Ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΗΛΙΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΜΙΘΡΑΪΣΜΟ
Από τα πολλά αινίγματα που μας άφησε η αρχαιότητα, κανένα δεν είναι πιο πολύπλοκο από την αρχαία Ρωμαϊκή θρησκεία, που είναι γνωστή ως «Μιθραϊκά Μυστήρια».
Από τα πολλά αινίγματα που μας άφησε η αρχαιότητα, κανένα δεν είναι πιο πολύπλοκο από την αρχαία Ρωμαϊκή θρησκεία, που είναι γνωστή ως «Μιθραϊκά Μυστήρια».
Η διδασκαλία της λατρείας σχεδόν καθόλου, απ' όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε, δεν καταγράφηκε. Οι Μιθραϊκοί ναοί όμως έχουν διατηρηθεί, γεγονός που κάνει τον Μιθραϊσμό ως ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά φαινόμενα της αρχαιότητας.
Παράλληλα με το συνεχές ενδιαφέρον για το αινιγματικό φαινόμενο, η μελέτη του Μιθραϊσμού θεωρήθηκε ότι έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση του μορφωτικού πλαισίου, γιατί ο Μιθραϊσμός υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους ανταγωνιστές του Χριστιανισμού στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. [113]
Όσον αφορά τον Ιουλιανό, έχει υποστηριχτεί από τους Bidez, Cumont, Nock,
Lacombrade, Αθανασσιάδη και σχεδόν απ' όλους τους μελετητές, ότι είχε μυηθεί στον Μιθραϊσμό. [114]
Από την άλλη πλευρά, ο Turcan υποστήριξε ότι υπάρχουν πραγματικά πολύ λίγες μαρτυρίες για να στηρίξουμε αυτή τη γενικά αποδεκτή άποψη. Ο Turcan δεν πίστευε ότι ο Ιουλιανός είχε μυηθεί, παρά τις πληροφορίες του Λιβάνιου και του Ιμέριου ότι υπήρχε ένας ναός στην Κωνσταντινούπολη στον οποίο τελούνταν τελετές προς τιμή του θεού Ηλίου, ενώ οι Cumont και Bidez υποστηρίζουν ότι αυτός ο ναός ήταν το Μιθραίον. [115]
Μετά τον Turcan, τέθηκε το ερώτημα αν ο Ιουλιανός ήταν πραγματικά μυημένος ή απλώς συμμετείχε στον εορτασμό του Μίθρα ως μια εκδήλωση της ευσέβειας του.
Οι απόψεις του Turcan απορρίφθηκαν από την Αθανασσιάδη. Οι απόψεις της όμως, φαίνεται ότι πηγάζουν από μια βαθιά πίστη ότι ο Ιουλιανός ήταν ένας Μιθραϊστής εκ πεποιθήσεως, και ότι ο Ύμνος στο Βασιλιά Ήλιο δείχνει τις απόψεις του για τη Μιθραϊκή Θεολογία. Συνεπώς, είναι δύσκολο να συμφωνήσουμε με μερικές από τις απόψεις της, όπως για παράδειγμα ότι η ταυροθυσία αποτελεί μαρτυρία για τον Μιθραϊσμό του, αφού ο Duthoy έχει αποδείξει ότι η θυσία ταύρων συνδεόταν σχεδόν αποκλειστικά με τη λατρεία της Κυβέλης παρά με τον Μιθραϊσμό. [116] Εξάλλου, όπως αναφέραμε, το
«επτάκτις» συναντιόταν στους Χαλδαϊκούς Χρησμούς και όχι στον Μιθραϊσμό [117].
Ο Ήλιος του Ιουλιανού είχε πολλές πολύπλοκες πλευρές - όχι μόνο θρησκευτικές και φιλοσοφικές, αλλά και πολιτικές, όπως έχουμε ήδη παρουσιάσει. Έτσι πρέπει πρώτα να διαχωρίσουμε τον Ήλιο από τον Μίθρα για να καταλάβουμε την σημασία του ολοκληρωτικά και αντικειμενικά. Κατά την άποψη μας όμως, αν και ο Μίθρας δεν ήταν η πιο εξέχουσα όψη του Ηλίου, αποτελούσε μια από τις όψεις του Ιουλιανού Ηλίου και ο σκοπός του Γ’ Μέρους αυτού του άρθρου είναι να δείξουμε ότι ο Ιουλιανός ήταν μυημένος στον Μιθραϊσμό και γνώριζε τη διδασκαλία του.
Γι' αυτό, πρώτα θα αναφέρουμε τα κύρια χαρακτηριστικά του Μίθρα στην αυτοκρατορική Ρωμαϊκή ιστορία, που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τα
χαρακτηριστικά του Μιθραϊσμού και τις Μιθραϊκές αρχές. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ο Μίθρας έχει θέση μόνο στη μυστική λατρεία των μυστηρίων του και δε λάμβανε μέρος στη δημόσια λατρεία. Τους πρώτους τέσσερις Χριστιανικούς αιώνες στη Ρώμη δεν υπήρχε νόμισμα με αναφορές στον Μίθρα και κανένα νόμισμα δεν σχετιζόταν με αυτόν.[118]
Είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο αν λάβουμε υπόψη μας ότι ενώ τα Ρωμαϊκά νομίσματα τείνουν να είναι συντηρητικά, ωστόσο κάνουν αναφορές και έχουν παραστάσεις απ' άλλες ανατολικές λατρείες και ναούς. Για παράδειγμα, ο Ιουλιανός είχε τα νομίσματα με παραστάσεις των Ίση και Σέραπη, αλλά όχι με τον Μίθρα.
Εάν ο Μίθρας ήταν ο θεός στον οποίο ο Ιουλιανός είχε αφοσιωθεί, τότε το παραπάνω δύσκολα εξηγείται. Μερικοί μπορούν να υποστηρίξουν ότι ο Μίθρας ήταν ο θεός των Μυστηρίων, με αποτέλεσμα να απαγορεύεται να αναπαριστάνεται στα νομίσματα.
Εντούτοις, στις γειτονικές χώρες υπήρχαν νομίσματα με παραστάσεις του Μίθρα και αυτό δείχνει ότι η αναπαράσταση του στα νομίσματα [119] δεν είχε δεχτεί μυστικές επιδράσεις. Εξάλλου, σε ένα χάλκινο μετάλλιο του Γορδιανού Γ' απεικονίζεται ο Μίθρας, όπως είδαμε στο κεφάλαιο Β', στην 3η ενότητα.
[120]
Το κλειδί σ' αυτό το μυστήριο είναι ότι ο Μίθρας ήταν ένας θεός των εχθρών - η καταγωγή του ήταν από την Περσία [121]. Η λατρεία του είχε εισαχθεί στον Ελληνικό κόσμο σε εθνική βάση, κυρίως από τις ομάδες των Περσών που είχαν παραμείνει στη Μικρά Ασία μετά τις νίκες του Αλεξάνδρου: υπάρχει μια ένδειξη ότι ο όρος Πέρσες χρησιμοποιούταν ως τίτλος για τον πέμπτο βαθμό μύησης.[122]
' Η Αίγυπτος ποτέ δεν είχε απειλήσει τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τότε που είχε υποταχτεί στη Ρώμη, την εποχή του Αυγούστου. Έτσι για τους Ρωμαίους, η Αίγυπτος ήταν απλά μια χώρα με μεγάλο πολιτισμό και οι θεοί της είχαν γίνει αποδεκτοί στην ιεραρχία των θεών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αντίθετα, οι Πέρσες ήταν εχθροί, τους οποίους οι Ρωμαίοι ποτέ δεν έπαψαν να τους πολεμούν. [123]
Η στρατιωτική ιστορία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βάδιζε παράλληλα με της Περσίας. Συνεπώς ήταν δύσκολο να αναπαραστήσει κανείς στα νομίσματα ή να δώσει επίσημη θέση στη χορεία των θεών σε έναν εχθρικό θεό. Πολλοί Ρωμαίοι μορφωμένοι συνεχώς εξέφραζαν τα αντι περσικά
τους αισθήματα και θεωρούσαν ότι ο Μίθρας ήταν ο Περσικός θεός ήλιος. [124]
τους αισθήματα και θεωρούσαν ότι ο Μίθρας ήταν ο Περσικός θεός ήλιος. [124]
Παρά τα αντι-Περσικά, όμως, συναισθήματα, ο Μίθρας είχε γίνει αποδεκτός και είχε διαδοθεί στους Ρωμαίους, ιδιαίτερα ανάμεσα στους στρατιώτες. Ο κυριότερος ισχυρισμός του Μιθράϊσμού ήταν η πίστη ότι ο Μίθρας επέτρεπε στην ψυχή να δραπετεύσει από τον κόσμο. Αλλά ο Μιθραϊσμός δεν αποτελούσε απλώς αντικείμενο φιλοσοφικής θεώρησης. Ο Μίθρας ήταν ένας ενεργητικός θεός και θεωρούταν επιτυχής και αρωγός θεός. Πολλοί ευχαριστούν τον θεό Μίθρα για κάποιο καλό που τους είχε κάνει, όπως βλέπουμε στις επιγραφικές μαρτυρίες.[125]
Ο R.Mekelbach έχει επανειλημμένα τονίσει ότι ο Μιθραϊσμός ήταν μια «θρησκεία της αφοσίωσης».[126]
Μια από τις βαθμίδες των μυστηρίων ονομαζόταν Miles (στρατιώτης) [127].
