Οι ψυχολογικές διαστάσεις του χρόνιου πόνου

Ο πόνος είναι παρών σε όλες τις ηλικίες, σε κάθε ανθρώπινη πράξη από τη γέννηση έως το θάνατο, και μπορεί να προσβάλλει οποιοδήποτε μέρος του σώματος. Είναι ένα φύσει αντιφατικό φαινόμενο. Από τη μια, λειτουργεί σαν ένας σημαντικός αμυντικός μηχανισμός που μας προειδοποιεί για μια πραγματική ή επικείμενη ιστική βλάβη και μας υποχρεώνει να αντιδράσουμε ώστε να την θεραπεύσουμε, από την άλλη μπορεί το προειδοποιητικό σήμα του να είναι περιορισμένο και να έχει εξαιρετικά σημαντικές αρνητικές συνέπειες όπως συμβαίνει σε ασθενείς που πάσχουν από σωματόμορφες διαταραχές, οι οποίοι βιώνουν τον πόνο εν απουσία παθο-φυσιολογικών διεργασιών.

Ο πόνος, επομένως, είναι μια υποκειμενική ψυχολογική εμπειρία που σχετίζεται με την (αντίστοιχα υποκειμενική) αντίληψη της σωματικής αίσθησης.

Πράγματι αυτή η αισθητηριακή εμπειρία μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε τον πόνο ως εισβολέα τόσο για το σώμα μας όσο και για την ψυχή μας. O διεθνής επιπολασμός του κυμαίνεται από 10.1 % έως 55.2 % (Harstall and Ospina, 2003) με τον χρόνιο πόνο της μέσης, της ινομυαλγίας και της αρθρίτιδας να συμβάλλει περισσότερο στο ποσοστό αυτό στον πληθυσμό. Οι ασθενείς γίνονται όλο και πιο ανήμποροι καθώς ο πόνος εξαπλώνεται και σε άλλα σημεία του σώματος τους και δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τη ζωή τους, αφού συνδέεται με μια γκάμα αρνητικών συναισθημάτων και ψυχοκοινωνικών προβλημάτων που υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής τους όπως στρες, αλλαγές στη διάθεση, διαταραχές του ύπνου, ανεργία, διαζύγιο και αυτοκτονία.

Δευτερογενής επίδραση του πόνου

Ο χρόνιος πόνος μπορεί να οδηγήσει σε μακρόχρονες συναισθηματικές διαταραχές οι οποίες συχνά αναφέρονται ως "δευτερογενής επίδραση του πόνου" (secondary pain affect). Ο ασθενής δηλαδή, μπορεί να δυσκολεύεται να αντέξει τον πόνο καθώς εκείνος διαρκεί στο χρόνο, να ανησυχεί για τον τρόπο που θα επηρεάσει τη ζωή του και κατά συνέπεια να σκέφτεται αρνητικά για το μέλλον του. Έτσι, συνήθως διαμορφώνεται ένας φαύλος κύκλος όπου η δευτερογενής επίδραση του πόνου επιδεινώνει τον ίδιο τον πόνο ο οποίος μετά τροφοδοτεί την ανησυχία του ασθενούς και επομένως και τη δευτερογενή επίδραση του πόνου.

Αρνητικά συναισθήματα και χρόνιος πόνος. Οι σωματόμορφες διαταραχές

Ταυτόχρονα, υπάρχουν στοιχεία και για την αντίθετη αιτιώδη σχέση στην οποία αρνητική διάθεση και αρνητικό συναίσθημα μπορεί να οδηγήσει στον χρόνιο πόνο με τη μορφή μιας σωματόμορφης διαταραχής ή να τον επιδεινώσει. Σύμφωνα με το ανανεωμένο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, ο χρόνιος πόνος, που βρίσκεται κάτω από την ομπρέλα των σωματόμορφων και άλλων συναφών διαταραχών, περιγράφεται ως εξής "τα άτομα παρουσιάζουν σωματικά συμπτώματα που σχετίζονται άμεσα με έντονη δυσφορία" η δε διάγνωση οφείλει να γίνεται λαμβάνοντας υπόψη και άλλα θετικά συμπτώματα και σημεία όπως παράξενες σκέψεις, συναισθήματα και αντιδράσεις σε αυτά τα συμπτώματα παρά στην απουσία ιατρικής επεξήγησης για τα σωματικά ενοχλήματα (DSM-5, σελ.. 309).

