Το πολίτευμα της Αρχαίας Σπάρτης

Γράφει ο Τεύταμος

Το Σπαρτιατικό πολίτευμα είναι εκείνο το πολίτευμα που έχει πολυσυζητηθεί κατά την αρχαιότητα, και μάλιστα πάνω σ’ αυτό έχουν συγκεντρωθεί όλες οι κρίσεις και οι επικρίσεις των θεωρητικών, ποιος ήταν τελικώς ο χαρακτήρας του πολιτεύματος της Σπάρτης. Οι μαρτυρίες εκείνων των θεωρητικών δεν προέρχονται από την ίδια την Σπάρτη, αλλά είναι διαφορετικής προέλευσης και εποχής και μέσα από κείμενα διαφορετικού περιεχομένου (πολιτικά, φιλοσοφικά, ρητορικά). Η θεωρητική συζήτηση πάνω στην φύση του Σπαρτιατικού πολιτεύματος επικεντρώνεται σε δυο μεγάλες περιόδους της αρχαιότητας: α) κλασικοί χρόνοι (5ος – 4ος αι. π.Χ.) και β) ελληνιστικοί – ρωμαϊκοί χρόνοι (4ος αι. π.Χ. – 2ος αι. μ.Χ.). 

α) Οι κλασικοί χρόνοι (5ος – 4ος π.Χ.)

Είναι ο αιώνας διεκδίκησης Σπάρτης και Αθήνας για την ηγεμονία της Ελλάδος. Ταυτόχρονα είναι ένας αγώνας ιδεολογικών – πολιτικών αντιπαραθέσεων τόσο μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης όσο και μεταξύ των πολιτικών – φιλοσοφικών κύκλων της Αθήνας. Σ’ αυτήν την αντιπαράθεση της Αθήνας είναι χρήσιμο το παράδειγμα της Σπάρτης: αφ’ ενός οι υπέρμαχοι της δημοκρατίας κατακρίνουν την Σπάρτη, αφ’ ετέρου οι αντίπαλοι της δημοκρατίας προβάλλουν ως πρότυπο την Σπάρτη. Ο φιλοσοφικός λόγος, κατά την περίοδο αυτή, προβαίνει σε συγκρίσεις με ιδεατές κοινωνίες, προσπαθώντας να δει κατά πόσον τα πολιτεύματα της Σπάρτης και της Αθήνας είναι ορθά σε σχέση με μια ιδεατή κοινωνία. Ο 5ος αιώνας τελειώνει με τον εμφύλιο ανάμεσα στην Αθήνα και τους συμμάχους της και την Σπάρτη και τους συμμάχους της, και δίνει έτσι το στίγμα της αλλαγής του πολιτικοκοινωνικού σκηνικού. Την περίοδο ακριβώς εκείνη γράφεται η "ιστορία" της Σπάρτης. Στη συγγραφή αυτή επιλέγονται δυο διαφορετικές στιγμές της ιστορίας της Σπάρτης. Οι δυο αυτές στιγμές καθορίζουν και τον τρόπο που αντιμετωπίζεται η Σπάρτη και το βαθμό εκτίμησης που κάθε αρχαίος έχει γι’ αυτή. Οι δυο στιγμές των πηγών διχάζονται: η α΄ ιστορική στιγμή των πηγών συνιστά την κριτική του Σπαρτιατικού πολιτεύματος: η νομοθεσία και το πολίτευμα έχει παρεκκλίνει από την αρχική του κατάσταση (κοινωνικές αδικίες, πολιτικές ανισότητες, διακρίσεις πολιτών, ανταγωνισμό διαφορετικών μορφών εξουσίας, εκφυλισμό των ηθών, μονομερή προσανατολισμός του πολιτεύματος). Αυτό προϋποθέτει ότι κάποια στιγμή τα πράγματα δεν ήταν τα ίδια. Η β΄ ιστορική στιγμή των πηγών αφορά σε μια εποχή που στην Σπάρτη υπήρχε δικαιοσύνη και ευνομία, καθώς επίσης ελευθερία, ισότης και ισομοιρία των πολιτών (των ομοίων). Δύσκολο να ορίσουμε ποια εποχή ήταν αυτή, αν υπήρξε ποτέ και αν ήταν έτσι ακριβώς. Το μόνο βέβαιο είναι πάντως ότι στο επίπεδο του πολιτικού λόγου υπήρχε.

