Ο Σοφοκλής και η Αντιγόνη του – Μία πρώτη γνωριμία

Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή είναι μία από τις διασημότερες ελληνικές τραγωδίες όχι μόνο εξαιτίας του ταλαντούχου Σοφοκλή, αλλά και λόγω των γοητευτικών χαρακτήρων που δημιούργησε. Αν γνωρίζετε την υπόθεση, τότε εδώ θα δείτε συγκεντρωμένα τα κυριότερα από όσα πρέπει να γνωρίζετε για το έργο και τον δημιουργό του, ώστε να τα παρακολουθήσετε κάποιες σκέψεις που θα μοιραστούμε μαζί σας στη συνέχεια. Αν πάλι δεν γνωρίζετε καθόλου περί τίνος πρόκειται, θα σας διευκολύνουμε να κάνετε την πρώτη σας γνωριμία με την υπέροχη αυτή ιστορία, άνετα και ευχάριστα.

Μία πραγματική τραγωδία

Η Αντιγόνη είναι μέλος της βασιλικής οικογένειας των Θηβών και όσα γνωρίζουμε για την οικογένεια αυτή περιέχονται στον «Θηβαϊκό Κύκλο», μια συλλογή επών που περιγράφουν τις περιπέτειές τους. Από εκεί άντλησαν το θέμα τους οι τραγικοί ποιητές για πολλά έργα τους. Ανάμεσα σε αυτά είναι το «Επτά επί Θήβαις» που είχε γράψει ο Αισχύλος πολλά χρόνια πριν ο Σοφοκλής γράψει την «Αντιγόνη» του. Είναι σημαντικό να έχετε μία ιδέα από αυτή την ιστορία, αν θέλετε να κατανοήσετε τι πραγματικά συνέβαινε στο μυαλό του Κρέοντα και της Αντιγόνης.

Οι δύο γιοι του Οιδίποδα συμφωνούν να κυβερνούν την Θήβα εναλλάξ. Όταν όμως ήρθε η ώρα να κυβερνήσει ο Πολυνείκης, ο αδελφός του Ετεοκλής αρνήθηκε να παραδώσει τον θρόνο. Τότε ο Πολυνείκης πολιορκεί την Θήβα με τη βοήθεια ενός μικτού στρατού από διάφορες ελληνικές πόλεις. Η πολιορκία καταλήγει σε μονομαχία, στην οποία τα δύο αδέλφια αλληλοσκοτώνονται. Ένας αγγελιοφόρος ενημερώνει τις δύο αδερφές τους (Αντιγόνη και Ισμήνη) πως οι πρόβουλοι, δηλαδή η προσωρινή διοίκηση της πόλης, αποφάσισαν να οργανώσουν τιμητική ταφή για τον Ετεοκλή, που υπερασπίστηκε την πατρίδα του. Αλλά το πτώμα του Πολυνείκη θα έπρεπε να παραμείνει άταφο έξω από την πόλη, επειδή πρόδωσε την πόλη του φέρνοντας ξένο στρατό εναντίον της.

Η Αντιγόνη δηλώνει αμέσως πως δεν υπάρχει περίπτωση να αφήσει τον αδελφό της βορά στα θηρία. Οι μισές Θηβαίες του χορού δηλώνουν πως θα βοηθήσουν την Αντιγόνη διότι ο πόνος του θανάτου «είναι σε κάθε γενιά κοινός, ενώ η πόλη κάθε φορά με άλλον τρόπο αντιλαμβάνεται το δίκιο». Οι άλλες μισές δηλώνουν πως θα υπακούσουν σε αυτό που αποφάσισε η πόλη. Και αυτά είναι όλα όσα μας λέει ο Αισχύλος για την Αντιγόνη, αλλά ήταν αρκετά για τον ανερχόμενο αστέρα, τον σπουδαίο Σοφοκλή, ο οποίος ήταν τότε 30 ετών και μόλις πριν τρία χρόνια είχε παρουσιάσει στα Διονύσια το πρώτο του έργο.

Σοφοκλής, ένας πραγματικά ευτυχισμένος άνθρωπος

Απλώς φανταστείτε τον νεαρό ποιητή, γοητευμένο από το σπουδαίο έργο του Αισχύλου να σκέφτεται «πρέπει να ανακαλύψω τι συνέβη όταν η Αντιγόνη έβαλε σε εφαρμογή το σχέδιό της». Το έκανε 25 χρόνια αργότερα, όταν παρουσίασε την Αντιγόνη του στα Μεγάλα Διονύσια. Οι Αθηναίοι ενθουσιάστηκαν τόσο με αυτό το έργο, που τον επόμενο χρόνο εξέλεξαν τον Σοφοκλή στρατηγό. Ήταν τότε που πολέμησε εναντίον της Σάμου δίπλα στον Περικλή. Δύο ακόμα φορές έλαβε αξιώματα και όταν ήταν πια ηλικιωμένος, το 413 π.Κ.Χ επιλέχθηκε ως μέλος της επιτροπής που είχε αναλάβει να αντιμετωπίσει το χάος που προκλήθηκε από την πανωλεθρία της Σικελικής Εκστρατείας. Πέθανε πέντε χρόνια αργότερα.

