Το τίμημα της σκέψης

Παρά τις πολλές διαφορές τους, όλα τα ανθρώπινα είδη είχαν αρκετά κοινά και μοναδικά χαρακτηριστικά. Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι οι άνθρωποι έχουν ιδιαίτερα μεγάλο εγκέφαλο σε σύγκριση με τα άλλα ζώα. Θηλαστικά με βάρος 60 κιλά έχουν κατά μέσο όρο εγκέφαλο μεγέθους 200 κυβικών εκατοστών. Οι πρώτοι άντρες και γυναίκες πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια είχαν εγκέφαλο μεγέθους 600 κυβικών εκατοστών. Ο εγκέφαλος του σύγχρονου σάπιενς είναι από 1.200 έως 1.400 κυβικά εκατοστά. Των νεάντερταλ ήταν ακόμα μεγαλύτερος.

Σε εμάς μπορεί να φαίνεται ότι η προτίμηση που έχει δείξει η εξέλιξη για τους μεγάλους εγκεφάλους δεν θέλει, ας πούμε, και πολύ μυαλό. Μας γοητεύει τόσο η υψηλή μας ευφυΐα, που θεωρούμε ότι στο ζήτημα της εγκεφαλικής ιπποδύναμης, όσο περισσότερη έχει κανείς, τόσο το καλύτερο. Αν όμως ήταν έτσι, τότε και η οικογένεια των αιλουροειδών θα είχε δημιουργήσει γάτες που θα μπορούσαν να κάνουν μαθηματικές πράξεις. Γιατί, άραγε, το γένος Homo είναι το μοναδικό σε όλο το ζωικό βασίλειο που έχει αποκτήσει τόσο ισχυρές μηχανές σκέψης;

Το γεγονός είναι ότι ο σούπερ εγκέφαλος είναι συγχρόνως μια σούπερ επιβάρυνση για το σώμα. Δεν κουβαλιέται εύκολα, ιδίως όταν βρίσκεται μέσα σε ένα τεράστιο κρανίο. Και η συντήρησή του είναι ακόμα πιο δύσκολη. Στον χόμο σάπιενς ο εγκέφαλος αναλογεί στο 2-3% του συνολικού σωματικού βάρους, αλλά καταναλώνει το 25% της ενέργειας του σώματος όταν το σώμα βρίσκεται σε κατάσταση ανάπαυσης. Συγκριτικά, ο εγκέφαλος των άλλων πιθήκων απαιτεί μόνο το 8% της ενέργειας σε κατάσταση ανάπαυσης. Οι αρχαίοι άνθρωποι πλήρωσαν για τον μεγάλο τους εγκέφαλο με δύο τρόπους. Πρώτον, δαπανούσαν περισσότερο χρόνο για αναζήτηση τροφής. Δεύτερον, οι μύες τους ατρόφησαν. Σαν μια κυβέρνηση που μεταφέρει δαπάνες από την άμυνα στην εκπαίδευση, οι άνθρωποι μετέφεραν ενέργεια από τους δικέφαλους στους νευρώνες. Το συμπέρασμα ότι αυτή είναι μια καλή στρατηγική επιβίωσης στη σαβάνα δεν είναι καθόλου αυτονόητο. Ένας χιμπατζής δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα επιχειρήματα ενός χόμο σάπιενς, αλλά μπορεί να τον κάνει κομμάτια σαν να ήταν πάνινη κούκλα.

Σήμερα, ο μεγάλος μας εγκέφαλος αποδίδει καλά, γιατί μπορούμε να φτιάχνουμε αυτοκίνητα και όπλα που μας επιτρέπουν να κινούμαστε ταχύτερα από τους χιμπατζήδες και να τους πυροβολούμε από απόσταση ασφαλείας αντί να παλεύουμε μαζί τους. Αλλά τα αυτοκίνητα και τα όπλα είναι πρόσφατο φαινόμενο. Για περισσότερα από δύο εκατομμύρια χρόνια, τα νευρωνικά δίκτυα των ανθρώπων μεγάλωναν διαρκώς, αλλά αν εξαιρέσεις μερικά πέτρινα μαχαίρια και κανένα μυτερό ξύλο, οι άνθρωποι δεν είχαν κερδίσει και σπουδαία πράγματα. Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που έκανε την εξέλιξη του τεράστιου εγκεφάλου των ανθρώπων να συνεχιστεί αυτά τα δύο εκατομμύρια χρόνια; Πραγματικά, δεν ξέρουμε.