Τα θέματα γύρω από τα οποία επικεντρώνεται η κριτική των Αθηναίων είναι το πολιτειακό (δομή της Σπαρτιατικής πολιτείας, άφιξη Λυκούργου, νομοθεσία, τύποι και κανόνες συμβίωση, σύστημα εκπαίδευσης), επίσης μέσα από ένα ηθικό σύστημα που δίνεται στους Σπαρτιάτες κρίνεται το σύστημα αξιών των πολιτών και του τρόπου ζωής τους. 

Οι Σπαρτιάτες από "κακονομότατοι" (περίοδο συγκρούσεων) γίνονται με την άφιξη του Λυκούργου "ευνομότατοι". Η ευνομία για τους αρχαίους ήταν αποτέλεσμα ενός μικτού πολιτεύματος. Το αποτέλεσμα της ευνομίας είναι ο ιδιόμορφος τρόπος ζωής της Σπάρτης και το δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης. Σύμφωνα με αυτά το Σπαρτιατικό πολίτευμα θεωρήθηκε ως ένα από τα καλύτερα. 

Παράλληλα η Σπάρτη θεωρείται ως η κατεξοχήν πόλις, όπου οι πολίτες σέβονται τον νόμο, υπακούουν στους άρχοντες, είναι επίσης η πόλις που έχει επιδείξει το μακροβιότερο πολίτευμα, πολιτική σταθερότητα, που δεν γνώρισε ξένο κατακτητή, ούτε εσωτερικό δυνάστη, ούτε πολιτειακές μεταβολές, ούτε κοινωνικές αναταραχές, όπως οι υπόλοιποι Έλληνες. 

Παράλληλα υπάρχει η άποψη πως όλη νομοθεσία της Σπάρτης είναι προσανατολισμένη προς τον πόλεμο. Η πόλις εμφανίζεται σαν ένα στρατόπεδο (Πλάτων) και το ενδιαφέρον των πολιτών συνέκλινε αποκλειστικά σε μια αρετή, την πολεμική. Η Δωρική καταγωγή και ο φόβος των ειλώτων εμφανίζονται ως οι κατεξοχήν αιτίες που ερμηνεύουν αυτόν τον μονόπλευρο προσανατολισμό της Σπαρτιατικής κοινωνίας.

Το διαφορετικό σύστημα αξιών που προείπαμε δεν ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό από τα άλλα, αλλά η συνέπεια στην εφαρμογή των κοινών ελληνικών αρετών την καθιστούσε μοναδική. Επίσης, η αποτελεσματικότητα στον πόλεμο που κρίνεται εκ τω υστέρων από την ηττημένη Αθήνα ήταν απόρροια αυτού το συστήματος αξιών. Αν μέχρι τον Πελοποννησιακό Πόλεμο αναγνώριζαν απλώς την ανωτερότητα της Σπάρτης, αυτό επιβεβαιώνεται πια μετά τον πόλεμο. Ο προσανατολισμός της Σπάρτης προς τον πόλεμο ερμηνεύει την ήττα των Αθηναίων μετά τον πόλεμο. Η διαφορά στο σημείο αυτό Αθηναίων και Σπαρτιατών ήταν ότι οι μεν αναλώνονταν σε συζητήσεις χωρίς να προβαίνουν σε πράξη των όσων αποφάσισαν, οι δε κάθε φορά έκανα πράξη για όσα έπαιρναν απόφαση. 

