμής στη διαρκή έλξη που έχει στον κόσμο της σκέψης η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη. Μια καλή φιλελεύθερη παιδεία, όπου οι κλασικές σπουδές παίζουν θεμελιώδη ρόλο, μπορεί να μην κάνει τους ανθρώπους υποχρεωτικά ευγενέστερους και καλύτερους, όπως μερικοί συνάδελφοί μου θερμά υποστηρίζουν, αλλά σίγουρα εμπλουτίζουν τη ζωή μας: μας δίνουν πολύ περισσότερο υλικό για σκέψη, για απόλαυση, για ευτυχία.

Το παράλογο

* Είναι κοινή η άποψη που θεωρεί τους περισσότερους και πλέον σημαντικούς φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου ως ορθολογιστές, όμως το παράλογο διαπερνάει επίσης σαν κόκκινη κλωστή όλη την αρχαία ελληνική κουλτούρα. Έτσι δεν είναι;

- Έχετε σίγουρα δίκιο σχετικά με την επιρροή του αντιορθολογισμού στην αρχαία Ελλάδα, εάν με αυτό εννοούμε πίστη στη μαγεία, στην προφητική δύναμη των ονείρων, στη θεότητα μέσα από διάφορα είδη οιωνών, ιερές τελετουργικές θεραπείες και άλλες τέτοιες πρακτικές. Πριν από περίπου 63 χρόνια, ο Ε.R. Dodds δημοσίευσε το διάσημο βιβλίο του «Οι Έλληνες και το Παράλογο», στο οποίο ερεύνησε αυτή την άλλη πλευρά της αρχαίας ελληνικής ζωής και σκέψης. Εξετάζοντας απλά και μόνον τους αρχαίους μύθους, μπορούμε να δούμε πόσο βαθιά ερεύνησαν οι αρχαίοι Έλληνες τα απόκρυφα στρώματα της συνείδησής μας, τις παρορμητικές συμπεριφορές που συχνά προτιμάμε να αρνούμεθα πως υπάρχουν και που μεταμφιέζουμε πολύ περισσότερο και πιο υποκριτικά απ' ό,τι έκαναν οι Έλληνες. Η Ιοκάστη, στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή, ρωτάει τον Οιδίποδα: Ποιος άντρας δεν ονειρεύτηκε να κοιμηθεί με τη μητέρα του; Δεν είναι προκλητική: στην πραγματικότητα, λέει ότι ο φοβερός χρησμός για τον Οιδίποδα ίσως να εκπληρωθεί έμμεσα, σε ένα όνειρο. Αλλά πόσο διεισδυτικό είναι το σχόλιό της! Πάρτε τη φοβερή απόφαση της Μήδειας να σκοτώσει τα παιδιά της προκειμένου να εκδικηθεί το σύζυγό της: η ίδια αμφιβάλλει ότι η συμπεριφορά της είναι ορθολογική. Τείνω να πιστεύω ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια απίστευτα ωμή εικόνα της πραγματικότητας για την ανθρώπινη φύση, και τη φύση γενικά.

Οργή και εκδίκηση

* Έχετε γράψει ένα εξαιρετικό και πολυβραβευμένο βιβλίο για τον κόσμο των συναισθημάτων στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Με ποιους τρόπους ήταν τα συναισθήματα των αρχαίων Ελλήνων διαφορετικά από τα δικά μας;

- Σας ευχαριστώ για τα ευγενικά σας λόγια. Η αφετηρία για τη μελέτη μου γύρω από τον κόσμο των συναισθημάτων στους αρχαίους Έλληνες ήταν μερικές παρατηρήσεις στη «Ρητορική» του Αριστοτέλη, στην οποία συζητά, μεταξύ άλλων, πώς ένας ρήτορας μπορεί να αφυπνίσει ή να πραΰνει τα συναισθήματα του ακροατηρίου του, καθώς αυτό είναι ένα σημαντικό μέρος της πειθούς. Στο κεφάλαιο σχετικά με την οργή, παρατηρεί ότι δεν είμαστε θυμωμένοι με ανθρώπους που φοβόμαστε, ή με εκείνους που μας φοβούνται, και ότι δεν μπορούμε να ανταποκριθούμε στην οργή με την οργή.

