Οι «Άγγελοι της Μονς»

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου επικρατούσε στη Βρετανία μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι κάποια μορφή υπερφυσικής παρέμβασης έσωσε τα Συμμαχικά στρατεύματα κατά την υποχώρηση από την Mons.

Το γεγονός αυτό, γνωστό ως «Οι Άγγελοι της Μονς» χρησιμοποιήθηκε ποικιλοτρόπως ως απόδειξη υπερφυσικής παρέμβασης σε μάχη, ή παράδειγμα συλλογικής παραίσθησης, ή απλώς ως αστικός μύθος. Η πιο κοινότοπη εξήγηση είναι ότι οι άγγελοι δεν ήσαν τίποτα περισσότερο από μια παρερμηνεία περίεργων σχηματισμών νεφών τα οποία παρατηρήθηκαν από τα ήδη ταλαιπωρημένα στρατεύματα. Στο μόνο σημείο που οι περισσότερες θεωρίες συμφωνούν είναι ότι κάτι παράξενο συνέβη κατά την υποχώρηση από την Μονς τον Αύγουστο του 1914 και αυτό αποδεικνύεται από μαρτυρίες Βρετανών και πιθανώς Γερμανών στρατιωτών. Ωστόσο, μια εκ νέου εξέταση των στοιχείων θέτει ακόμη και αυτό το βασικό σημείο σύγκλισης υπό αμφισβήτηση, εγείροντας την πιθανότητα η ιστορία του αγγέλου να οφείλεται περισσότερο σε στρατιωτικές σκοπιμότητες, παρά στην θεία πρόνοια.

Στις 22 Αυγ. 1914, μόλις δεκαοκτώ ημέρες μετά την Βρετανική είσοδο στον πόλεμο, το 2ο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (B.E.F) κατέλαβε αμυντικές θέσεις κατά μήκος των πόλεων Mons – Conde στο Βέλγιο. Το δύσκολο έργο που αντιμετώπιζαν οι 40.000 άνδρες του 2ου Σώματος ήταν να σταματήσουν, ή να καθυστερήσουν την αριθμητικά ανώτερη 1η Γερμανική στρατιά υπό τον στρατηγό AlexandervonKluck . Μετά την επιτυχή απόκρουση του πρώτου κύματος των Γερμανικών επιθέσεων, οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν μετά από εξοντωτικές μάχες μεταξύ 23 και 26 Αυγούστου.

Η ξαφνική υποχώρηση του B.E.F απετέλεσε πλήγμα για τους Βρετανούς οι οποίοι θεωρούσαν τα στρατεύματά τους ως τα καλύτερα του κόσμου. Στις 30 Αυγούστου οι «Times» γράφουν ότι η επίθεση του Γερμανικού πεζικού ήταν τόσο ισχυρή που «δεν μπορούσαν να την σταματήσουν ούτε τα κύματα της θάλασσας». Η προέλαση των Γερμανών τελικά σταμάτησε στις όχθες του ποταμού Μάρνη στις αρχές Σεπτεμβρίου. Η μάχη της Φλάνδρας που ακολούθησε κατέληξε στην πιο αιματηρή αντιπαράθεση μάχης χαρακωμάτων.

Arthur Machen

Εκείνη την εποχή ο Arthur Machen, Ουαλός συγγραφέας ιστοριών τρόμου, εργαζόταν για μια Βρετανική εφημερίδα. Το μυθιστόρημά του «Great God Pan» ένα μείγμα τρόμου, σεξ και βίας που δημοσιεύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1890, είχε μεγάλη ανταπόκριση στη βικτοριανή Βρετανία. Ωστόσο στις επόμενες εκδόσεις του δεν τα πήγε τόσο καλά και το 1914 ο Machen εντάχθηκε στο προσωπικό της «Evening News» του Λονδίνου, κυρίως ως ανεπίσημος ανταποκριτής για τις τέχνες και τη θρησκεία και ταυτόχρονα δημοσίευε περιστασιακά φανταστικές ιστορίες.

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1914 ένα άρθρο του Machen ονομαζόμενο «The Bowmen» (Οι Τοξότες) δημοσιεύθηκε στην Evening News. Το άρθρο αναφερόταν στις μάχες της Μονς και συγκεκριμένα στις προσπάθειες μιας ομάδας στρατιωτών του B.E.F που ενώ αγωνίζονταν απεγνωσμένα ενάντια στις συντριπτικές Γερμανικές επιθέσεις, ένας εξ’ αυτών επικαλέσθηκε το πνεύμα του Αγίου Γεωργίου.

«…………..είδε μπροστά του, πέρα από την τάφρο, μια σειρά από σχήματα που τα περιέβαλλε μια λάμψη.  Ήταν σαν άνδρες που τέντωσαν το τόξο και με μια κραυγή τους ένα σύννεφο από βέλη πέταξαν σφυρίζοντας στον αέρα προς τις Γερμανικές θέσεις».