Ο δημιουργός της «Αντιγόνης» έζησε τόσο ευτυχισμένος, που είναι να απορεί κανείς πώς κατάφερε να αποδώσει αυτές τις συγκλονιστικές σκηνές της ανθρώπινης δυστυχίας. Γόνος εύπορης οικογένειας, έλαβε την καλύτερη μόρφωση που ήταν τότε διαθέσιμη κι ευτύχησε να ζήσει στα χρόνια εκείνα που η Αθήνα βρισκόταν στο αποκορύφωμα της δόξας της: Τον χρυσό αιώνα!  Ήταν από εκείνους τους τύπους που όλοι τους θέλουν στην παρέα τους, έκανε αστεία, δεν έχανε συμπόσιο και κανείς δεν είχε να πει κακό λόγο γι’ αυτόν.

Εκτός από ευτυχισμένος πολίτης μίας υπέροχης πόλης, ο Σοφοκλής υπήρξε και ο πιο επιτυχημένος τραγικός ποιητής που γνωρίζουμε. Η σταδιοδρομία του αρχίζει με το πρώτο του βραβείο στα Διονύσια, όταν νίκησε τον ποιητή που θαύμαζε απεριόριστα, τον Αισχύλο το 468 π.Κ.Χ και ολοκληρώθηκε με 123 τραγωδίες, από τις οποίες μας σώθηκαν ακέραιες μόνο επτά. Από τις 30 φορές που έλαβε μέρος σε διαγωνισμούς κέρδισε το πρώτο ή το δεύτερο βραβείο τις 24. Ο Αισχύλος είχε κερδίσει 13 φορές και ο Ευριπίδης μόνο τέσσερις. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Σοφοκλής ήταν ο πιο λαμπερός αστέρας του αρχαίου θεάτρου!

Παρά την έντονη κοινωνική του δραστηριότητα και επαγγελματική επιτυχία, ο Σοφοκλής ήταν ιδιαιτέρως ευσεβής. Υπήρξε ιερέας κάποιου ήρωα-θεραπευτή που ονομαζόταν Άλων και στη συνέχεια αφοσιωμένος λάτρης του Ασκληπιού. Όταν το 420 π.Κ.Χ ο Τηλέμαχος από την Επίδαυρο εισήγαγε τη λατρεία του Ασκληπιού στην Αθήνα, ο Σοφοκλής φιλοξένησε το άγαλμα και τα φίδια του θεού στο σπίτι του, μέχρι να ολοκληρωθεί η ανέγερση του ιερού που είχε ξεκινήσει δίπλα από το θέατρο του Διονύσου. Μάλιστα, έφτιαξε κι έναν βωμό του θεού στο σπίτι του και έγραψε γι’ αυτόν έναν παιάνα, τον οποίο έψελναν οι λάτρεις του για πολλούς αιώνες. Επειδή δεξιώθηκε τον θεό στο σπίτι του, λέγεται πως οι Αθηναίοι τον τίμησαν με το όνομα «Δεξίων» και θυσίαζαν στο ιερό του κάθε χρόνο. (Περισσότερα για τον Σοφοκλή μπορείτε να διαβάσετε στη σελίδα του ΙΜΕ και στην Britannica)

Τη συμβαίνει στην «Αντιγόνη»

Σύμφωνα με τον Σοφοκλή, το διάταγμα για την ατιμωτική μεταχείριση του Πολυνείκη δεν εκδίδεται από ένα συλλογικό διοικητικό όργανο, αλλά από έναν μονάρχη, τον Κρέοντα, θείο της Αντιγόνης. Ένας προς έναν για να γίνει η σύγκρουση πιο ενδιαφέρουσα. Η Αντιγόνη δηλώνει πως δεν θα υπακούσει κι δεν πρόκειται να αφήσει άθαφτο τον αδελφό της ακόμα κι αν το πληρώσει με τη ζωή της. Η τρομοκρατημένη αδελφή της Ισμήνη, αν και θαυμάζει την γενναία στάση της αρνείται να τη βοηθήσει. Προσπαθεί μάλιστα να την μεταπείσει, όμως η Αντιγόνη όχι μόνο δεν αλλάζει γνώμη, αλλά κατατάσσει την αδελφή της ανάμεσα στους εχθρούς της.