* Τι ήταν η οργή στον Αριστοτέλη;

- Κατ' αρχάς, η «οργή» για τον Αριστοτέλη δεν ορίζεται ως συγκίνηση, αλλά ως επιθυμία, που συνοδεύεται από πόνο, για εκδίκηση σε εσκεμμένες προσβολές ενός μοναδικού είδους, αυτού που περιγράφει ως «ολιγωρία» και με το οποίο εννοεί την έκφραση εκείνη του λόγου ή τις πράξεις που προκαλούν ντροπή στους άλλους. Ο Αριστοτέλης δεν αναγνωρίζει δηλαδή ούτε την οργή ούτε τον πόνο ως συναισθήματα αλλά, αντιθέτως, ως αισθήσεις. Η οργή δεν συνοδεύεται απλά από πόνο αλλά και από ικανοποίηση, που είναι απόρροια της επιθυμίας για εκδίκηση προς την ντροπή που κάποιος μας προκάλεσε (ένα περίπλοκο κοινωνικό συμβάν). Αυτή η επιθυμία συνοδεύεται από την ελπίδα για την ολοκλήρωσή της.

* Έχει σχέση με το μίσος;

- Είναι ξεκάθαρο ότι για τον Αριστοτέλη η οργή είναι διαφορετική από το μίσος. Επίσης ο Αριστοτέλης μάς λέει ότι κανείς δεν προσβάλλει κάποιον που φοβάται. Για τον ίδιο λόγο, δεν είμαστε οργισμένοι με αυτούς που μας φοβούνται αφού ο φόβος τους υποδηλώνει σεβασμό, αν και σίγουρα μπορεί να μην τρέφουμε καμιά συμπάθεια απέναντί τους. Το αποτέλεσμα της προσβολής είναι ότι έχει μειωθεί το κύρος μας ή η αξιοπρέπειά μας και, για να ανατρέψουμε αυτή την κατάσταση, πρέπει να επαναφέρουμε μια κατάσταση ισορροπίας μέσω μιας πράξης εκδίκησης. Επειδή για τον Αριστοτέλη η οργή είναι μια επιθυμία για εκδίκηση, η οργή είναι αδύνατη εάν κάποιος γνωρίζει εκ των υστέρων ότι δεν μπορεί να εκδικηθεί. Δεδομένου, για παράδειγμα, ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε να εκδικηθούμε ανθρώπους που τους φοβόμαστε, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν αισθανόμαστε καμία οργή, ή τουλάχιστον είναι ελάχιστη. Στο σύγχρονο κόσμο που εμείς ζούμε, αυτό ηχεί περίεργα, αλλά φανταστείτε για μια στιγμή τη στάση ενός σκλάβου, του οποίου η ευημερία και ακόμη και η ζωή η ίδια εξαρτιόταν από την καλοσύνη του αφέντη. Μάλλον θα αντιδρούσε ταπεινά σε προσβολές που ένας ελεύθερος πολίτης θα αισθανόταν βαθιά προσβεβλημένος. Γι' αυτό λέει ο Αριστοτέλης ότι η προσβολή μπορεί να προέλθει από κάποιον που δεν είναι ικανός να μας προσβάλει: οι ιεραρχικές σχέσεις της ισχύος είναι ενσωματωμένες στον ορισμό του. Η οργή έχει να κάνει με προσβολές, και με αυτό τον τρόπο με το στάτους του καθενός στην κοινωνία.

Οίκτος και κακοτυχία

* Ο οίκτος είναι ένα συναίσθημα το οποίο επίσης διαφέρει από τη σύγχρονη εποχή. Πώς κατανοούσαν τον οίκτο οι αρχαίοι και ποια ήταν η σχέση του με την αγάπη και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε εποχές πολέμου;