Υπάρχουν αρκετές ασθένειες που μπορούν να εξηγήσουν την παρουσία του χρόνιου πόνου, όπως η αραχνοειδίτιδα, μια νευροπαθητικού τύπου ασθένεια που χαρακτηρίζεται από σοβαρό καυστικό πόνο, για αυτό και γίνεται αυτή η επισήμανση και οι συγγραφείς συνεχίζουν "όταν υπάρχει άλλη σωματική κατάσταση που εξηγεί την παρουσία του πόνου τότε προσθέτει σοβαρότητα και πολυπλοκότητα στις διαταραχές του άγχους και της κατάθλιψης και οδηγεί σε επιδείνωση του πόνου, σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας του ασθενούς" (επαγγελματική, κοινωνική) (DSM-5, σελ.. 309).

Τα ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα που παράγει ο χρόνιος πόνος

Εκτός από τα αρνητικά συναισθήματα, τα ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα που έχει τη δύναμη να παράγει, ένα από τα πιο συχνά αναφερόμενα παράπονα των ασθενών που πάσχουν από χρόνιο πόνο (κεφάλι, αυχένας, ινομυαλγία, πόνος μέλους ‘φάντασμα’) είναι και η εξασθενημένη νοητική λειτουργία. Πολλές έρευνες έχουν υποστηρίξει ότι πράγματι μπορεί ο χρόνιος πόνος να παράγει διαταραχές στη νοητική λειτουργία, ανεξάρτητα από την ένταση του. Όπως αξιολογούνται χάρη στις νευροψυχολογικές συστοιχίες δοκιμασιών σε συνδυασμό ή όχι με λειτουργική απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού (ΛΑΜΣ, fMRI), οι γνωστικές λειτουργίες που κατά κανόνα διαταράσσονται είναι η προσοχή, η ταχύτητα επεξεργασίας της πληροφορίας, η μνήμη και οι επιτελικές λειτουργίες (π.χ. εργαζόμενη μνήμη, ευελιξία στη σκέψη, επίλυση προβλημάτων).

Ο πόνος δεν θεωρείται λοιπόν ένα απλό αισθητηριακό γεγονός αλλά ούτε και μια απλή συναισθηματική εμπειρία.

Το γεγονός ότι η διαχείριση του πόνου παραμένει μια τρομερή πρόκληση είναι κυρίως γιατί υπάρχει περιπλοκότητα στην αξιολόγηση του πόνου και τη διαχείριση του (π.χ. πολύ μεγάλη συννοσηρότητα υπάρχει και μεταξύ χρόνιου πόνου και τραυμάτων στο κεφάλι και τον αυχένα κατόπιν κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης, με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν οι ασθενείς μια πιο περίπλοκη κλινική εικόνα που δυσκολεύει τη διαφοροδιάγνωση αλλά και τη θεραπεία). Ένας επιπλέον λόγος είναι ότι προκαλεί αισθήματα ντροπής ή ενοχής στον ασθενή, π.χ. «κάτι δεν πάει καλά με μένα» ή «αφού εγώ το προκάλεσα εγώ θα έπρεπε να μπορώ και να το φτιάξω». Επομένως, οι υπεραπλουστευμένοι ορισμοί του πόνου που αφορούν στην περιφερειακή πυροδότηση και στην παθολογία, σαν ο πόνος να υπάρχει μόνο σε ένα περιφερικό σημείο του σώματος, δεν έχει περισσότερη λογική από ότι να ορίσει κανείς την όραση σαν να υπάρχει μόνο στον οφθαλμό.

Ο χρόνιος πόνος, είναι ικανός να προκαλέσει μια κατάσταση που να εμπεριέχει μια αρκετά «αναπηρική» εικόνα για τον ασθενή σε ένα ευρύ φάσμα λειτουργιών πολύ περισσότερο από ότι μια εγκεφαλική βλάβη ή άλλοι τύποι τραυμάτων. Στα επακόλουθα του επομένως περιλαμβάνονται μεταβλητές ιδιαίτερης σημασίας για τη ποιότητα ζωής του ασθενούς.