β) ελληνιστικοί – ρωμαϊκοί χρόνοι (4ος αι. π.Χ – 2ος αι. μ.Χ.)

Είναι η εποχή που ιστορικά οι θεσμοί του Λυκούργου ανήκουν στον παρελθόν, μια εποχή χωρίς την ιδεολογική – πολιτική φόρτιση του 5ου αι. π.Χ.. Η Σπάρτη γίνεται ρωμαϊκή επαρχία. Αρέσκεται να θεωρείται σύμμαχος της Ρώμης και προσφέρει το παρελθόν της σαν τουριστικό θέαμα. Η σύγκριση με την Ρώμη ήταν αναγκαία και κολακεύει όχι μόνο τη Σπάρτη, αλλά και όλους τους Έλληνες, καθώς επίσης και την ίδια τη Ρώμη. 

Αν και οι πηγές κάνουν λόγο για σχετική συνέχεια των θεσμών (Άγις, Κλεομένης), οι περισσότερες, ωστόσο, πηγές αναφέρονται στην "χρυσή" εποχή του Λυκούργου. Το ενδιαφέρον αυτής της εποχής επικεντρώνεται όχι τόσο στο πολιτειακό (το πολιτειακό έχει λυθεί από τη Ρώμη), αλλά περισσότερο στο ηθικό μέρος, στρέφεται στο άτομο, στον τρόπο συμπεριφοράς και όχι στον τρόπο που συγκροτείται μια κοινωνία. Από τις αρετές, λοιπόν, του πολίτη (5ος αι.) περνάμε τώρα στην ηθική διάπλαση του ατόμου, που για τη Ρώμη ο ρόλος του είναι καθοριστικός στις δημόσιες υποθέσεις. Για τη Ρώμη η Σπαρτιατική παιδεία προβάλλεται ως πρότυπο κοινωνικοποίησης του ατόμου. Επίσης, η ηθική αυτή διάσταση δημιουργεί σε μια τέτοια αυτοκρατορία κάποια ενότητα και ομοιογένεια. 

Όταν η Ρώμη συναντάει την Ελλάδα, η ρωμαϊκή αυστηρότητα συναντάει την Σπαρτιατική αυστηρότητα: ο Αύγουστος προβάλλει το αρετολόγιο της Σπάρτης, για να περιορίσει την πολυτέλεια και την τρυφή, και να φέρει τις παλαιές αρετές στη Ρώμη. 

Ο πολεμικός – πατριωτικός χαρακτήρας του Σπαρτιατικού πολιτεύματος προβάλλεται έξω από το ιστορικό του πλαίσιο ως κάτι διαχρονικό που δε επηρεάζεται από τις κοινωνικές αλλαγές της πολιτείας. Ενώ τον 5ον αι. π.Χ. η κριτική εντάσσεται στα πλαίσια διαμάχης (κατά πόσο ένα πολίτευμα είναι καλό), την περίοδο αυτή για τη Ρώμη το θέμα αυτό έχει λήξει. Η Σπάρτη έχει το άριστο πολίτευμα που η Ελλάδα έχει επιδείξει. 

