ο τρόμος της μειονικής μεταβολής και η λατρεία της αμεταβλησίας

φίλες και φίλοι

ΤΟ κεντρικό ζήτημα της ιωνικής (προσωκρατικής) φιλοσοφίας ήταν η αντίθεση μεταβολής και αμεταβλησίας. Υπέρμαχος της μεταβολής ήταν ο Ηράκλειτος, της αμεταβλησίας ο Παρμενίδης. Την αντίθεση αυτή επεχείρησαν να αμβλύνουν οι μεταγενέστεροι Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας και οι ατομικοί φιλόσοφοι Λεύκιππος και Δημόκριτος. Και η μεταβολή και η αμεταβλησία έχουν ένα μειονέκτημα. Εάν υπάρχει μεταβολή, διαρκής και αέναη, η ισχύς και η Κυριαρχία δεν θα είναι ποτέ αμετάβλητες, θα υπόκεινται άλλοτε σε μείωση, σε φθορά (μειονική μεταβολή) κι άλλοτε σε αύξηση (πλεονική μεταβολή). Κατά συνέπεια, μια αμετάβλητη Κυριαρχία επί της Φύσης και επί του Ανθρώπου είναι αδιανόητη. Εάν υπάρχει αμεταβλησία, τότε αυτή θα είναι αμεταβλησία της δεδομένης ισχύος, της παρούσας Κυριαρχίας κι επειδή αυτή δεν είναι απόλυτη, τότε δεν μπορεί παρά να έχουμε αμεταβλησία μιας περιορισμένης ισχύος και αδύναμης Κυριαρχίας.

Η αμεταβλησία όμως νοείται ως επιθυμία αμεταβλησίας μιας απεριόριστης ισχύος και Κυριαρχίας. Η επιθυμία αυτή, όπως κάθε άλλη επιθυμία, είναι αντιστάθμισμα αδυναμίας και φόβου και τρόμου, είναι αντιστάθμισμα της μειονικής μεταβολής. Για να κατανοήσουμε το κομβικό ζήτημα της ιωνικής φιλοσοφίας, τη μεταβολή και την αμεταβλησία, θα πρέπει να εξετάσουμε πως αυτές οι δύο καταστάσεις αντιμετωπίζονταν στην ηρωική και λυρική ποίηση. Σήμερα, θα εξετάσουμε αφενός τον τρόμο της μεταβολήςστην ποίηση ενός έξοχου ποιητή, του Σιμωνίδη από την Κέα, και τη λατρεία της αμεταβλησίας στην Ιλιάδα. 

Ο Σιμωνίδης γεννήθηκε το 556 π. Χ. στην Κέα, περιφερόταν από το ένα αρχοντικό σπίτι στο άλλο, και έγραψε έξοχους θρήνους για τον θάνατο και τη συμφορά, την απώλεια των πλούσιων, ισχυρών και διάσημων αριστοκρατών της εποχής του . Θα μελετήσουμε σήμερα δύο πολύ σύντομα αποσπάσματα θρήνων· πριν όμως διαβάστε πως μια νύχτα γλύτωσε από του Χάρου τα δόντια.

ΤΟΝ φιλοξενούσε ένα πολύ ισχυρό γένος δουλοκτητών γαιοκτημόνων της Θεσσαλίας, οι Σκοπάδες (οι οποίοι μαζί με τους Αλευάδες είχαν στην κατοχή τους σχεδόν όλη τη θεσσαλική πεδιάδα), στα Φάρσαλα ή στην Κραννώνα, μεταξύ Φαρσάλων και Λάρισας.  Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια συμποσίου, κατέρρευσε η αίθουσα με αποτέλεσμα να αφανιστεί όλη η οικογένεια των Σκοπάδων!  Ο μόνος που σώθηκε ήταν ο Σιμωνίδης – την ώρα εκείνη έτυχε να είναι έξω! Οι Καλλίμαχος, Οβίδιος και Βαλέριος Μάξιμος υποστηρίζουν ότι βγήκε έξω λόγω της θαυματουργής επέμβασης των Διοσκούρων αλλά μάλλον πρέπει να εικάσουμε ότι είχε βγει για κατούρημα ή για κάποιο άλλο λόγο. Το συμβάν αυτό συμπυκνώνει την αντίληψη των αριστοκρατών της αρχαϊκής εποχής για την αβεβαιότητα της ζωής. Ο θάνατος και η απώλεια, η συμφορά και η δυστυχία μπορεί να έρθουν ανά πάσα στιγμή – και εμείς πρέπει απλά να είμαστε προετοιμασμένοι – επιμέρους αντίληψη που είναι η κεντρική ιδέα του στωικισμού και εκβάλλει στον Κικέρωνα και τον Σενέκα. Παραθέτω ένα απόσπασμα θρήνου το οποίο καταγράφει με έξοχο τρόπο αυτή την παραδοσιακή αίσθηση της αβεβαιότητας (απ. 6 Diehl)

άνθρωπος εών μη ποτε φάσης τι γενήσεται αύριον / μηδ΄ άνδρα ιδών όλβιον, όσσον χρήμα έσσεται· /ωκεία γάρ ουδέ τανυπτερύγου μυίας / ούτως α μετάστασις

Από τη στιγμή που είσαι άνθρωπος μη πεις ποτέ τι θα γίνει αύριο, κι αν δεις άνδρα πλούσιο και ευτυχισμένο ποτέ μην προβλέψεις για πόσο καιρό θα είναι ακόμα ισχυρός και ευτυχισμένος· γιατί ούτε το φτερούγισμα της γρήγορης μύγας δεν είναι τόσο γοργό όσο η μετάστασις, η αρνητική, η μειονική μεταβολή, η αλλαγή προς το χειρότερο της παρούσας κατάστασης, η απώλεια, η μείωση της ισχύος.