Ενώ η Αντιγόνη επιχειρεί να θάψει τον αδελφό της, ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμων, προσπαθεί μάταια να μεταπείσει τον πατέρα του. Η Αντιγόνη συλλαμβάνεται και η ποινή γίνεται ακόμα σκληρότερη: θα μείνει φυλακισμένη σε έναν υπόγειο θάλαμο μέχρι να πεθάνει. Ο μάντης Τειρεσίας πείθει τελικά τον Κρέοντα πως η απόφασή του βλάπτει και δεν ωφελεί την πόλη και ο βασιλιάς αφού θάψει τον Πολυνείκη, πηγαίνει να ελευθερώσει την Αντιγόνη. Εκείνη όμως έχει κρεμαστεί, και δίπλα της αυτοκτόνησε και ο Αίμων. Λίγο μετά, αυτοκτονεί στο παλάτι και η γυναίκα του Κρέοντα, ο οποίος κλείνει το έργο θρηνώντας μετανιωμένος.

Ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα για το οποίο ακόμα διαφωνούν οι φιλόλογοι είναι το θέμα του κεντρικού ήρωα αυτής της τραγωδίας. Είναι πράγματι η Αντιγόνη ή μήπως είναι ο Κρέων; Λογική απορία αφού ο Κρέων βρίσκεται στη σκηνή σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του δράματος, ενώ η Αντιγόνη έχει μόνο τρεις σκηνές. Νομίζω πως ο Σοφοκλής θα χαμογελάει ικανοποιημένος, ευτυχισμένος όπως πάντα που δύο χιλιετίες αργότερα η φαεινή του ιδέα μας δημιουργεί ερωτήματα. Η αλήθεια είναι πως και οι δύο ήρωες είναι πλασμένοι από το ίδιο υλικό του ξεροκέφαλου, γνήσιου τραγικού ήρωα: έχουν αγνό κίνητρο, δεν αλλάζουν γνώμη με κανέναν τρόπο και καταστρέφονται καταστρέφοντας και άλλους γύρω τους. Η Αντιγόνη είναι βέβαιη πως περιφρονώντας τον νόμο της πόλης υπηρετεί τους θεούς και ο Κρέων πως περιφρονώντας τους αιώνιους άγραφους νόμους υπηρετεί σωστά την πόλη. Άκαμπτοι και οι δύο, άνθρωποι του καθήκοντος σε μία μοναχική πορεία που οδηγεί σε κάποια φοβερή συμφορά είναι πραγματικοί σοφόκλειοι ήρωες που απεχθάνονται την μετριοπάθεια και τους συμβιβασμούς.

Πίσω και πέρα από τη σκηνή

Έχουν πει για τον Σοφοκλή πως μέσω της απερισκεψίας των ηρώων του διδάσκει σωφροσύνη. Δεν ξέρω αν ήταν αυτή η πρόθεσή του, πάντως γνώριζε πως ένας μετριοπαθής χαρακτήρας που αποφασίζει ψύχραιμα και ορθολογικά δεν θα μπορούσε να μας συναρπάσει. Ο ήρωας πρέπει να είναι τολμηρός, να μας ενθουσιάζει με τις περιπέτειές του, να είναι διαφορετικός από εμάς. Γιατί, ας μην γελιόμαστε, αν ήμασταν μέρος αυτής της ιστορίας, οι περισσότεροι από εμάς θα ήμασταν μάλλον ο Αίμων ή η Ισμήνη.

Στην πρώτη επαφή με το έργο, αυθορμήτως τασσόμαστε με την Αντιγόνη κι έχουμε λόγους να πιστεύουμε πως έτσι ένιωσαν και οι αρχαίοι θεατές του έργου. Όπως κι εσείς θα διαπιστώσετε στη συνέχεια, εδώ δεν υπάρχει «καλός» και «κακός» ήρωας. Υπάρχουν μόνο άνθρωποι που κάνουν σωστά και λάθος πράγματα. Σε αυτό επικεντρώνεται ο Σοφοκλής και σε αυτό καθοδηγεί τη σκέψη μας. Τι προκύπτει από αυτή την προσέγγιση θα το ανακαλύψετε εύκολα όσο δεν ερμηνεύετε τις σκέψεις των χαρακτήρων με σύγχρονους όρους και δεν βιαστείτε να πάρετε θέση. Διότι όσο εκτυλίσσεται η πλοκή θα μετακινηθείτε αρκετές φορές.

Εμείς θα επιχειρήσουμε να σας παρουσιάσουμε τι έκρυψε πίσω από το την επιφάνεια στην «Αντιγόνη» του ο Σοφοκλής, πριν, ως απερίσκεπτος σοφόκλειος ήρωας, ταχθείτε βιαστικά με το μέρος του ενός ή του άλλου.

Πηγές φωτογραφιών:
Antigone and Polynices, wikipedia
Duel between Eteocles and Polynices, commons.wikipedia.org, CC BY-SA 4.0

grethexis

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