Μια σύντομη επισκόπηση των πολιτευμάτων και των πολιτειακών μεταβολών

Η πόλις – κράτος αποτελούσε το βασικό κύτταρο της πολιτικής οργάνωσης κατά την αρχαιότητα. Στα πλαίσια της πόλεως –κράτους δημιουργήθηκαν πάντα εκείνες οι συνθήκες που ευνόησαν τις κοινωνικές εξελίξεις και ανέδειξαν τη μια ή την άλλη μορφή εξουσίας. Η μεταβολή των πολιτευμάτων ήταν αναπόφευκτη. Το θέμα της μεταβολής των πολιτευμάτων υπήρξε αντικείμενο στοχασμού ήδη από την εποχή του Σόλωνος (6ος αι. π.Χ.) με τη θεωρία του περί ανομίας που οδηγεί στην τυραννία. Διαφορετικά κατά τόπους η μορφή του πολιτεύματος παρουσιάζει το εξής θεωρητικό σχήμα: ΒΑΣΙΛΕΙΑ -- ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ --ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ - ΤΥΡΑΝΝΙΔΑ - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. Ο αριθμός των πολιτευμάτων δεν ήταν πάντα ο ίδιος. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα τα πολιτεύματα ήταν ΠΕΝΤΕ (αριστοκρατία[b][b] (πνεύματος, όχι καταγωγής) -> τιμοκρατία (επιδίωξη τιμών και διακρίσεων) -> ολιγαρχία (πλουτοκρατία) -> [/b][/b]δημοκρατία ->(άμετρη ελευθερία της δημοκρατίας) ->τυραννίδα).Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ήταν ΕΞΙ (ορθά πολιτεύματα: Βασιλεία, Αριστοκρατία, Πολιτεία – παρεκκλίσεις αυτών: Τυραννία, Ολιγαρχία, Δημοκρατία). Σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο ήταν ΕΠΤΑ (Μοναρχία (άρχει ο δυνατότερος)  Βασιλεία(άρχει αυτός που ξεχωρίζει εξαιτίας της αίσθησης του δικαίου και του ωραίου) -> Τυραννία[/[b]b] (άρχει αυτός που παίρνει την εξουσία με τη βία) -> [b]Αριστοκρατία (άρχουν με τη σωφροσύνη τους) -> [/b]Ολιγαρχία (ολίγοι άρχουν με τον πλούτο τους) -> Δημοκρατία (΄΄δήμος΄΄άρχει με βάση τη συμμετοχή των πολλών στα κοινά και στους πολέμους) -> Οχλοκρατία (άρχουν οι δυνατότεροι – τάση επιστροφής στην Μοναρχία). Τα πολιτεύματα αφού κάνουν τον κύκλο τους επιστρέφουν στο αρχικό πολίτευμα (ανακύκλωση των πολιτευμάτων). 

Ιδανικά πολιτεύματα της Αρχαίας Ελλάδος 

Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ιδανική πολιτεία ήταν η ΛΑΚΩΝΙΚΗ, σύμφωνα με τον Πλάτωνα η ΚΡΗΤΙΚΗ και η ΛΑΚΩΝΙΚΗ και σύμφωνα με Αριστοτέλη η ΚΡΗΤΩΝ πολιτεία, η ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ πολιτεία και η ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΩΝ πολιτεία. Η σταθερή αναφορά της ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ πολιτείας στους θεωρητικούς είναι έκδηλη και θα προσπαθήσουμε να δείξουμε την φύση αυτής πολιτείας, που ανήκει στα ΜΙΚΤΑ πολιτεύματα. 

Τα στοιχεία εξ ων συνετέθη το Σπαρτιατικό πολίτευμα

Η Σπάρτη, κατ’ αρχήν, δεν είναι μια δημοκρατία, όπως η Αθήνα, αλλά μια αριστοκρατία που η δημοκρατία εκφράζεται σε όσους θεωρούνται πολίτες – οπλίτες. Ποια είναι, όμως, τα κριτήρια, για να είναι κανείς πολίτης; Πρώτο κριτήριο είναι α) ο  π λ ο ύ τ ο ς και β) η επιτυχία στην ε κ π α ί δ ε υ σ η. Και τα δυο εκφράζουν το πνεύμα το αριστοκρατικό. Η Αθήνα, αντίθετα, δεν έχει τέτοια κριτήρια. 