Δηλαδή η Μιθραϊκή λατρεία ήταν μια μορφή στρατιωτικής υπηρεσίας. Ο Ιρανός Μίθρας ήταν έτοιμος πάντα για μάχη, έτοιμος να βοηθήσει στη μάχη τους για το καλό και να τους φέρει τη νίκη. Συνεπώς, προκαλεί μικρή έκπληξη το γεγονός ότι οι στρατιώτες όλων των τάξεων των Ρωμαϊκών λεγεωνών αισθάνθηκαν την έλξη του Μίθρα, που χάριζε τις νίκες, καθώς η στρατιωτική επιτυχία της Περσίας το απέδειχνε.[128]
Επίσης κέρδισε την εύνοια των Καισάρων και ιδιαίτερα εκείνων που έβρισκαν στις διδασκαλίες του Μίθρα ένα στήριγμα για την πολιτική και τις αυτοκρατορικές τους φιλοδοξίες επειδή η θεολογία του έτεινε να υψώσει τους μονάρχες πάνω από το ανθρώπινο επίπεδο, καθώς ο Μιθραϊσμός τους παρείχε μια δογματική δικαίωση του δεσποτισμού τους.
Μια ανάλυση των τιμητικών προσφωνήσεων του Μίθρα στη Ρώμη, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο πλήρης τιμητικός τίτλος του ήταν:
«Deo Soli Invicto Mithrae».
Από τις πενήντα μία αφιερώσεις του Μίθρα στη Ρώμη, που παρατίθενται στο CIMRM,[129] τρεις αναφέρονται μόνο στο Μίθρα, τρεις στο Soli Mithrae, ενώ δεκαοχτώ στο Mithrae Invicto και είκοσι επτά στο Soli Invicto Mithrae. Δηλαδή, πάνω από το 60% των αφιερώσεων του Μίθρα στη Ρώμη έχουν τις λέξεις Sol Mithras και 90% έχουν τον τίτλο Invictus [130].
Invictus είναι ο συνήθης χαρακτηρισμός των αστρικών θεών, που εισήχθηκε από την Ανατολή και ειδικά του Ηλίου.
Ο αυτοκράτορας επέλεγε αυτή την ονομασία για να δώσει έμφαση στην ομοιότητα του με την ουράνια θεότητα. Έτσι, με την ονομασία invictus, οι Καίσαρες προσπάθησαν να δείξουν τη συμφωνία που είχαν συνάψει με τον Ήλιο και νά δώσουν έμφαση στην ομοιότητα τους με αυτόν. [131]
Ο Νέρων ήταν ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας, που ήρθε σε επαφή με τη λατρεία του Μίθρα. Ο Τηριδάτης, ο βασιλιάς της Αρμενίας, είπε στο Νέρωνα, κατά τη διάρκεια της τελετής της στέψης του :
«Ήρθα σε σένα, κύριε μου, να σε λατρέψω, σαν να ήσουν ο Μίθρας, και θα σου φερθώ μ' αυτόν τον τρόπο, γιατί είσαι για μένα η Μοίρα και η τύχη».[132]
«Ήρθα σε σένα, κύριε μου, να σε λατρέψω, σαν να ήσουν ο Μίθρας, και θα σου φερθώ μ' αυτόν τον τρόπο, γιατί είσαι για μένα η Μοίρα και η τύχη».[132]
Εντούτοις, ο Νέρων είχε φανερά ενθουσιαστεί από τον Ήλιο πολύ πριν από
την αποδοχή του Τηριδάτη και πριν ο πόλεμος με την Παρθία στην Ανατολή αρχίσει. Δηλαδή υπήρχε ήδη μια δημόσια λατρεία στη Ρώμη πριν την ανάπτυξη των μυστηρίων που βασίζονταν στην περσική παράδοση. Ο Τηριδάτης απλώς τον μύησε και στην Ιρανική παράδοση. Το 307 οι Διοκλητιανός, Γαλέριος και Λικίνιος αφιέρωσαν έναν ναό στο Μίθρα. Η αφιέρωση στο μεγαλύτερο βωμό ήταν:
«FAUTORI IMPERII SUI JOVΙΙ ET HERCULΙΙ RELIGIOSIMI AUGUSTI ET CAESARES SASCRARIUM RESTITUERUNT» [133].
την αποδοχή του Τηριδάτη και πριν ο πόλεμος με την Παρθία στην Ανατολή αρχίσει. Δηλαδή υπήρχε ήδη μια δημόσια λατρεία στη Ρώμη πριν την ανάπτυξη των μυστηρίων που βασίζονταν στην περσική παράδοση. Ο Τηριδάτης απλώς τον μύησε και στην Ιρανική παράδοση. Το 307 οι Διοκλητιανός, Γαλέριος και Λικίνιος αφιέρωσαν έναν ναό στο Μίθρα. Η αφιέρωση στο μεγαλύτερο βωμό ήταν:
«FAUTORI IMPERII SUI JOVΙΙ ET HERCULΙΙ RELIGIOSIMI AUGUSTI ET CAESARES SASCRARIUM RESTITUERUNT» [133].
Ο Διοκλητιανός και οι συνεργάτες του είδαν στον Invictus Mithra τον υποστηρικτή της εξουσίας τους, της οποίας οι δύο όψεις ήταν ο Δίας και ο
Ηρακλής [134].
Εδώ ο Μίθρας ταυτίζεται με τους άλλους Ρωμαϊκούς Θεούς – χρειαζόταν την θεϊκή έγκριση των παραδοσιακών Ρωμαίων θεών.
Για να ανακεφαλαιώσουμε, θα έπρεπε να σημειώσουμε την αντίθεση μεταξύ των αντι-περσικών συναισθημάτων και της ανάγκης για τις Μιθραϊκές διδασκαλίες. Έτσι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Μιθραϊσμός δεν απέκτησε την επίσημη θέση ανάμεσα στη Sacra publica,[135] ενώ συμπλήρωνε μια παραδοσιακή και συνειδητή λειτουργία της Ρωμαϊκής θρησκείας για τους σημαντικούς φορείς της Ρωμαϊκής δύναμης. Δηλαδή, οι Ρωμαίοι και ειδικά οι αυτοκράτορες είχαν δύο αντίθετες στάσεις απέναντι στον Μιθραϊσμό - τη συμπάθεια και την αντιπάθεια.
Τώρα θα στραφούμε στον Μιθραϊσμό του Ιουλιανού. Ο Ιουλιανός αναφέρεται στον Μίθρα μόνο δύο φορές. Όπως έχουμε αναφέρεται στα μικρά χωρία στους Καίσαρες, και δεν μπορούν να αποτελούν ένδειξη ότι ο Ιουλιανός ήταν ένθερμος Μιθραϊστής, αφού το όνομα του το επικαλούνταν τις παραμονές της Περσικής εκστρατείας.[136] Τώρα ας συγκρίνουμε αυτά τα χωρία με το ακόλουθο κείμενο του τέταρτου λόγου του, «Ύμνου στο βασιλιά- Ήλιο»:
« ... ει σοι μετά τούτο φαίην, ώς και τον Μίθραν τιμώμεν καί άγομεν Ήλίω
τετραετηρικούς αγώνας, έρω νεώτερα· βέλτιον δέ ίσως έv τι των παλαιοτέρων
προθείναι.» [137]
Πριν και μετά από τη διατύπωση αυτών των χωρίων, ο Ιουλιανός λέει ότι ο Ήλιος είναι ίδιος με τον Απόλλωνα και ότι έχει στενή σχέση με τους Ρωμαϊκούς ήρωες, τη θρησκεία και το ημερολόγιο. Με λίγα λόγια, ο Ήλιος περιγράφεται ότι είναι ο αρχηγός της Ρώμης. Στο σημείο αυτό, είναι φανερό ότι το κείμενο αυτό διευκρινίζει τη διαφορά ανάμεσα στον Ήλιο ή στον Αυρηλιανό Ήλιο και στον Μίθρα και δεν αποδίδει καθόλου η ιδιαίτερη σημασία στον Μίθρα. Δηλαδή, δεν μας επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι ο Ήλιος του Ύμνου είναι όμοιος με τον Μίθρα.