- Σε μεγάλο βαθμό, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο οίκτος προκαλούνταν όχι από οποιαδήποτε τυχόν περίπτωση κακοτυχίας, αλλά μόνο από περιπτώσεις όπου η κακοτυχία ήταν άδικη. Θα ήταν λάθος, και αντίθετο προς την ανθρώπινη φύση, να αισθανθεί κανείς οίκτο, για παράδειγμα, για έναν δολοφόνο που οδηγούνταν στην εκτέλεση: του άξιζε η μοίρα του, και, αν και θα μπορούσαμε να αισθανθούμε κάποια ενστικτώδη θλίψη, ακόμη και ενσυναίσθηση, για έναν τέτοιο χαρακτήρα, αυτό δεν θα ήταν οίκτος -έλεος- υπό την αληθινή έννοια της λέξης. Τώρα, η σχέση αυτής της σύλληψης του οίκτου στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι συναρπαστική: εάν πιστεύουμε ότι οι εχθροί μας, για παράδειγμα, έχουν προκαλέσει οι ίδιοι τα βάσανά τους εξαιτίας μιας ύπουλης συμπεριφοράς τους απέναντί μας ή επειδή εξεγέρθηκαν εναντίον μας δίχως πρόκληση, αυτούς τείνουμε να τους τιμωρήσουμε σκληρά, ακόμη και με την εξολόθρευση ολόκληρου του πληθυσμού - μια συνέπεια του πολέμου, που ήταν πάρα πολύ οικεία στην κλασική αρχαιότητα.

* Υπάρχουν παραδείγματα;

- Εφ' όσον ο οίκτος περί δικαιοσύνης σχετικά με τη συμπεριφορά των εχθρών εξαρτιόταν από την αξιολόγηση που έκανε ο ίδιος ο νικητής ενός πολέμου, οι αντιδράσεις ήταν εξαιρετικά εκδικητικές. Φυσικά, κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι μόνον οι ηγέτες ήταν υπεύθυνοι για την κακή συμπεριφορά του εχθρού και πως ο γενικός πληθυσμός θα πρέπει να γλιτώσει την τιμωρία. Αυτή η άποψη όμως δεν έπειθε πάντα τους ανθρώπους εκείνης της εποχής. Όταν οι Αθηναίοι ψήφισαν να αφανίσουν ολόκληρο τον ενήλικο ανδρικό πληθυσμό της Μυτιλήνης και να υποδουλώσουν τον υπόλοιπο, μετά την ανταρσία του νησιού προς την Αθηναϊκή Συμμαχία, μια ειδική συνάντηση της συνέλευσης πραγματοποιήθηκε την επόμενη ημέρα με σκοπό να εξεταστεί η ανάκληση της απόφασης. Ο δημοφιλής ηγέτης Κλέων υποστήριξε ότι οι Αθηναίοι παραπλανούνταν από συναισθήματα οίκτου που δεν άξιζαν οι κάτοικοι της Μυτιλήνης. Ο αντίπαλός του απλά υποστήριξε ότι δεν ήταν προς το μακροπρόθεσμο συμφέρον των Αθηναίων να σκοτώσουν όλο τον ενήλικο αρσενικό πληθυσμό της Μυτιλήνης - δεν διανοήθηκε να υποστηρίξει ότι ο οίκτος ήταν κατάλληλος για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Θετική πλευρά της αριστοτελικής σύλληψης του οίκτου, εντούτοις, αποτελεί ότι είναι ένα ηθικό συναίσθημα το οποίο λαμβάνει υπ' όψιν την απόδοση δικαιοσύνης και δεν είναι απλώς μια ενστικτώδης αντίδραση. Για τους Έλληνες, ή τουλάχιστον για τον Αριστοτέλη, τα συναισθήματα δεν ήταν εξ ολοκλήρου παράλογα, αλλά περιελάμβαναν ένα μεγάλο μέτρο κρίσης και νόησης.

Φόβος και θάρρος

* Σχετικά με το φόβο;