Η δημοκρατία στη Σπάρτη συνίσταται στην ισότητα των ομοίων (ειδικά μετά την διεύρυνση του πολιτικού σώματος στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. εξαιτίας της συνεχούς μείωσης των πολιτών). Η ισότητα αυτή είναι ισότητα κοινωνική, είναι ισότητα στα συσσίτια (άρα ισότητα πλούτου), ισότητα στα πλαίσια της οπλιτικής φάλαγγας. Επίσης, η εκλογή των Εφόρων από το σώμα των πολιτών με ενιαύσια θητεία. Μερικοί λένε ότι οι Έφοροι αποτελούν τυραννικό στοιχείο του πολιτεύματος. Ο Ισοκράτης (Αρεοπαγιτικός 60 – 61) μιλώντας για την δημοκρατικότητα του Σπαρτιατικού πολιτεύματος αναφέρει πως οι Σπαρτιάτες «δημοκρατούνται», επειδή υπάρχει σ’ αυτούς ισότητα, ομόνοια στην εκλογή, στον ιδιωτικό βίο, σε όλες τις ασχολίες, πολεμούν την ολιγαρχία. Στον Παναθηναϊκό (152 – 155) του ο Ισοκράτης μας πληροφορεί ότι η Σπάρτη δεν είχε ουσιαστική διαφορά με την Αθήνα. Ο Λυκούργος μιμήθηκε τους παλαιούς νόμους που είχε η Αθήνα. Η άποψη περί κοινής καταγωγής των θεσμών ήταν διάχυτη. 

Το ολιγαρχικό στοιχείο της Σπάρτης είναι η Γερουσία (28μελές όργανο με ισόβια θητεία). Η άποψη αυτή συνιστά την μείξη διαφόρων στοιχείων άλλων πολιτευμάτων σε ένα. Η αναφορά γίνεται εδώ για το μικτό πολίτευμα. Ο Πολύβιος θεωρούσε το μικτό τρόπο διακυβέρνησης ως τον τελειότερο. 

Το μικτό πολίτευμα

Πρώτος που έκανε λόγο για μικτά πολιτεύματα ήταν ο Λυκούργος. Τα μικτά πολιτεύματα («ευ κεκραμένη / μεμειγμένη πολιτεία») υπήρξαν αντικείμενο επαίνου στους Έλληνες. Συγκεκριμένα, το Σπαρτιατικό μικτό πολίτευμα έχαιρε ιδιαίτερης εκτιμήσεως και θεωρήθηκε από πολλούς το ιδεώδες πολίτευμα. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα στους Νόμους (691d) του κάποιος "κηδόμενος θεός έκανε δίδυμο" την Σπαρτιατική βασιλεία («Θεός είναι κηδόμενος υμων τις, ός τα μέλλοντα προορων, δίδυμον υμιν φυτεύσας την των βασιλέων γένεσιν εκ μονογενους»), καταφέρνοντας έτσι τον διχασμό της βασιλικής εξουσίας. Στην συνέχεια, εισήχθη η αρχή των γερόντων που ήταν ισόψηφος («την των οκτώ και είκοσι γερόντων ισόψηφον εις τα μέγιστα τηι των βασιλέων ποιήσασα δυνάμει»). Ως τρίτη αρχή, συνεχίζει ο Πλάτων, εισήγαγε (ο Λυκούργος ή κατ’ άλλους ο Θεόπομπος) «την των εφόρων δύναμιν»  για να λειτουργήσει «οιον ψάλιον» σε τυχόν αυθαιρεσίες των παραπάνω. Οι Έφοροι εξελέγοντο με κλήρο από τον δήμο ενιαύσιοι. Το θέμα, ωστόσο, των Εφόρων είναι αμφιλεγόμενο, καθότι σε άλλο σημείο των Νόμων οι Έφοροι εμφανίζονται ως τύραννοι. 