Ας ερευνήσουμε τώρα τις μαρτυρίες των συγχρόνων. Ένα κείμενο του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, μιλάει για την είσοδο του Ιουλιανού σε μια υπόγεια σπηλιά για να εκτελέσει λατρευτικές τελετουργίες.[138]
Ο Cumont θεωρεί ότι αυτή η σπηλιά ήταν το Μιθραίον, ενώ σύμφωνα με τον Smith, οι υπαινιγμοί στο Άδη και στον Μάξιμο της Εφέσου, που αναφέρονται στο ίδιο κείμενο, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ήταν η Εκάτη στην οποία ο Μάξιμος έκανε τις θεουργικές τελετουργίες μαζί με τον Ιουλιανό.
Ωστόσο, μας φαίνεται πιθανότερη η γνώμη του Gibbon που θεωρούσε ότι ήταν Ελευσίνια μυστήρια, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, πράγμα που σημαίνει η μαρτυρία του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού δεν μπορεί να αποτελεί απόδειξη ότι ο Ιουλιανός ήταν Μιθραϊστής.
Δεύτερον, ο Λιβάνιος αναφέρει ότι ο Ιουλιανός στο παλάτι του είχε έναν ναό προς τιμή του θεού που «οδηγεί την ημέρα» [139].
Εάν ο θεός που «οδηγεί την ημέρα» στην αναφορά του Λιβάνιου ταυτίζεται με τον Μίθρα, έχουμε απτή απόδειξη ενός Μιθραίου στο παλάτι. Δεν είναι όμως, ξεκάθαρο αν πρόκειται για τη λατρεία του Μίθρα. Ίσως να υπάρχει υπαινιγμός για θεό -Ήλιο, διαφορετικό από τον Μίθρα αφού, με λίγα λόγια, η λατρεία του Ηλίου έχει συνδεθεί με τη 2η δυναστεία των Φλαβιανών του Κωνσταντίνου.[140]
Ο Ιουλιανός μπορούσε να κοιτάξει πίσω στους δυνάστες προκατόχους του και πιο γενικά στη λατρεία του Ηλίου. Δηλαδή, παραμένει μια πιθανότητα ότι ο ναός στο παλάτι που ο Λιβάνιος αναφέρει, να μην ήταν το Μιθραίο αλλά ένας ιδιωτικός ναός του Ηλίου.
Γι' αυτούς τους λόγους ο R. Turcan υποψιάστηκε ότι ο Ιουλιανός ήταν ένας Μιθραϊστής και συμπέρανε ότι τα κείμενα στα οποία ο Ιουλιανός αναφέρεται στην αφοσίωση του στον Ήλιο - Μίθρα είχαν γραφτεί για να σκανδαλίσουν τους χριστιανούς,[141] ενώ για την Αθανασσιάδη ακόμη και ο Ήλιος του έβδομου Λόγου ήταν, στα μάτια του Ιουλιανού, ταυτόσημος με τον Μίθρα πέρα από κάθε αμφιβολία [142].
Ο R. Smith λέει «είναι ασφαλές να δεχτούμε ότι ο Ιουλιανός ήταν πράγματι μυημένος στον Μιθραϊσμό».[143]
Κατά την άποψη μας ο Ιουλιανός είχε μυηθεί στα Μιθραϊκά μυστήρια. Οι πληροφορίες του Λιβάνιου για τον «θεό που οδηγεί την ημέρα» ίσως υπονίσσεται τον Μίθρα αφού στη συνέχεια αναφέρεται στα «μυστήρια» και «μύηση». Εξάλλου, ο Ιμέριος μας λέει ότι είχε συνθέσει μια ομιλία σαν μια πράξη ευχαριστίας προς τον Ιουλιανό μετά τη μύηση του στα Μιθραϊκά μυστήρια.[144] Δεν απορρίπτουμε την μαρτυρία του χωρίς επαρκή αιτιολογία.
Άλλωστε, αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα μυστήρια του Μίθρα και των Ελευσίνιων ήταν συνδεόμενα και ο Ιουλιανός ο ίδιος λέει ότι κατείχε τη γνώση του πατέρα του Μίθρα [145] - θα δεχόμασταν λοιπόν αυτό ως αξιόλογο στοιχείο χωρίς να σημαίνει ότι ο Ήλιος του δεν είναι κανένας άλλος παρά ο Μίθρας.
Επιπλέον φαίνεται ότι ο Ιουλιανός ήταν καλά ενημερωμένος για τη διδασκαλίες του Μιθραϊσμού, τις οποίες θα συζητήσουμε τώρα, αφού εάν ο Ιουλιανός δεν είχε μυηθεί σ' αυτό το μυστήριο, θα ήταν δύσκολο να αναφέρει Μιθραϊκές διδασκαλίες στα έργα του.[146]
Όσον αφορά τα Μιθραϊκά δόγματα που εκτίθενται στα έργα του Ιουλιανού, δεν πιστεύομε ότι χρειάζεται να επαναλάβουμε τα ίδια επιχειρήματα που έχουν προταθεί, όπως για παράδειγμα το ρόλο του Ηλίου ως μεσολαβητή [147].
Θα θέλαμε να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στα ακόλουθα κείμενα [148]:
Α) «πατήρ ωρών έστιν, ουκ απολείπων δέ ουδαμώς τους πόλους Ωκεανός αν είη, διπλής ηγεμών ουσίας. ... εν γαρ των πάντων ουδέν έστιν, ο μή της Ώκεανού πέφυκεν ουσίας έκγονον. άλλα τί τούτο προς τους πόλους ; »
Α) «πατήρ ωρών έστιν, ουκ απολείπων δέ ουδαμώς τους πόλους Ωκεανός αν είη, διπλής ηγεμών ουσίας. ... εν γαρ των πάντων ουδέν έστιν, ο μή της Ώκεανού πέφυκεν ουσίας έκγονον. άλλα τί τούτο προς τους πόλους ; »
Β) «Λέγεται γούν, εί καί μή πάντες ετοίμως αποδέχονται, ο δίσκος επί της άναστρου φέρεσθαι πολύ της απλανούς υψηλότερος· και ούτω δή των μέν πλανωμένων ούχ έξει το μέσον, τριών δέ των κόσμων κατά τάς τελεστικάς υποθέσεις, »
Γ) «Πολύ δέ προς οίς έφην πλήθος έστι περί τον ουρανόν θέων, ούς κατενόησαν οί τον ούρανον μή περέργως μηδέ ώσπερ τά βοσκήματα θεωρούντες. τους τρεις γαρ τετραχή τέμνων δια της τού ζωοφόρου κύκλου προς έκαστον αύτων κοινωνίας τούτον αύθις τον ζωοφόρον είς δώδεκα θέων δυνάμεις διαιρεί, ...» «οί Διόσκουροι τίνες ύμΐν είσιν, ...ούχ έτερήμεροι λέγονται, διότι μή θέμις όρασθαι τής αυτής ημέρας ; ύμείς όπως άκούετε εύδηλον ότι της χθες καί τήμερον. είτα τί νοεί τούτο, προς αύτων των Διοσκούρων... »
Πρώτον, ο Ιουλιανός λέει ότι ο 'Ηλιος, ο πατέρας των εποχών, που εργάζεται σε τροπικά σημεία παρ' όλο που ποτέ δε ζει στους πόλους είναι ο Ωκεανός.
Μια τέτοια θεωρία υποστηρίζει ο Ιωάννης Λυδός που προέρχεται από τον Ζωροάστρη. Έτσι ο Gordon κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η συμφιλίωση του παράδοξου Τροπικού και του πόλου φαίνεται να περιλαμβάνει μια καταφυγή σε κοσμολογική θεωρία που βρίσκεται στα ψευδεπίγραφα του Ζωροάστρη.[149]
Οι Μιθραϊστές πίστευαν ότι ο Μίθρας είχε κάποια ειδική σχέση με τον πόλο· ο Μίθρας ελέγχει ολόκληρη τη κοσμική διάρθρωση και συνεπώς κατέχει μεγαλύτερη δύναμη από οποιαδήποτε άλλη θεότητα. [150]
Στις περισσότερες Μιθραϊκές παραστάσεις βρίσκεται η μορφή του Ωκεανού.
\
Για παράδειγμα στο Avantum Mythraeum υπάρχει μια τεράστια μορφή του Ωκεανού - Ουρανού.
Στο Walbrook (στο λιμάνι του Ρωμαϊκού Λονδίνου) ή στη Meuda Mithraeum (ομότιμη αυτοκράτειρα της ρωμαϊκής επαρχίας Λουσιτανία) βρίσκονται επίσης
αγάλματα του Ωκεανού.