Χρόνιος πόνος και θεραπεία

Στη θεραπεία του, τα άτομα με συνοδά ψυχολογικά προβλήματα, νιώθουν περισσότερο "ανάπηρα" και απαντούν λιγότερο αποτελεσματικά στην αποκατάσταση από εκείνα που δεν παρουσιάζουν συνοδά ψυχολογικά προβλήματα κι αυτό γιατί παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο οι πόροι διαχείρισης (coping resources) που υπάρχουν στον εκάστοτε ασθενή ανάλογα με το πόσο ψυχολογικά επιβαρυμένος είναι. Η αυξανόμενη αναγνώριση του ρόλου των συναισθηματικών παραγόντων στον χρόνιο πόνο υπαινίσσεται και τον τρόπο με τον οποίο ο χρόνιος πόνος μπορεί να θεραπευτεί. Άπαξ και ο χρόνιος πόνος προκαλείται από έναν συνδυασμό σωματικών και ψυχολογικών παραγόντων, η καλύτερη προσέγγιση είναι διεπιστημονική (ολιστική).

Η ψυχοθεραπεία είναι βασική θεραπευτική παρέμβαση και έρευνες δείχνουν πόσο αποτελεσματική είναι όταν προσφέρεται ως μοναδική παρέμβαση και πόσο αποτελεσματικότερη όταν προσφέρεται ταυτόχρονα με τις υπόλοιπες θεραπευτικές παρεμβάσεις, όπως τη φαρμακευτική αγωγή, τη φυσιοθεραπεία και την άσκηση στα πλαίσια ενός ολιστικού θεραπευτικού μοντέλου.

Η γνωστική συμπεριφορική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση έχει φανεί εξαιρετικά αποτελεσματική στη θεραπεία του χρόνιου πόνου. Ένας από τους βασικούς στόχους της είναι να αντιληφθεί ο θεραπευόμενος τον τρόπο διατήρησης του προβλήματος του, να μειωθεί η ένταση των συμπτωμάτων και να διαχειριστεί τα νέα δεδομένα. Στις δε Σωματόμορφες διαταραχές, προσφέρει μια εναλλακτική δυνατότητα επεξήγησης των συμπεριφορών, των συμπτωμάτων και των ανησυχιών του θεραπευόμενου μιας και μέχρι να απευθυνθεί στον ειδικό ψυχικής υγείας έχει ταλαιπωρηθεί πολύ με τις «αμφισβητούμενες» ιατρικές διαγνώσεις.

Περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα, την αναγνώριση των δυσλειτουργικών σκέψεων και των πεποιθήσεων/σχημάτων του θεραπευόμενου που όχι μόνο οδηγούν στη συναισθηματική δυσφορία αλλά αυξάνουν την αντίληψη και την εμπειρία του πόνου. Σε αυτό το ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, οι θεραπευόμενοι ενισχύονται να συζητήσουν τα προβλήματα τους με στόχο να τους δοθεί αργότερα συνεργατικά μια νέα επεξήγηση λιγότερο απειλητική στα συμπτώματα τους. Επίσης τους γίνεται σαφές ο τρόπος με τον οποίο ενισχύουν το φαύλο κύκλο της διαταραχής και δευτερευόντως δίνεται εξήγηση στο γιατί ταλαιπωρούνται στο σήμερα τόσο πολύ.Θεραπευτής και θεραπευόμενος συνεργάζονται τελικά, ώστε ο τελευταίος να διαχειριστεί το σύμπτωμα και να βελτιώσει τη λειτουργικότητα του, επαγγελματική, κοινωνική, προσωπική.

Βιβλιογραφία

1. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th edition). Washington, D.C.: Author
2. Hadjistavropoulos, T., & Craig, K. D. (Eds.). (2004). Pain: Psychological perspectives. Mahwah, NJ, US: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
3. Harstall, C. and Ospina, M. (2003) PAIN Clinical Updates 2003, XI, 7-9.
4. Salkovskis, P.M. (1996). The cognitive approach to anxiety: Threat beliefs, safety seeking behaviour, and the special case of health anxiety obsessions. In P.M. Salkovskis (Ed.) Frontiers of Cognitive Therapy. New York: The Guildford Press.

Αρθρογράφος: Γεωργία Στρατάκου
Ψυχολόγος

e-psychology

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