ΤΟ συμβάν της κατάρρευσης της αίθουσας του συμποσίου και του ξεκληρίσματος ολόκληρης πλούσιας και ισχυρής και διάσημης αριστοκρατικής οικογένειας ήταν για τον Σιμωνίδη μια ακόμα επιβεβαίωση της αίσθησης της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας που, όπως είπαμε,  διακατείχε τα πλούσια και αριστοκρατικά γένη όλης της ελλαδικής χερσονήσου. Εκείνο όμως που τους προκαλούσε τον πιο μεγάλο τρόμο ήταν ο θάνατος. Ο θάνατος που είναι πανταχού παρών και δεν κάνει διακρίσεις – θα πεθάνεις είτε είσαι ισχυρός Κύριος είτε άθλιος δούλος! Ο πλούτος, η ισχύς και η φήμη μια μέρα θα χαθούν, θα τα ρουφήξει όλα μια δίνη που λέγεται θάνατος. Να τι γράφει σε έναν άλλον θρήνο (απ. 9 Diehl)

πάντα γάρ μίαν ικνείται δασπλήτα Χάρυβδιν, / αι μεγάλαι τ΄ αρεταί και ο πλούτος

Όλα τα πράγματα καταλήγουν στην ίδια φριχτή δίνη (Χάρυβδις), ακόμα και οι μεγάλες επιτυχίες και ο πλούτος.

ΤΗΝ αντίληψη αυτή της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας της ζωής, της μειονικής μεταβολής, του ενδεχομένου, του κινδύνου της μείωσης της ισχύος και του πλούτου και της φήμης, του ενδεχομένου της μεταστάσεως, του αναπόφευκτου και παγερού θανάτου, που μας τα αρπάζει όλα, την εντοπίζουμε βεβαίως και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Εδώ όμως, ιδίως στην Ιλιάδα, εντοπίζουμε και την επιθυμία της αμεταβλησίας, η οποία δεν υπάρχει κατά κανένα τρόπο στην λυρική ποίηση – θα έλεγα ότι την αποκηρύσσει με αποφασιστικότητα.

ΟΙ θεοί, πλάσματα της φαντασίας, αυτό που θα ήθελαν να είναι οι ήρωες αριστοκράτες,  δεν πεθαίνουν ποτέ, δεν ανησυχούν ποτέ, δεν έχουν καμία αίσθηση αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Τα σπίτια τους δεν πρόκειται ποτέ να καταρρεύσουν αφού είναι άφθιτα, δεν φθίνουν, δεν μειώνονται, δεν αλλοιώνονται, δεν καταστρέφονται, αφού είναι από χρυσάφι (Ν 22) ή χαλκό (Σ 370)!  Τα μήδεα (οι σκέψεις, οι αποφάσεις) του Διός είναι άφθιτα (Ω 88), ο θρόνος (το κάθισμα) που θα χαρίσει στον Ύπνο η Ήρα είναι άφθιτος, από χρυσάφι – το χρυσάφι δεν σκουριάζει, δεν μειώνεται, όπως ο σίδηρος, είναι ευγενές μέταλλο! Οι τροχοί του άρματος της Ήρας είναι άφθιτοι, είναι καλυμμένοι με χρυσό (Ε 724). Το σκήπτρο του Αγαμέμνονα, το σύμβολο της Κυριαρχίας του είναι άφθιτον, είναι από χρυσάφι, και προέρχεται από τον Δία, δηλαδή από την ισχύ, αφού ο Ζεύς είναι προσωποποίηση της άφθιτης ισχύος- οπότε και η ίδια η Κυριαρχία του είναι άφθιτη, δεν υπόκειται σε μεταστάσεις, σε αλλοιώσεις. σε αλλαγές.

Η λατρεία της αμεταβλησίας στην Ιλιάδα είναι η λατρεία της αμεταβλησίας  της ανυπέρβλητης ισχύος, της απόλυτης Κυριαρχίας. Όταν θα γίνουμε πανίσχυροι, δηλαδή αθάνατοι, τότε δεν θα αλλάζει τίποτα – η επιβολή της αμεταβλησίας είναι ένδειξη και αποτέλεσμα απεριόριστης Ισχύος. Την αμεταβλησία της απόλυτης ισχύος και Κυριαρχίας φαντασιώνονταν και επιθυμούσαν την ώρα που ηττώνταν, φοβόνταν, έχαναν ισχύ και πλούτο και φήμη.

ΚΑΙ κάποια στιγμή κατανόησαν ότι με την επιθυμία και μόνο δεν βγαίνει τίποτα. Κι άρχισαν να στοχάζονται. Αυτή είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, φίλες και φίλοι: με την επιθυμία και μόνο δεν βγαίνει τίποτα. Μετά από 2.500 χρόνια δυτικής φιλοσοφίας και πολλούς αιώνες επιστήμης ο Κύριος το έχει πάρει απόφαση ότι η επιθυμία της αμετάβλητης Κυριαρχίας και Ισχύος δεν μπορεί να εκπληρωθεί και ότι η μετάστασις, η μειονική και η πλεονική μεταβολή θα είναι τα μόνιμα και σταθερά χαρακτηριστικά της ζωής και της κοινωνίας. 

Η επιθυμία όμως δεν εξέλιπε από τη φιλοσοφία – θα την εντοπίσουμε στον Παρμενίδη και στον Πλάτωνα. Ο πρώτος που σήκωσε τα μανίκια του και ρίχτηκε με τα μούτρα στη δουλειά (να κατανοήσουμε τη φύση για να γίνουμε Κύριοί της, δηλαδή αθάνατοι) ήταν ο Αριστοτέλης.

Αύριο πάλι.

badarts

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