Έτσι τίθεται το ερώτημα για ποιο λόγο ο Θαλάσσιος θεός εμφανίζεται τόσο συχνά.[151] Μια ακόμα αξιοσημείωτη απόδειξη βρίσκεται στο Mitraeum στο Heddernheim, όπου το μπροστινό μέρος δείχνει τη γέννηση του Μίθρα, ενώ οι πλευρές διακοσμούνται με τις μορφές του Ωκεανού και του Ουρανού συνοδευόμενες από τον Cautes και τον Cautopates και περιγράφονται παραστατικά στην επιγραφή ως οι θεοί του νερού και του ουρανού.
Σύμφωνα με τον Vermaseren, οι δύο θεοί που αντιπροσωπεύουν δυνάμεις δημιουργίας, ήταν παρόντες στη γέννηση του δημιουργικού θεού Μίθρα και αργότερα θα υποστηρίξουν τις ενέργειες του. Με άλλα λόγια, ο Μίθρας είναι ο Ωκεανός και ο δημιουργός της γονιμότητας και του νερού [152]. Αυτές οι επεξηγήσεις ταιριάζουν πολύ καλά με τα όσα λέει ο Ιουλιανός. Όταν αναφέρει ότι ο Ήλιος είναι ο Ωκεανός [153] φαίνεται ότι απευθύνεται στη Μιθραϊκή κοσμολογία του Ηλίου.
Δεύτερον, στη συνέχεια, ο Ιουλιανός αναφέρει ότι η πορεία του Ηλίου δεν στηρίζεται μόνο στους πλανήτες, αλλά ακόμα και στα στερεά αστέρια: ο Ήλιος είναι τοποθετημένος ανάμεσα στους τρεις κόσμους. Η σφαίρα των στερεών αστέρων και ο κοσμικός άξονας θεωρούνταν κατά την αρχαιότητα ως οι δύο κυριότερες πηγές της κανονικότητας και σταθερότητας του σύμπαντος.
Ο Αριστοτέλης για παράδειγμα, στο έργο του Περί ουρανού υποστήριξε ότι η απόλυτη κανονικότητα της καθημερινής περιστροφής της σφαίρας των στερεών αστεριών αποτελούσε απόδειξη ότι πραγματικά είναι η μεγαλύτερη θεότητα και ισχυρίστηκε ότι όλη η ύπαρξη εξαρτάται από το αμετάβλητο της κίνησης της.[154]
Ο Κικέρωνας στο όνειρο τον Σκιπίωνα αναφέρεται στη σφαίρα των στερεών αστεριών και στον Ήλιο: «(Η σφαίρα των στερεών αστέρων) [155] είναι η ανώτερη θεότητα που κρατά και συγκρατεί και τις υπόλοιπες σφαίρες- πέρα από αυτή υπάρχουν άλλες επτά σφαίρες που κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση από τον ουρανό- σχεδόν στη μέση είναι ο ήλιος, ο κύριος, ο αρχηγός και ο κυβερνήτης των άλλων φώτων, ο νους και η καθοδηγητική αρχή του σύμπαντος».
Εδώ ο ήλιος και τα στερεά αστέρια περιγράφονται ως κυβερνήτες του κόσμου. Ο Ulansey αναλύοντας την σκηνή ανάμεσα στον Ήλιο και τον Μίθρα [156], ερμήνευσε το κείμενο του Κικέρωνα ως εξής:
«Ο Μίθρας ελέγχει τη σφαίρα των στερεών αστέρων, που περιλαμβάνει όλες τις υπόλοιπες και ακόμη και τον ανώτερο θεό».
«Ο Μίθρας ελέγχει τη σφαίρα των στερεών αστέρων, που περιλαμβάνει όλες τις υπόλοιπες και ακόμη και τον ανώτερο θεό».
Ο Ulansey θεωρεί τον Μίθρα κυβερνήτη της σφαίρας των στερεών αστέρων.[157]
Εάν δεχτούμε τη θεωρία του Ulansey, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο ήλιος του Ιουλιανού στα στερεά αστέρια προήλθε όχι μόνο από τους Χαλδαϊκούς Χρησμούς αλλά και από τη Μιθραϊκή κοσμολογία . Πρόκειται για συγκρητισμό.
Τρίτον, ας στρέψουμε το ενδιαφέρον στους Διόσκουρους και στους δαδούχους του Μιθραϊσμού. Ο Ιουλιανός αναφέρει για τον ζωδιακό κύκλο τα εξής:
«Όπως ο Ήλιος διαιρεί τις τρεις σφαίρες σε τέσσερις με το ζωδιακό κύκλο, ο οποίος συνδέεται στενά με κάθε μία από τις τρεις σφαίρες, έτσι και διαιρείται τον ζωδιακό κύκλο σε δώδεκα θεϊκές δυνάμεις...».[158]
Περιττό να αναφέρουμε τα δώδεκα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου, τα οποία απεικονίζονται σ' όλα τα Μιθραία, σύμφωνα με την παραδοσιακή άποψη. Καθένα απ' αυτά αποτελούσε αντικείμενο ιδιαίτερου σεβασμού και συνήθως ομαδοποιούνταν ανά τρία, σύμφωνα με τις εποχές στις οποίες αντιστοιχούσαν και με τη λατρεία που αυτά σχετίζονταν.
Μαζί με τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου, οι αστρολογικές μέθοδοι ερμηνείας της Μιθραϊκής θεολογίας ήταν πολύ διαδεδομένες και περιέκλειαν και άλλα διαδεδομένα σύμβολα. Έτσι τα δύο ουράνια ημισφαίρια που εναλλάξ περνούσαν πάνω και κάτω από τη γη προσωποποιήθηκαν και συνδέθηκαν με τους Διόσκουρους, οι οποίοι σύμφωνα με τον Ελληνικό μύθο, έζησαν και πέθαναν εναλλάξ.[159]
Ο Ulansey υπέθεσε ότι οι δίδυμοι δαδούχοι του Μίθρα συμβόλιζαν τη λατρεία των Διόσκουρων. Σύμφωνα με τον Ulansey οι Μιθραϊκοί δαδούχοι έχουν συνδεθεί στενά με τους Διόσκουρους [160] και είναι δύσκολο να μη διακρίνουμε μια σχέση ανάμεσα τους. Μερικές φορές οι Διόσκουροι παρουσιάζονται να είναι ενδεδυμένοι με φρυγικά καλύμματα και να έχουν τα πόδια τους σταυρωμένα όπως οι Μιθραϊκοί δαδούχοι. [161]
Είναι σύνηθες να απεικονίζεται ο Μίθρας ανάμεσα σε δύο νεαρές μορφές, η μία είναι ο Cautes και ο άλλος ο Cautopates. Αυτοί οι δύο δαδοφόροι και ο Μίθρας σχηματίζουν μια τριάδα. Ο Cautes με τη δάδα του δείχνει την θέση του Ηλίου το πρωί, ο Μίθρας την πορεία του κατά τη διάρκεια της ημέρας (μεσίτης) και ο Cautopates με τη δάδα του τη δύση του. [162] Ο Cautes που σχετίζεται με το κεφάλι του ταύρου απεικονίζει την εαρινή ισημερία στον Ταύρο και ο Cautopates που σχετίζεται με το σκορπιό, αναπαριστάνει την φθινοπωρινή ισημερία στον Σκορπιό.[163]
Από μια άλλη άποψη ο Cautes θεωρούταν έμβλημα της φωτιάς και της ζωής και ο Cautopates ως το έμβλημα του κρύου και του θανάτου [164]. Σύμφωνα με την Αθανασσιάδη, ο Μόνιμος και ο Αζίζος ταυτίζονταν με τους δαδούχους του Μίθρα.[165]
Από την άλλη πλευρά, οι Διόσκουροι χωρίζουν την ουράνια σφαίρα σε δώδεκα μέρη κατά τέτοιο τρόπο ώστε άλλοτε βρίσκονται από πάνω και άλλοτε από κάτω από τη γη [166] .
Ο Ιουλιανός διαφωνεί με την άποψη ότι οι Διόσκουροι ταυτίζονταν με τα δύο ημισφαίρια που άλλαζαν καθημερινά.
«Ποιοι κατά την άποψη σου, είναι οι Διόσκουροι;
... Δεν τους αποκαλείς «εναλλαγή ημερών» επειδή και οι δύο δεν μπορούν να είναι ορατοί την ίδια μέρα; » [167]
Πάντως αυτή η ιδέα για τους Διόσκουρους, ως τα δύο μισά της ουράνιας σφαίρας, συνδέεται στενά με τους Μιθραϊκούς δαδούχους που συμβολίζουν την ισημερία. Οι Διόσκουροι, σύμφωνα με την αστρονομική αντίληψη του βόρειου και νότιου ημισφαιρίου, χωρίζονται σε δύο μισές ουράνιες σφαίρες.