Το πλαίσιο λειτουργίας του Σπαρτιατικού πολιτεύματος

Βασικό συστατικό της Σπαρτιατικής κοινωνίας είναι η υπακοή στους άρχοντες και στους νόμους. Ο Περικλής στον Επιτάφιο αναφέρει ότι οι Σπαρτιάτες υπακούουν από υποχρέωση, ενώ οι Αθηναίοι εθελοντικά. Από ποιον υποχρεώνονταν οι Σπαρτιάτες να υπακούσουν; Για να εξαναγκάσεις κάποιον να υπακούσει πρέπει να υπάρχει μια εξουσία (βασιλική ή τυραννική). Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στη Σπάρτη (ακόμα κι αν υπάρχει βασιλεία, δεν έχει την μορφή του εξαναγκασμού). Με αυτόν τον τρόπο ο Σπαρτιάτης είναι πολίτης και ρυθμιστής της κοινωνικής συμβίωσης. Η υπακοή εξασφαλίζει συνέχεια, ενότητα και ελευθερία από τύραννο, ενώ η μη υπακοή προκαλεί στάση και έπειτα τυραννία. Η τήρηση των νόμων δεν είναι μια μηχανιστική – ρυθμιστική υποχρέωση, αλλά μια πολιτική στάση και τελικά την αρετή του κάθε Σπαρτιάτη. Ειδικά μετά τον Β΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο το να υπακούει κανείς στους νόμους ήταν όχι μόνον αναγκαίο, αλλά και κάτι που διαφοροποιούσε τη Σπάρτη από τους άλλους Έλληνες. Επιπλέον, για μια περίοδο μετά τον Β΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο και ως τα τέλη του 5ου αι. π.Χ., υπάρχει συμφωνία σε συγκεκριμένο πρότυπο ζωής. Δεν υπάρχει σύγκρουση και διάθεση ανατροπής, και αυτό οδήγησε σταδιακά στην υπακοή στους νόμους. 

Αιτίες εξαιτίας των οποίων το πολίτευμα της Σπάρτης έγινε μεγάλο και οι αιτίες πτώσης και παρακμής του

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο (Ιστοριών 6, 3, 5 – 12) δυο είναι τα κριτήρια που κάνουν τους πολίτες ενάρετους και σώφρονες, τα ήθη και οι νόμοι. Ο Λυκούργος, κατά την κρίση του ιστορικού, ήταν αυτός που εξασφάλισε ομόνοια, ασφάλεια και διεφύλαξε την ελευθερία της Σπάρτης, δηλαδή φρόντισε ώστε να είναι αυτάρκης, να μην έχει εσωτερικούς δυνάστες και όχι ξένους κατακτητές. Ο Λυκούργος φρόντισε να αποκτούν όλοι ανεξαιρέτως τον ίδιο τρόπο ζωής, την ίδια εκπαίδευση, που θα έχει ως σκοπό να κάνει γενναίους άνδρες, επιδιώκοντας την πολεμική αρετή (ανδρεία), και να συγκρατεί την κοινωνική συνοχή (σωφροσύνη). Αυτά οδηγούν στην ομόνοια. Για την υποταγή των άλλων λαών, ωστόσο, δεν προέβλεπε τίποτα. Ο νομοθέτης μ’ αυτόν τον τρόπο προσπάθησε να καταστήσει τους πολίτες της Σπάρτης αυτάρκεις (για να μην χρειαστούν να κάνουν πολέμους) και σώφρονες, ώστε στις μεταξύ τους σχέσεις να μην είναι φιλόδοξοι και ανταγωνιστές (για να μην υπάρξει διασάλευση της κοινωνικής συνοχής). Οι Σπαρτιάτες για χάρη της ελευθερίας όλων τω Ελλήνων πολέμησαν στα Μηδικά δημιουργώντας αισθήματα φιλαρχίας. Μετά το 387 π.Χ. (Ανταλκίδειο Ειρήνη), όμως, η Σπάρτη, για να κρατηθεί στη ηγεμονία, είχε βυθιστεί στις συναλλαγές με τους Πέρσες και η παρακμή της δεν άργησε να φανεί.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