Στην ιστορία εκατοντάδες Γερμανοί σκοτώθηκαν από τους φανταστικούς τοξοβόλους και η επίθεση ακυρώθηκε.

Οι «Τοξότες» αρχικά δεν χαρακτηρίσθηκαν ως μυθοπλασία και ενδεχομένως να συγχέονταν με άλλο άρθρο της εφημερίδας με τίτλο «Our Short Story» (το διήγημά μας). Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη το ύφος και τη μορφή του άρθρου, ήταν δύσκολο να πιστέψει κάποιος ότι δεν αποτελούσε φανταστική ιστορία. Σε αντίθεση με μεταγενέστερους ισχυρισμούς, η έννοια του υπερφυσικού στην διάσωση του BEF δεν διέγειρε άμεσα την Βρετανική λαϊκή φαντασία μετά τη δημοσίευση του άρθρου «Οι Τοξότες».

Η μόνη άμεση αντίδραση υπήρξε όταν ο Machen ήρθε σε επαφή με τους εκδότες δύο εξειδικευμένων περιοδικών του The Occult Review (Απόκρυφη κριτική) και του περιοδικού πνευματιστικού περιεχομένου Light (Φως) οι οποίοι ρώτησαν αν «Οι Τοξότες» βασίστηκαν σε αληθινή ιστορία. Ο Machen τους διαβεβαίωσε ότι ήταν απλά ένα φανταστικό άρθρο. Για περισσότερο από έξι μήνες οι εφημερίδες δεν έκαναν αναφορά σε φανταστικές δυνάμεις που βοηθούσαν τα Βρετανικά στρατεύματα στο Μονς, αν και αρκετά περιοδικά αναδημοσίευσαν το άρθρο ως ένα κομμάτι πατριωτικής φαντασίας.

Μέχρις αυτού του σημείου έχουμε να κάνουμε με επαληθεύσιμα γεγονότα. Ακολούθως αρχίζουμε να διολισθαίνουμε σε ένα τέλμα αβεβαιότητας, παραπληροφόρησης και ψεμάτων.

Την 3η Απριλίου 1915 μια μικρή Αγγλική επαρχιακή εφημερίδα, ηHereford Times, δημοσιεύει ένα άρθρο που ονομάζεται «Η Στρατιά των Αγγέλων». Το άρθρο προερχόταν από μια ιστορία που ανέφερε η Σάρα Ανν Μάραμπλ (κόρη του αιδεσιμότατου Κάνον Μάραμπλ) όταν είχε συναντηθεί με αξιωματικούς της BEF, οι οποίοι της αποκάλυψαν ότι «είχαν  δει αγγέλους που τους είχαν σώσει από τους Γερμανούς κατά την υποχώρησή τους από την Μονς».

Την 24 Απρ (23 Απριλίου είναι η ημέρα του Αγίου Γεωργίου) 1915 η έκδοση του περιοδικού Light δημοσιεύει μια παρόμοια ιστορία με τίτλο: «Οι Αόρατοι Σύμμαχοι: Μία παράξενη ιστορία από το Μέτωπο» Αν και δεν είναι ταυτόσημο με το κομμάτι των Hereford Times, εν τούτοις διατείνεται ότι υπερφυσικές δυνάμεις είχαν εμφανισθεί προς ενίσχυση των Βρετανικών δυνάμεων στην Mons. Τον Μάιο 1915 ένα άρθρο στο περιοδικό «Απόκρυφη κριτική» ανέφερε ότι στην Mons «εκείνοι που θα μπορούσαν να δουν είπαν ότι είδαν μια σειρά από λαμπερά όντα μεταξύ των δύο στρατών». Υπενθυμίζεται ότι το Φως και η Απόκρυφη Κριτική ήταν τα δύο περιοδικά που είχαν επικοινωνήσει με τον Machen το Σεπτέμβριο του 1914 για να ζητήσουν την επιβεβαίωση ότι το The Bowmen βασίστηκε σε πραγματικό γεγονός. Η άρνηση του όμως δεν φαίνεται να μετρίασε τον ενθουσιασμό τους για την ιστορία.

Επίσης τον Μάιο 1915 ανατύπωση του άρθρου των Hereford Timesεμφανίστηκε στο ενοριακό περιοδικό All Saints Church Parish στο Μπρίστολ (η έκδοση Απριλίου του ίδιου περιοδικού περιείχε μια αναδημοσίευση του άρθρου Ο Τοξότης). Τονίζεται ότι κατά την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου τα ενοριακά περιοδικά είχαν μεγάλη απήχηση και κυκλοφορία. Ο αιδεσιμότατος Gilson, εκδότης του περιοδικού All Saints δήλωνε συγκλονισμένος:

«………….διαπιστώνω ότι το ταπεινό περιοδικό της ενορίας μας έχει ξαφνικά εξελιχθεί σε έντυπο παγκόσμιας φήμης………. επιστολές από όλη τη χώρα, δεν ζητάνε απλώς ένα, αλλά δεκάδες αντίτυπα, επιθυμία που δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί, καθότι δεν υπάρχει τόσο μεγάλο απόθεμα»