Ο Ήλιος, διασχίζοντας τον ουράνιο ισημερινό (τη συνηθισμένη διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο ουράνιων ημισφαιρίων), περνά από το ένα ημισφαίριο στο άλλο (από το νότιο ημισφαίριο στο βόρειο την άνοιξη, αντίστροφα το φθινόπωρο) κατά την δωδεκάμηνη κίνηση του στον ζωδιακό κύκλο. Όλα τα παραπάνω που εκτέθηκαν μας δείχνουν ότι ο Ιουλιανός ήταν ενήμερος του Μιθραϊκού δόγματος.
Από την άλλη πλευρά, όμως, ο Ιουλιανός φαίνεται να προτιμά την κλασική ερμηνεία από αυτή του Μιθραϊσμού. Για παράδειγμα, κατά τη Μιθραϊκή παράδοση, ο Φαέθοντας ταυτίστηκε με τον Μίθρα. Ο Δίων Χρυσόστομος παραθέτει ένα ύμνο που έψαλαν οι Μάγοι. Ο ύμνος αυτός αποκαλύπτει τη σχέση του με τον Φαέθοντα, στην κλασική της μορφή, όπως, για παράδειγμα, όταν ο Δίας τον χτυπά με κεραυνό. Αλλά ο Δίων δημιουργεί μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας: περιγράφει τον Φαέθοντα ως προάγγελο μιας μελλοντικής μεγάλης πυρκαγιάς [168].
Επίσης σύμφωνα με το ποίημα του Νόννου, ο Μίθρας ήταν ο «Ασσυρίας Φαέθοντας της Περσίας» και σ' άλλο σημείο αναφέρεται μαζί στον Μίθρα και τον Φαέθοντα.[169] Εντούτοις, ο Ιουλιανός αναφέρεται στον Φαέθοντα αρνητικά σύμφωνα με την ερμηνεία της κλασσικής παράδοσης: όταν ζητήθηκε να αποκτήσει τον διάδοχο του, ο Ιουλιανός το αρνήθηκε απαντώντας ότι ο μελλοντικός του γιος μπορεί να θα είχε την ίδια μοίρα με τον Φαέθοντα. [170] Επιπλέον, όταν ο Ιουλιανός αναφέρει κάτι άσχετο με την κλασική παράδοση, φαίνεται ότι δικαιολογεί και προσπαθεί να ερμηνεύσει αυτό με βάση την κλασική παράδοση.[171]
Ανακεφαλαιώνοντας, η στάση του Ιουλιανού, προς τον Μιθραϊσμό αντανακλάται με πολύ ωραίο τρόπο σ' αυτό το σύντομο κείμενο του Ιουλιανού : « καί τον Μίθραν τιμωμεν - και εμείς λατρεύουμε τον Μίθρα» [172], δηλαδή αποδεχόμαστε τον θεό ως μια όψη του Βασιλιά Ηλίου.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ Δ’ ΜΕΡΟΣ : Ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΗΛΙΟΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
112]. Α. Meredith, 'Porphyry and Julian against the Christians' σ. 1137. Σχετικά με την πολιτική άποψη του Ιαμβλίχου, βλ. DJ.O'Meara, Aspects of political philosophy of Iamblichus. Η επιθυμία να μιλήσει κανείς για την πολιτική φιλοσοφία του Νεοπλατωνισμού φαίνεται δύσκολη αν και η ανάμιξη των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων με την πρακτική πολιτική αποτελεί ιστορικό γεγονός. Πβ. W.Beierwaltes, Denken des Einen, Frankfurt, 1985, σ. 111, σημ. 103. Σε θεωρητικό επίπεδο, η ακριβής μορφή της πολιτικής φιλοσοφίας τους δεν είναι ξεκάθαρη.
113]. Renan, Marc-Aurèle, Paris, 1882, σ. 579. L.H. Martin, Roman Mithraism and Christianity, σσ. 2-3. D.Ulansley, The Origins of the Mythraic Mysteries, σ.3. Πβ. AD.Nock, The Genius of Mithraism, σ.113. G.Lease, Mithraism and Christianity: borrowings and transformations, σσ. 1306-1330.
114]. Πρόσφατα ο Παπαθανασίου υποστήριξε ότι ο Ιουλιανός είχε ταυτίσει με τον Αττι τον Μίθρα, M.Papathanasiou, Astronomie, Astrologie und Physik in der Rede kaiser Julians auf Konig Helios, σσ.503-5.
115]. Cumont, ΤΜΜΜ1. 345-6.
116]. R. Duthoy, The Taurobolium. σ. i, Βλ. κεφ. Β' τρίτη ενότ. για την Κυβέλη.
117]. Athanassiadi, Ά contribution to Mythraic theology, σ. 301. Ο Lewy (ό.π. σ.186, σημ.3) απέδειξε ότι οι Cumont (MMMD, 20) και Dietrich (Mitraliturgie, σ.90) υποστήριξαν λανθασμένα ότι αυτό αναφέρεται στα μυστήρια του Μίθρα. Βλ. προηγούμενο, μερος Γ’,για τους Χαλδαϊκούς χρησμούς.
118]. D.W. MacDowell, Sol Invictus and Mithra, σ.558.
119]. Για παράδειγμα, στα νομίσματα επί της βασιλείας των Kushano - Sassanian, τον 3ο και 4ο αιώνα, βρίσκουμε τη μορφή μιας ένθρονης θεότητας με το όνομα Bago Mioro - που είναι ο τελευταίος Παρθικός τύπος του ονόματος του Μίθρα. Βλ. D. W.MacDowell, ό.π. σσ.561-3.
120]. Βλ. κεφ. Γ σημ. 179.
121]. D.W.MacDowell, ό.π. σ. 563. Ο Πορφύριος (Περί Νύμφ. Ανδ. 6) αναφέρει ότι ο Ζωροάστρης ήταν ο πρώτος που αφιέρωσε μια φυσική σπηλιά προς τιμή του Μίθρα
122]. A-D.Nock, The Genius of Mithraism, σ.109.
123]. M-Simon, Mithra et les empereurs, σ. 422. F.Cumont, The Mysteries of Mythras σ.89.
124]. π.χ. Στραβ. 15.3.13. 732 e. Statius, Thebaid, 1.717 κ.α. TMMM2, σσ.46-7
125]. Gordon, Mithraism and Roman society, σσ.97-9.
126]. R-Merkelbach, Mithras, σσ. 153-88 . L.H.Martin, Roman Mithraism and Christianity, σ.8.
127]. Ο φανερός σκοπός της λατρείας ήταν να επιτρέψει στην ψυχή να υψωθεί από τη γη μέσα στις επτά πλανητικές σφαίρες που περιβάλλουν τη γη, μέχρι να φτάσουν στη σφαίρα του Κρόνου.
Οι βαθμίδες και οι πλανήτες ήταν συνδυασμένοι σε μια ανοδική κλίμακα:
η βαθμίδα κοράκι με τον Ερμή,
η νύφη με την Αφροδίτη,
ο στρατιώτης με τον Άρη,
το λιοντάρι με τον Δία,
ο Πέρσης με το φεγγάρι,
ο δρομεύς από τη γενιά του Ηλίου με τον Ήλιο,
ο πατέρας με τον Κρόνο.
Βλ. RL. Gordon, Mithraism and Roman society, σ.97. Ο Vermaseren (Mythras, the sacred God, σ.189) υποστήριξε ότι ο Ιουλιανός έφτασε στην ύψιστη βαθμίδα του πατέρα.
128]. Vermaseren, Mythras, the sacred god, σ.30.
129]. Vermaseren, CIMRM 1, 151-238. nos. 333-639.
130]. Ενώ οι τελετές και οι λατρευτικές τοποθεσίες του Μίθρα διακρίνονταν καλύτερα από εκείνες του Ήλιου, όπως ο Halsberghe (Sol Invictus) υποστηρίζει, φαίνεται ότι ο Μίθρας για τους περισσότερους Ρωμαίους λάτρεις, ήταν ο Sol Invictus και ο Sol Invictus μπορεί να ήταν ο Μίθρας , αλλά όχι με την αποκλειστική έννοια. Βλ. MacDowell, Sol Invictus and Mithras σ. 561.
131]. Επίσης τον 3ο αιώνα άρχισαν να χρησιμοποιούν το επίθετο αιώνιος σε επίσημους τίτλους που μέχρι τότε ήταν ασυνήθιστη η χρήση του. Βλ. Cumont, The Mysteries of Mithras, σσ.91-8.
132]. Δίων Κάσσ. 18.1-7. Suet. Nero, 13.30. Pli. NH, 30,1-4.
133]. H φράση Fautor imperii ίσως να ήταν ισότιμη με τον Σωτήρα, και με τον Ευεργέτη των Ρωμαϊκών επιγραφών (6 h 7. 1). Στην αριστερή πλευρά του βωμού ήταν ο Cautes με τρία στάχυα από σιτάρι στο αριστερό του χέρι και στην δεξιά πλευρά βρισκόταν ο Cautopates. Παρατίθεται από τον L.A. Campbell, Mythraic Iconography and Ideology, σ.237.
