«Ζω. Το ξέρω όμως;» Έχουν υπαρξιακά οι τετράποδοι;

Από τον Γιώργο Φραντζεσκάκη

Έχουν τα ζώα μας συναίσθηση της ύπαρξής τους; Ξέρουν ότι θα πεθάνουν κάποτε; Οι απόψεις, ακόμη και των φιλόζωων, διίστανται.

Έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι της ιστορίας και της επιστήμης από τότε που ο Ρενέ Ντεκάρτ πρότεινε τη μηχανιστική θεωρία της ζωής. Ο μεγάλος φιλόσοφος του 17ου αιώνα επιχείρησε να περιγράψει το μηχανισμό του σύμπαντος και κατέληξε στο αξίωμα ότι το σύμπαν και καθετί που περιέχει εντός του δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια τεράστια, καλοκουρδισμένη μηχανή. Για τον Ντεκάρτ, τα ζώα, τα φυτά, τα ουράνια σώματα δεν είναι παρά ασήμαντα γρανάζια αυτής της τιτάνιας κατασκευής, προορισμένα να επιτελέσουν άνοα την αποστολή τους και κατόπιν να περάσουν στη λήθη και την αταξία.

Σχεδόν την ίδια εποχή, μια αντίπαλη θεωρία αναπτυσσόταν στους κόλπους της Βιολογίας, γνωστή ως βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Για τους βιταλιστές, οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν πνεύμα και αυτοσυνείδηση και οι ζωτικές αρχές που τους εμψυχώνουν είναι πολύ δύσκολο να ερμηνευτούν από τους φυσικούς νόμους και μόνο.

Σε πρόσφατες έρευνες που έγιναν με δείγμα μερικές εκατοντάδες ιδιοκτητών κατοικιδίων, η βιταλιστική θεωρία φαίνεται ότι παίρνει κεφάλι. Στο ερώτημα «πιστεύετε ότι τα ζώα συνειδητοποιούν την ύπαρξή τους και τον μοιραίο τους αφανισμό;» περίπου το 60% απαντά θετικά, το 25% αρνητικά και το υπόλοιπο 15% δηλώνει άγνοια. Υπάρχουν όμως επιστημονικά στοιχεία που να στηρίζουν την άποψη της πλειονότητας; Ή πρόκειται για έναν ακόμα ανθρώπινο ευσεβή πόθο;

Είναι σχετικά εύκολο να ξεθάψει κανείς ανέκδοτες ιστορίες για το πώς «όταν ο σκύλος μου επρόκειτο να πεθάνει, αποσύρθηκε στην άκρη του κτήματος και ξεψύχησε μόνος» ή «έγινε ξαφνικά απίστευτα τρυφερός, σαν να μας αποχαιρετούσε, προετοιμαζόμενος για το μεγάλο ταξίδι». Όμως, η συγκινησιακή φόρτιση της στιγμής είναι πολύ κακός σύμβουλος για την εξαγωγή αξιοποιήσιμων επιστημονικών πορισμάτων. Όλοι μας θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα κατοικίδιά μας νιώθουν σχεδόν ό,τι κι εμείς οι ίδιοι και κάτι παραπάνω (ζωική διαίσθηση, εξωαισθητηριακή αντίληψη, σκυλίσιο προαίσθημα). Δυστυχώς ή ευτυχώς, η επιστήμη δεν μοιράζεται μαζί μας την ίδια ενστικτώδη βεβαιότητα.

«Όταν ένα ζώο απομακρύνεται όντας πολύ άρρωστο, δεν είναι σίγουρο ότι το κάνει για να μη μας επιβαρύνει με το θέαμα του θανάτου του. Το πιθανότερο είναι ότι το ένστικτό του του υπαγορεύει να αναζητήσει ένα ασφαλές καταφύγιο, καθώς η κατάστασή του το καθιστά πολύ ευάλωτο στους πιθανούς εχθρούς του. Ακόμα κι αν μιλάμε για ένα σκυλί που έχει ζήσει όλη του τη ζωή σε ένα ασφαλές περιβάλλον, χωρίς αρνητικά ερεθίσματα, οι ιδιαίτερες συνθήκες μιας ασθένειας ή ενός σοβαρού τραυματισμού πιθανόν να το αναγκάζουν να οπισθοχωρήσει στη γονιδιακά εντυπωμένη συμπεριφορά ενός άγριου ζώου. Κρύβεται για να προφυλαχθεί, γιατί έτσι του υπαγορεύει το ένστικτό του, και, πολλές φορές, πεθαίνει…» λέει ο διάσημος ηθολόγος Κόνραντ Λόρεντζ. «Μας κολακεύει να πιστεύουμε ότι το ζώο μας προσπαθεί να άρει το βάρος του πένθους απαλλάσσοντάς μας από το θέαμα του θανάτου του, αλλά το πιθανότερο είναι να μην είναι έτσι», καταλήγει.

Όμως, από το 1950 και το περίφημο βιβλίο του Λόρεντζ «Man meets dog» έχουν ήδη περάσει 62 χρόνια. Και οι συνεχιστές του έργου του αρχίζουν να διατυπώνουν επιφυλάξεις σχετικά με την προκατάληξη του περιορισμένου πεδίου αυτογνωσίας των θηλαστικών. Ήδη η αντίληψη ότι τα σκυλιά έχουν την ικανότητα να εκφράζουν συναισθήματα πρώτου επιπέδου (ζήλια, πρόθεση για εκδίκηση, λύπη, θυμό) τείνει να καθιερωθεί ως επιστημονικό τεκμήριο. ∆εν θα ήταν τεράστιο λογικό βήμα να υποθέσει κανείς ότι, αν ο σκύλος μας έχει την ικανότητα του διαχωρισμού μεταξύ του εαυτού του (ως αυθύπαρκτης οντότητας) και του κόσμου που τον περιβάλλει, μπορεί επίσης να αντιληφθεί και το θάνατο ως μια φυσική εξέλιξη στη ζωή των άλλων έμβιων όντων γύρω του. Και αν μπορεί να το κάνει αυτό, αν δηλαδή καταλαβαίνει τι συμβαίνει σε ένα άλλο ζώο, όταν αυτό καταλήγει σε ένα άψυχο πτώμα, αυτό το αισθητηριακό ερέθισμα μπορεί να γίνει αφορμή για τη συνειδητότητα του δικού του θανάτου…

Είναι μια λογική ακολουθία που σηκώνει πολλή σκέψη – και αμφισβήτηση. Ταυτόχρονα όμως είναι και μια υπόθεση που πλέον, με όλα αυτά που μάθαμε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, δεν είναι δυνατόν να απορριφθεί αβασάνιστα.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι τα ζώα μας ζουν περισσότερο στο «τώρα» απ’ ό,τι εμείς. Και αν κάποτε αναλογίζονται το θάνατό τους, δεν το κάνουν με τη δική μας, ανθρώπινη εμμονή, που πολλές φορές μάς καθιστά ανίκανους να εκτιμήσουμε τη ζωή. Για την ώρα, αυτό έχουμε να μάθουμε από τα σκυλιά και τις γάτες μας. Για μένα, είναι παραπάνω από αρκετό!

trihes

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