Ένα άλλο μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων είναι ότι περπατάμε όρθιοι στα δύο πόδια. Όταν στέκεσαι όρθιος, είναι ευκολότερο να επιτηρείς τη σαβάνα αναζητώντας θηράματα ή εχθρούς, και αν τα χέρια δεν σου είναι απαραίτητα για να κινείσαι, τότε μένουν ελεύθερα για άλλες χρήσεις, όπως να πετάς πέτρες ή να κάνεις νοήματα. Όσο περισσότερα πράγματα μπορούσαν να κάνουν εκείνα τα χέρια, τόσο πιο επιτυχημένοι ήταν οι ιδιοκτήτες τους, και έτσι η εξελικτική πίεση δημιούργησε αυξημένη συγκέντρωση νεύρων και μικρών ευαίσθητων μυών στις παλάμες και τα δάχτυλα. Χάρη σε αυτό, οι άνθρωποι μπορούν να εκτελέσουν εξαιρετικά περίπλοκες εργασίες με τα χέρια τους. Και συγκεκριμένα, μπορούν να φτιάχνουν και να χρησιμοποιούν πολύπλοκα εργαλεία. Τα πρώτα στοιχεία παραγωγής εργαλείων που έχουμε είναι 2,5 εκατομμυρίων ετών και η κατασκευή και η χρήση των εργαλείων είναι το κριτήριο βάσει του οποίου οι αρχαιολόγε αναγνωρίζουν τους αρχαίους ανθρώπους.

Ωστόσο, το να περπατάει κανείς όρθιος έχει και τα μειονεκτήματά του. ο σκελετός των πρωτόγονων προγόνων μας είχε εξελιχθεί επί εκατομμύρια χρόνια έτσι ώστε να μπορεί να στηρίζει ένα πλάσμα που περπατούσε με τα τέσσερα και είχε σχετικά μικρό κεφάλι. Η προσαρμογή στην όρθια στάση ήταν μεγάλη πρόκληση, ιδίως όταν η κατασκευή έπρεπε να στηρίζει ένα πολύ ευμέγεθες κρανίο. Η ανθρωπότητα πλήρωσε για την αφ’ υψηλού όρασή της και τα εργατικά της χέρια με δισκοπάθειες και αυχενικά.

Οι γυναίκες πλήρωσαν παραπάνω. Το βάδισμα σε όρθια στάση απαιτούσε στενότερους γοφούς, περιορίζοντας έτσι τη δίοδο του τοκετού - την ίδια στιγμή που το κεφάλι των μωρών γινόταν όλο και μεγαλύτερο. Ο θάνατος στη γέννα έγινε σοβαρός κίνδυνος για τις γυναίκες. Όσες γεννούσαν πιο νωρίς, όταν ο εγκέφαλος και το κεφάλι του μωρού ήταν ακόμα σχετικά μικρά και εύκαμπτα, τα πήγαιναν καλύτερα και επιβίωναν, κι έτσι έκαναν περισσότερα παιδιά. Κατά συνέπεια, η φυσική επιλογή ευνόησε τις πρώιμες γέννες. Και πράγματι, σε σύγκριση με άλλα ζώα, οι άνθρωποι γεννιούνται πρόωρα, όταν πολλά από τα ζωτικά τους συστήματα δεν είναι ακόμα επαρκώς ανεπτυγμένα. Ένα πουλάρι μπορεί να τρέξει λίγο μετά τη γέννα* ένα γατάκι αφήνει τη μητέρα του για να ψάξει μόνο του για τροφή όταν είναι μερικών εβδομάδων. Τα ανθρώπινα μωρά είναι ανήμπορα και μένουν για πολλά χρόνια εξαρτημένα από τους μεγαλύτερούς τους για τροφή, προστασία και μάθηση.

Το γεγονός αυτό έχει συμβάλει σημαντικά τόσο στις εξαιρετικές κοινωνικές ικανότητες των ανθρώπων όσο και στα μοναδικά τους κοινωνικά προβλήματα. Μια μητέρα μόνη δεν μπορούσε να εξασφαλίσει αρκετή τροφή για την ίδια και τα παιδιά της, όταν έπρεπε διαρκώς να τα φροντίζει. Η ανατροφή των παιδιών απαιτούσε συνεχή βοήθεια από άλλα μέλη της οικογένειας και από τους γείτονες. Για να μεγαλώσει ένας άνθρωπος, χρειάζεται ολόκληρη φυλή. Έτσι, η εξέλιξη ευνόησε όσους μπορούσαν να διαμορφώνουν ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς. Επιπλέον, εφόσον οι άνθρωποι γεννιούνται ανεπαρκώς ανεπτυγμένοι, μπορούν να εκπαιδευτούν και να μάθουν να κοινωνικοποιούνται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από οποιοδήποτε άλλο ζώο. Τα περισσότερα θηλαστικά βγαίνουν από τη μήτρα σαν τα κεραμικά από τον κλίβανο - οποιαδήποτε προσπάθεια να τα αναπλάσεις θα τα γρατζουνίσει ή θα τα σπάσει. Οι άνθρωποι βγαίνουν από τη μήτρα σαν λιωμένο γυαλί από καμίνι. Μπορείς να τους συστρέφεις, να τους τεντώσεις και να τους πλάσεις σε εκπληκτικό βαθμό. Αυτός είναι ο λόγος που σήμερα μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά μας να γίνουν χριστιανοί ή βουδιστές, καπιταλιστές ή σοσιαλιστές, πολεμοχαρείς ή ειρηνιστές.

***

Από το βιβλίο του Yuval Noah Harari «Sapiens, μία σύντομη ιστορία του ανθρώπου».

o-klooun

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