134]. Η ενέργεια του Μίθρα να σκότωσει τον ταύρο συνδέεται με το λατρευτικό άγαλμα του Ηρακλή. Είναι επίσης βέβαιο ότι η εικόνα του ταύρου που φονεύεται από τον Μίθρα, προέρχεται από τη θεά Νίκη. Η εικόνα της Νίκης που σκοτώνει ένα ταύρο αναπαρίστανα τη θυσία και ανακεφαλαιώνει την πληρωμή των ταμάτων που δίνονται από το κράτος ειδικά σε περίπτωση πολέμου. R.Gorden, Authority, salvation and mystery in the mysteries of Mythras, σ.65.
135]. Nock, The Genius of Mythraism, σ.108.
136]. Βλ. παραπάνω στο κεφαλαίο Β', τρίτη ενότ.
137]. Ιουλ. Λόγ. 4. 155b. «καί τον Μίθραν τιμωμεν καί άγομεν 'Ηλίω τετραετηρικούς αγώνας, έρω νεώτερα.»
138]. Γρηγ. Ναζ. Λόγ. 4,55.
139]. Αφ. Λόγ. 18.127
140]. Βλ. Παραπάνω, στο κεφάλαιο Α', τέταρτη ενότ.
141]. Turcan, Mithras Platonicus, σσ. 125-6.
142]. p. Athanassiadi, A contribution to Mithraic theology σ.361. Πρόσφατα παραδέχτηκε ότι έδωσε υπερβολική έμφαση στον Μιθραϊσμό του Ιουλιανού, με το να παρουσιάζει τον Ιουλιανό να στηρίζεται τόσο πολύ στη λατρεία του Μίθρα, ειδικά κατά τη διάρκεια των αυτοκρατορικών του χρόνων. Julian , σ. xiv.
143]. Βλ. FL Smith, Julian's gods, κεφ. 4 και 5.
144]. Ιμέρ. λόγ. 16, 8-9. (Colonna, σ.168) Πβ. Γρηγ.Ναζ. Λόγ. 4,70. Turcan, Mithras Platonicus , σσ.113-4.
145]. Ιουλ. Καίσ. 336e
146]. A.D.Nock (Hellenistic mysteries and Christian sacraments, έκδ. Z.Stewart, Oxford, 1972, σ.797) τόνισε ότι ο Μιθροασμός ήταν ένα θρησκευτικό μυστήριο, όπου η μύηση ήταν απαραίτητη για οποιαδήποτε λατρεία θεού. Βλ. Athanassiadi, A contribution of Mithraic theology, σσ. 360 κ. α.
Ι47]. Βλ. το παραπάνω άρθρο της Αθανασσιάδη. Όσον αφορά τον μεσολαβητικό ρόλο του Ήλιου, ο Witt (Iamblicus , as a forerunner of Julian, σ. 53) τόνισε ότι ο ρόλος αυτός του Ήλιου στον Ύμνο του Ιουλιανού, αντιστοιχεί με την λειτουργία που εκτελεί ο Μίθρας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο: ο Μίθρας ήταν μεσολαβητής που στεκόταν ανάμεσα στο καλό και το κακό. Από την άλλη πλευρά, ο Dilon (The Platonizing Mithras σσ.79-85) υποστήριξε ότι ο ζωροαστρικός Μίθρας τοποθετείται στην πλευρά της δικαιοσύνης αλλά όχι ανάμεσα στο καλό και κακό. Η αναφορά στον Πλούταρχο μπορεί να υποδηλώνει τον Μίθρα της Ρωμαϊκής λατρείας, που απορρέει από την Ελληνική φιλοσοφική θεώρηση (Βλ.
J.F.Hansman, Some possible Classical connections in Mithraic speculation, σ.609). Ο ρόλος του Ήλιου στα έργα του Ιουλιανού, είναι κυρίως μεσολαβητικός ανάμεσα στους πλανήτες ή ανάμεσα στους τρεις κόσμους, παρά ανάμεσα στο κακό και ο καλό. Και δεν είμαστε βέβαιοι ο μεσολαβητικός ρόλος του Ήλιου προέρχεται από τη θεολογία του Μιθραίσμου. Κατά την άποψη μας, η έμφαση στο μεσολαβητικό ρόλο του Ήλιου, οφείλεται πιθανώς στη θεολογία του Χριστιανισμού.
148]. Ιουλ. Λόγ. 4, (1) 147d- 148a. (2) 148a- b. (3) 148e. 147a.
149]. De mensibus, 2.6. Gordon, Authority, salvation and Mystery, σ. 52.
150]. Ulansley, The origins of Mithraic Mysteries, σσ. 106-7.
151]. Vermaseren, Mithras, the sacred god, σ.46, σ.54, σ.56.
152]. αυτ. 78-9. Στα ανάγλυφα του Δούναβη το σώμα του ωκεανού είναι τυλιγμένο με ένα φίδι και το κεφάλι του βρίσκεται προς την κατεύθυνση των αλόγων. Ο θεός του νερού φαίνεται να συνδυάζει ιδιότητες από τον θεό του χρόνου και από τον θεό των ουρανών. Αυτός ο συνδυασμός αποτελεί μια αντανάκλαση της στιγμής όταν ο θεός του ουρανού και ο θεός του νερού ταυτίζονται, αυτ. σ. 105.
153]. Ιουλ. Λόγ.4. 147d-148a.
154]. Αριστ. περί Ουρ. 1.9. 279a- b.
155]. Cic. Re Pub. 6.17 κ.α. : η παρουσία στο κείμενο του Κικέρωνα δύο κοσμοκρατόρων, επισημάνθηκε από τον F.Cumont. Σύμφωνα με τον Cumont (La théologie solaire de paganisme Romain, σ.28) αυτές οι ιδέες μας οδηγούν στον Ποσειδώνιο. «Γνωρίζουμε ότι ο Ποσειδώνιος τοποθέτησε την ηγεμονία στον ουρανό, δηλαδή στη σφαίρα των στερεών αστέρων που περιείχε όλα τα άλλα. Μπορούσε αυτός ταυτόχρονα να θεωρήσει τον Ήλιο ως τον ανώτερο θεό. Ίσως ο πανθεϊσμός του πέτυχε να συμφιλιώσει δύο αντίθετες θεωρίες στην εμφάνιση.»
156]. Η Μιθραϊκή εικονογραφία συχνά μας παρουσιάζει πορτραίτα του Μίθρα και του θεού Ήλιου. Πολλές σκηνές ξεκάθαρα παρουσιάζουν τον Μίθρα ως μια δύναμη ανώτερη από τον Ήλιο. Για παράδειγμα, βρίσκουμε ένα αριθμό μνημείων που παρουσιάζουν τον Ήλιο να γονατίζει μπροστά στον Μίθρα, σε μια στάση υποταγής. Πρόκειται για τις γνωστές «investiture» σκηνές. Σε μερικές από αυτές, ο Μίθρας απεικονίζεται να κρατάει στο χέρι του κάτι που μοιάζει με χέρι ή πόδι ζώου, ενώ ο Ήλιος ταπεινώνεται μπροστά του. D.Ulansley, The origins ofMithraic Mysteries, σ. 104. Cumont, The Mysteries of Mithras, σ. 132. Vermaseren, Mythras, the sacred god, σσ.71-2 , 95-106.
157]. D.Ulansley, The origins of Mithraic mysteries, σ.95 ,σ.110.
158]. Ιουλ. Λόγ. 4, 148e
159]. F.Cumont, ό.π. σσ. 121-3.
160]. D.Ulansley, ό.π. σσ. 114-5.
161]. Cook, Zeus, v.Ι, σσ.767-9.
162]. Vermaseren, ό.π. σ.73. Πβ. MPapathanassiou, Astronomie, Astrologie und Physik in der Rede Kaiser Julians auf Konig Helios, σσ. 504 κ. α.
163]. Ulansley ό.π. σ.112. Πβ. R.Beck, Cautes and Cautopates: some astronomical considerations ZMS 1(1977) σ.3.
164]. Μερικές φορές ο Cautopates παρουσιάζεται καθισμένος, στηρίζοντας το κεφάλι του στο χέρι του, ενώ η ψυχή του είναι λυπημένη, σε αντίθεση με τον χαρούμενο Cautes. Στο Μιθραίον της Santa Prisca, αυτός ο συμβολισμός εκφράζεται με χρώμα, Ο Cautes στέκεται σε μια πορτοκαλί θέση, ενώ ο Cautopates σε μια σκούρα Βλ. Cumont, ό.π. σσ. 129-30. Vermaseren, ό.π. σ. 72.
165]. Athanassiadi, a contribution to Mithraic theology, σ.361. Πβ. Ιουλ. Λόγ. 4.150d.