- Αυτά τα συναισθήματα είχαν επίσης ειδικό νόημα στους αρχαίους Έλληνες. Όταν μιλούσαν για το φόβο, για παράδειγμα, συχνά είχαν στο νου καταστάσεις για τις οποίες οι άνθρωποι είχαν λόγους να φοβούνται, σε αντιδιαστολή με μια ενστικτώδη αντίδραση. Μπορούμε να πάρουμε δύο παραδείγματα. Κατ' αρχάς, εάν πρόκειται να κηρύξετε πόλεμο, θέλετε να ξέρετε τους πόρους που διαθέτει ο εχθρός σας. Ο φόβος θα σας κάνει προσεκτικούς, αναγκάζοντάς σας να υπολογίσετε και να σκεφτείτε προσεκτικά κάθε κίνηση που θα κάνετε. Γι' αυτό ο Αριστοτέλης γράφει στη «Ρητορική» ότι ο φόβος κάνει τους ανθρώπους να διαβουλεύονται. Αυτή η άποψη είναι πολύ διαφορετική από τη σύγχρονη σύλληψη, όπου ο φόβος τείνει να εμποδίζει το Λόγο και να μας κάνει περισσότερο παρορμητικούς. Δεύτερον, ο φόβος αντιμετωπιζόταν ως θεμελιώδες στοιχείο στο θάρρος: εάν δεν φοβόσασταν καταστάσεις που ήταν επικίνδυνες, τότε ήσασταν απλώς ανόητος, όχι γενναίος. Στις δικές μας όμως εποχές δίνουν μετάλλια στους στρατιώτες που επέδειξαν έλλειψη φόβου. Ο Ηρόδοτος καταγράφει μια περίπτωση στην οποία οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν να δώσουν το βραβείο για μέγιστο θάρρος σε έναν στρατιώτη που είχε επιδείξει εξαιρετική τόλμη στον πόλεμο, ακριβώς επειδή θεώρησαν ότι δεν τον ένοιαζε αν πεθάνει - ήταν ο μόνος επιζών από τους περίφημους τριακόσιους Σπαρτιάτες που υπερασπίστηκαν το στενό των Θερμοπυλών και φαίνεται ότι ήθελε να πεθάνει τυλιγμένος σε μια φλόγα δόξας. Αλλά αυτό δεν ήταν θάρρος. Εάν, να επαναλάβουμε, ο φόβος είναι ένα λογικό συναίσθημα, τότε μπορείτε να διαλογιστείτε με τους ανθρώπους γι' αυτόν. Ο Σωκράτης προσπάθησε να πείσει τους ενόρκους του και άλλους ανθρώπους ότι ο θάνατος δεν ήταν ένα κακό και ως εκ τούτου δεν είχε τίποτα να φοβάται. Κάποιος μπορεί να συλλογιστεί με αυτόν τον τρόπο μόνον εάν ο φόβος είναι βασισμένος στη λογική.

Ντροπή και ελάττωμα

* Για την ντροπή;

- Όσον αφορά την ντροπή, οι Έλληνες (στηρίζομαι πάλι στον Αριστοτέλη) υπέθεταν ότι την αισθανόμαστε όταν εκτίθενται τα ελαττώματά μας. Κατά συνέπεια, είναι κι αυτή επίσης μια ηθική συγκίνηση, και όχι απλώς ένα θέμα ντροπής. Συχνά λέγεται ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν έκαναν διάκριση μεταξύ ντροπής και ενοχής και, ενώ υπάρχει κάποια δόση αλήθειας σ' αυτό, δεν νομίζω ότι αυτό αντιπροσωπεύει αδυναμία στην άποψή τους, αλλά μάλλον έναν διαφορετικό και εξίσου έγκυρο τρόπο για την κατανόηση της ντροπής.

Πόλεμος εν αδίκω...

* Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα ήταν μια μάλλον συνηθισμένη εμπειρία, εάν χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο τους συχνούς πολέμους μεταξύ των πόλεων-κρατών. Ήταν η γενοκτονία κατανοητή ως όρος στην αρχαία Ελλάδα;

- Μίλησα για την εξολόθρευση ολόκληρων πληθυσμών, και αυτό σίγουρα συνέβαινε στον κλασικό κόσμο, αν και το μέγεθος των σφαγών ήταν μικρότερο απ' ό,τι στις σύγχρονες γενοκτονίες, δεδομένου ότι ήταν πιο συχνά οι πόλεις που επηρεάζονταν παρά ολόκληρες εθνικές ή φυλετικές ομάδες. Το κίνητρο για τέτοιες σφαγές ήταν η οργή, δηλαδή η κρίση ότι η άλλη πλευρά είχε ενεργήσει άδικα και είχε περιφρονήσει ουσιαστικά τους αντιπάλους της, αντιμετωπίζοντάς τους σαν σκλάβους παρά ως ελεύθερους ανθρώπους. Ήταν σπάνιο, εντούτοις, να αφανιστούν άνθρωποι απλά επειδή τα έθιμά τους ή η φυλή τους ή οι πεποιθήσεις τους είχαν διαφορετική προέλευση. Από αυτή την άποψη, πιστεύω ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν ασκούσαν πολιτικές γενοκτονίας.

Πηγή: Χ. Πολυχρονίου, Ελευθεροτυπία

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