166]. Οι Διόσκουροι συχνά συμβολίζονταν με τα δύο μισά της ουράνιας σφαίρας. Ο Φίλων (Δεκ. 55-7) αναφέρει: «...έτσι, σύμφωνα με τη θεωρία της διαίρεσης του ουρανού σε δύο ημισφαίρια, ένα πάνω από τη γη και ένα κάτω από αυτή, ονομάστηκαν αυτοί Διόσκουροι και ανακαλύφτηκε μια θαυμαστή ιστορία, ότι αυτοί ζουν διαφορετικές μέρες». Αποδίδει την ταύτιση των Διοσκούρων με τα ουράνια ημισφαίρια σε κάποιους Στωικούς ή Πυθαγόρειους. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire des Romains, Paris, 1942, σσ.35-103. ιδιαίτ. σ. 67 κ.α Cook, Zeus, v. 1, σσ.432-4.
167 Ιουλ. Λόγ. 4.147a-b.
Ανακεφαλαιώνοντας, η στάση του Ιουλιανού, προς τον Μιθραϊσμό αντανακλάται με πολύ ωραίο τρόπο σ' αυτό το σύντομο κείμενο του Ιουλιανού : « καί τον Μίθραν τιμωμεν - και εμείς λατρεύουμε τον Μίθρα» [172], δηλαδή αποδεχόμαστε τον θεό ως μια όψη του Βασιλιά Ηλίου.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ Δ’ ΜΕΡΟΣ : Ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΗΛΙΟΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
OI ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ ΠΕΡΙ ΗΛΙΟΥ. Α΄ΜΕΡΟΣ
OI ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΟΥΛΙΑΝΟΥ ΠΕΡΙ ΗΛΙΟΥ. Β’ ΜΕΡΟΣ
112]. Α. Meredith, 'Porphyry and Julian against the Christians' σ. 1137. Σχετικά με την πολιτική άποψη του Ιαμβλίχου, βλ. DJ.O'Meara, Aspects of political philosophy of Iamblichus. Η επιθυμία να μιλήσει κανείς για την πολιτική φιλοσοφία του Νεοπλατωνισμού φαίνεται δύσκολη αν και η ανάμιξη των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων με την πρακτική πολιτική αποτελεί ιστορικό γεγονός. Πβ. W.Beierwaltes, Denken des Einen, Frankfurt, 1985, σ. 111, σημ. 103. Σε θεωρητικό επίπεδο, η ακριβής μορφή της πολιτικής φιλοσοφίας τους δεν είναι ξεκάθαρη.
113]. Renan, Marc-Aurèle, Paris, 1882, σ. 579. L.H. Martin, Roman Mithraism and Christianity, σσ. 2-3. D.Ulansley, The Origins of the Mythraic Mysteries, σ.3. Πβ. AD.Nock, The Genius of Mithraism, σ.113. G.Lease, Mithraism and Christianity: borrowings and transformations, σσ. 1306-1330.
114]. Πρόσφατα ο Παπαθανασίου υποστήριξε ότι ο Ιουλιανός είχε ταυτίσει με τον Αττι τον Μίθρα, M.Papathanasiou, Astronomie, Astrologie und Physik in der Rede kaiser Julians auf Konig Helios, σσ.503-5.
115]. Cumont, ΤΜΜΜ1. 345-6.
116]. R. Duthoy, The Taurobolium. σ. i, Βλ. κεφ. Β' τρίτη ενότ. για την Κυβέλη.
117]. Athanassiadi, Ά contribution to Mythraic theology, σ. 301. Ο Lewy (ό.π. σ.186, σημ.3) απέδειξε ότι οι Cumont (MMMD, 20) και Dietrich (Mitraliturgie, σ.90) υποστήριξαν λανθασμένα ότι αυτό αναφέρεται στα μυστήρια του Μίθρα. Βλ. προηγούμενο, μερος Γ’,για τους Χαλδαϊκούς χρησμούς.
118]. D.W. MacDowell, Sol Invictus and Mithra, σ.558.
119]. Για παράδειγμα, στα νομίσματα επί της βασιλείας των Kushano - Sassanian, τον 3ο και 4ο αιώνα, βρίσκουμε τη μορφή μιας ένθρονης θεότητας με το όνομα Bago Mioro - που είναι ο τελευταίος Παρθικός τύπος του ονόματος του Μίθρα. Βλ. D. W.MacDowell, ό.π. σσ.561-3.
120]. Βλ. κεφ. Γ σημ. 179.
121]. D.W.MacDowell, ό.π. σ. 563. Ο Πορφύριος (Περί Νύμφ. Ανδ. 6) αναφέρει ότι ο Ζωροάστρης ήταν ο πρώτος που αφιέρωσε μια φυσική σπηλιά προς τιμή του Μίθρα
122]. A-D.Nock, The Genius of Mithraism, σ.109.
123]. M-Simon, Mithra et les empereurs, σ. 422. F.Cumont, The Mysteries of Mythras σ.89.
124]. π.χ. Στραβ. 15.3.13. 732 e. Statius, Thebaid, 1.717 κ.α. TMMM2, σσ.46-7
125]. Gordon, Mithraism and Roman society, σσ.97-9.
126]. R-Merkelbach, Mithras, σσ. 153-88 . L.H.Martin, Roman Mithraism and Christianity, σ.8.
127]. Ο φανερός σκοπός της λατρείας ήταν να επιτρέψει στην ψυχή να υψωθεί από τη γη μέσα στις επτά πλανητικές σφαίρες που περιβάλλουν τη γη, μέχρι να φτάσουν στη σφαίρα του Κρόνου.
Οι βαθμίδες και οι πλανήτες ήταν συνδυασμένοι σε μια ανοδική κλίμακα:
η βαθμίδα κοράκι με τον Ερμή,
η νύφη με την Αφροδίτη,
ο στρατιώτης με τον Άρη,
το λιοντάρι με τον Δία,
ο Πέρσης με το φεγγάρι,
ο δρομεύς από τη γενιά του Ηλίου με τον Ήλιο,
ο πατέρας με τον Κρόνο.
Βλ. RL. Gordon, Mithraism and Roman society, σ.97. Ο Vermaseren (Mythras, the sacred God, σ.189) υποστήριξε ότι ο Ιουλιανός έφτασε στην ύψιστη βαθμίδα του πατέρα.
128]. Vermaseren, Mythras, the sacred god, σ.30.
129]. Vermaseren, CIMRM 1, 151-238. nos. 333-639.
130]. Ενώ οι τελετές και οι λατρευτικές τοποθεσίες του Μίθρα διακρίνονταν καλύτερα από εκείνες του Ήλιου, όπως ο Halsberghe (Sol Invictus) υποστηρίζει, φαίνεται ότι ο Μίθρας για τους περισσότερους Ρωμαίους λάτρεις, ήταν ο Sol Invictus και ο Sol Invictus μπορεί να ήταν ο Μίθρας , αλλά όχι με την αποκλειστική έννοια. Βλ. MacDowell, Sol Invictus and Mithras σ. 561.
131]. Επίσης τον 3ο αιώνα άρχισαν να χρησιμοποιούν το επίθετο αιώνιος σε επίσημους τίτλους που μέχρι τότε ήταν ασυνήθιστη η χρήση του. Βλ. Cumont, The Mysteries of Mithras, σσ.91-8.
132]. Δίων Κάσσ. 18.1-7. Suet. Nero, 13.30. Pli. NH, 30,1-4.
133]. H φράση Fautor imperii ίσως να ήταν ισότιμη με τον Σωτήρα, και με τον Ευεργέτη των Ρωμαϊκών επιγραφών (6 h 7. 1). Στην αριστερή πλευρά του βωμού ήταν ο Cautes με τρία στάχυα από σιτάρι στο αριστερό του χέρι και στην δεξιά πλευρά βρισκόταν ο Cautopates. Παρατίθεται από τον L.A. Campbell, Mythraic Iconography and Ideology, σ.237.
134]. Η ενέργεια του Μίθρα να σκότωσει τον ταύρο συνδέεται με το λατρευτικό άγαλμα του Ηρακλή. Είναι επίσης βέβαιο ότι η εικόνα του ταύρου που φονεύεται από τον Μίθρα, προέρχεται από τη θεά Νίκη. Η εικόνα της Νίκης που σκοτώνει ένα ταύρο αναπαρίστανα τη θυσία και ανακεφαλαιώνει την πληρωμή των ταμάτων που δίνονται από το κράτος ειδικά σε περίπτωση πολέμου. R.Gorden, Authority, salvation and mystery in the mysteries of Mythras, σ.65.
135]. Nock, The Genius of Mythraism, σ.108.
136]. Βλ. παραπάνω στο κεφαλαίο Β', τρίτη ενότ.
137]. Ιουλ. Λόγ. 4. 155b. «καί τον Μίθραν τιμωμεν καί άγομεν 'Ηλίω τετραετηρικούς αγώνας, έρω νεώτερα.»
138]. Γρηγ. Ναζ. Λόγ. 4,55.
139]. Αφ. Λόγ. 18.127
140]. Βλ. Παραπάνω, στο κεφάλαιο Α', τέταρτη ενότ.
141]. Turcan, Mithras Platonicus, σσ. 125-6.
142]. p. Athanassiadi, A contribution to Mithraic theology σ.361. Πρόσφατα παραδέχτηκε ότι έδωσε υπερβολική έμφαση στον Μιθραϊσμό του Ιουλιανού, με το να παρουσιάζει τον Ιουλιανό να στηρίζεται τόσο πολύ στη λατρεία του Μίθρα, ειδικά κατά τη διάρκεια των αυτοκρατορικών του χρόνων. Julian , σ. xiv.
143]. Βλ. FL Smith, Julian's gods, κεφ. 4 και 5.
144]. Ιμέρ. λόγ. 16, 8-9. (Colonna, σ.168) Πβ. Γρηγ.Ναζ. Λόγ. 4,70. Turcan, Mithras Platonicus , σσ.113-4.
145]. Ιουλ. Καίσ. 336e
146]. A.D.Nock (Hellenistic mysteries and Christian sacraments, έκδ. Z.Stewart, Oxford, 1972, σ.797) τόνισε ότι ο Μιθροασμός ήταν ένα θρησκευτικό μυστήριο, όπου η μύηση ήταν απαραίτητη για οποιαδήποτε λατρεία θεού. Βλ. Athanassiadi, A contribution of Mithraic theology, σσ. 360 κ. α.
Ι47]. Βλ. το παραπάνω άρθρο της Αθανασσιάδη. Όσον αφορά τον μεσολαβητικό ρόλο του Ήλιου, ο Witt (Iamblicus , as a forerunner of Julian, σ. 53) τόνισε ότι ο ρόλος αυτός του Ήλιου στον Ύμνο του Ιουλιανού, αντιστοιχεί με την λειτουργία που εκτελεί ο Μίθρας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο: ο Μίθρας ήταν μεσολαβητής που στεκόταν ανάμεσα στο καλό και το κακό. Από την άλλη πλευρά, ο Dilon (The Platonizing Mithras σσ.79-85) υποστήριξε ότι ο ζωροαστρικός Μίθρας τοποθετείται στην πλευρά της δικαιοσύνης αλλά όχι ανάμεσα στο καλό και κακό. Η αναφορά στον Πλούταρχο μπορεί να υποδηλώνει τον Μίθρα της Ρωμαϊκής λατρείας, που απορρέει από την Ελληνική φιλοσοφική θεώρηση (Βλ.
J.F.Hansman, Some possible Classical connections in Mithraic speculation, σ.609). Ο ρόλος του Ήλιου στα έργα του Ιουλιανού, είναι κυρίως μεσολαβητικός ανάμεσα στους πλανήτες ή ανάμεσα στους τρεις κόσμους, παρά ανάμεσα στο κακό και ο καλό. Και δεν είμαστε βέβαιοι ο μεσολαβητικός ρόλος του Ήλιου προέρχεται από τη θεολογία του Μιθραίσμου. Κατά την άποψη μας, η έμφαση στο μεσολαβητικό ρόλο του Ήλιου, οφείλεται πιθανώς στη θεολογία του Χριστιανισμού.
148]. Ιουλ. Λόγ. 4, (1) 147d- 148a. (2) 148a- b. (3) 148e. 147a.
149]. De mensibus, 2.6. Gordon, Authority, salvation and Mystery, σ. 52.
150]. Ulansley, The origins of Mithraic Mysteries, σσ. 106-7.
151]. Vermaseren, Mithras, the sacred god, σ.46, σ.54, σ.56.
152]. αυτ. 78-9. Στα ανάγλυφα του Δούναβη το σώμα του ωκεανού είναι τυλιγμένο με ένα φίδι και το κεφάλι του βρίσκεται προς την κατεύθυνση των αλόγων. Ο θεός του νερού φαίνεται να συνδυάζει ιδιότητες από τον θεό του χρόνου και από τον θεό των ουρανών. Αυτός ο συνδυασμός αποτελεί μια αντανάκλαση της στιγμής όταν ο θεός του ουρανού και ο θεός του νερού ταυτίζονται, αυτ. σ. 105.
153]. Ιουλ. Λόγ.4. 147d-148a.
154]. Αριστ. περί Ουρ. 1.9. 279a- b.
155]. Cic. Re Pub. 6.17 κ.α. : η παρουσία στο κείμενο του Κικέρωνα δύο κοσμοκρατόρων, επισημάνθηκε από τον F.Cumont. Σύμφωνα με τον Cumont (La théologie solaire de paganisme Romain, σ.28) αυτές οι ιδέες μας οδηγούν στον Ποσειδώνιο. «Γνωρίζουμε ότι ο Ποσειδώνιος τοποθέτησε την ηγεμονία στον ουρανό, δηλαδή στη σφαίρα των στερεών αστέρων που περιείχε όλα τα άλλα. Μπορούσε αυτός ταυτόχρονα να θεωρήσει τον Ήλιο ως τον ανώτερο θεό. Ίσως ο πανθεϊσμός του πέτυχε να συμφιλιώσει δύο αντίθετες θεωρίες στην εμφάνιση.»
156]. Η Μιθραϊκή εικονογραφία συχνά μας παρουσιάζει πορτραίτα του Μίθρα και του θεού Ήλιου. Πολλές σκηνές ξεκάθαρα παρουσιάζουν τον Μίθρα ως μια δύναμη ανώτερη από τον Ήλιο. Για παράδειγμα, βρίσκουμε ένα αριθμό μνημείων που παρουσιάζουν τον Ήλιο να γονατίζει μπροστά στον Μίθρα, σε μια στάση υποταγής. Πρόκειται για τις γνωστές «investiture» σκηνές. Σε μερικές από αυτές, ο Μίθρας απεικονίζεται να κρατάει στο χέρι του κάτι που μοιάζει με χέρι ή πόδι ζώου, ενώ ο Ήλιος ταπεινώνεται μπροστά του. D.Ulansley, The origins ofMithraic Mysteries, σ. 104. Cumont, The Mysteries of Mithras, σ. 132. Vermaseren, Mythras, the sacred god, σσ.71-2 , 95-106.
157]. D.Ulansley, The origins of Mithraic mysteries, σ.95 ,σ.110.
158]. Ιουλ. Λόγ. 4, 148e
159]. F.Cumont, ό.π. σσ. 121-3.
160]. D.Ulansley, ό.π. σσ. 114-5.
161]. Cook, Zeus, v.Ι, σσ.767-9.
162]. Vermaseren, ό.π. σ.73. Πβ. MPapathanassiou, Astronomie, Astrologie und Physik in der Rede Kaiser Julians auf Konig Helios, σσ. 504 κ. α.
163]. Ulansley ό.π. σ.112. Πβ. R.Beck, Cautes and Cautopates: some astronomical considerations ZMS 1(1977) σ.3.
164]. Μερικές φορές ο Cautopates παρουσιάζεται καθισμένος, στηρίζοντας το κεφάλι του στο χέρι του, ενώ η ψυχή του είναι λυπημένη, σε αντίθεση με τον χαρούμενο Cautes. Στο Μιθραίον της Santa Prisca, αυτός ο συμβολισμός εκφράζεται με χρώμα, Ο Cautes στέκεται σε μια πορτοκαλί θέση, ενώ ο Cautopates σε μια σκούρα Βλ. Cumont, ό.π. σσ. 129-30. Vermaseren, ό.π. σ. 72.
165]. Athanassiadi, a contribution to Mithraic theology, σ.361. Πβ. Ιουλ. Λόγ. 4.150d.
166]. Οι Διόσκουροι συχνά συμβολίζονταν με τα δύο μισά της ουράνιας σφαίρας. Ο Φίλων (Δεκ. 55-7) αναφέρει: «...έτσι, σύμφωνα με τη θεωρία της διαίρεσης του ουρανού σε δύο ημισφαίρια, ένα πάνω από τη γη και ένα κάτω από αυτή, ονομάστηκαν αυτοί Διόσκουροι και ανακαλύφτηκε μια θαυμαστή ιστορία, ότι αυτοί ζουν διαφορετικές μέρες». Αποδίδει την ταύτιση των Διοσκούρων με τα ουράνια ημισφαίρια σε κάποιους Στωικούς ή Πυθαγόρειους. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire des Romains, Paris, 1942, σσ.35-103. ιδιαίτ. σ. 67 κ.α Cook, Zeus, v. 1, σσ.432-4.
167 Ιουλ. Λόγ. 4.147a-b.
Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Επειδη Η Ανθρωπινη Ιστορια Δεν Εχει Ειπωθει Ποτε.....Ειπαμε κι εμεις να βαλουμε το χερακι μας!
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.