Τον Ιούνιο 1915 γίνεται αναφορά στο κήρυγμα του αιδεσιμότατου R. F. Horton ο οποίος λέγει:

«………………….όταν οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν στην υποχώρηση από την Μονς λένε ότι είδαν μια ομάδα αγγέλων να παρεμβάλλεται μεταξύ αυτών και του εχθρού…………, ουδείς σκεπτόμενος άνθρωπος είναι τόσο ανόητος ώστε να αμφισβητήσει την δήλωση ή να ερμηνεύσει την εμπειρία ως ψευδαίσθηση»

Λόγω του ότι ο αιδεσιμότατος Horton ήταν ένας δημοφιλής ιεροκήρυκας με επιρροή στο Μάντσεστερ, μια σειρά από εφημερίδες άρχισαν να ενδιαφέρονται και ορισμένες αναδημοσίευσαν την ιστορία της Μάραμπλ. Τον Αύγουστο του 1915 η Απόκρυφη κριτική δημοσίευσε το πρώτο από μια σειρά άρθρων μιας Αγγλίδας νοσοκόμας, ονόματι Φύλις Κάμπελ, η οποία υπηρετούσε στους υγειονομικούς σταθμούς πρώτης γραμμής στη Γαλλία και το Βέλγιο κατά τη διάρκεια της υποχώρησης από την Μονς.

Οι Άγγελοι της Μονς_πηγή http://www.militaryhistoryonline.com

Ισχυρίσθηκε ότι είχε ακούσει ιστορίες από τραυματισμένους στρατιώτες για υπερφυσικά όντα που βοηθούσαν τα Βρετανικά στρατεύματα. Πολλές από αυτές τις ιστορίες επαναλαμβάνονται στο βιβλίο της «Back to the Front (Πίσω στο Μέτωπο)» που δημοσιεύθηκε το 1915. Αυτές οι ιστορίες, ή παράγωγα αυτών, επαναλήφθηκαν σε εφημερίδες και ενοριακά περιοδικά και αναγέρονταν στα κηρύγματα σε όλη τη Βρετανία. Επίσης εμφανίσθηκε ένας μικρός αριθμός αυτοπτών μαρτύρων προκειμένου να καταθέσει μαρτυρίες από πρώτο χέρι. Μία από τις πιο γνωστές είναι του οπλίτη Ρόμπερτ Κλήβερ του 1ου Συντάγματος του Τσεσάϊρ ο οποίος έδωσε σε εφημερίδες λεπτομερή περιγραφή των Αγγέλων που είχε δει στην Μονς, ορκιζόμενος ότι έλεγε την αλήθεια. Οι  Άγγελοι της Μονς αναφέρονται επίσης συχνά ως απόδειξη ότι ο Θεός ήταν στο πλευρό των Συμμάχων.

Ακόμα και μετά τον πόλεμο παρέμεινε έντονη στο Ηνωμένο Βασίλειο η πεποίθηση ότι κάποια μορφή απόκοσμης παρέμβασης έσωσε τις Βρετανικές δυνάμεις. Αργότερα το 1966 όπως έγραψε ο έγκυρος Βρετανός ιστορικός AJP Taylor στην ιστορία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου «…..υπερφυσική παρέμβαση παρατηρήθηκε, περισσότερο ή λιγότερο αξιόπιστη, για την Βρετανική πλευρά. Πράγματι οι Άγγελοι της Μονς ήταν η μόνη αναγνώριση του πολέμου από τις ανώτερες δυνάμεις». Σε μια εργασία που δημοσιεύθηκε το 1987, αναφέρεται ότι στην Μονς «Μερικοί πολιορκούμενοι στρατιώτες ανέφεραν ότι διασώθηκαν από αγγέλους και φανταστικούς τοξότες».

Τα τελευταία χρόνια, ορισμένοι από τους ελάχιστους επιζήσαντες βετεράνους του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν εμφανιστεί στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο καταθέτοντας μαρτυρίες από «πρώτο χέρι» για την εμφάνιση των Αγγέλων.

Ωστόσο, εκείνοι που εξέτασαν τα αποδεικτικά στοιχεία γρήγορα διαπίστωσαν ότι οι καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων ήταν πολύ δύσκολο να εξακριβωθούν. Το Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο, χώρος φύλαξης μιάς μεγάλης σειράς εγγράφων της συγκεκριμένης περιόδου σημείωσε ότι «η προσπάθεια διασταύρωσης των καταθέσεων έμοιαζε σαν ταξίδι σε ομίχλη»

Ακόμη και όσες μαρτυρίες αρχικά φαίνονταν αξιόπιστες, με μια προσεκτικότερη εξέταση αποδεικνύονταν άχρηστες. Για παράδειγμα, μετά τη δημοσίευση της κατάθεσής του ότι είχε δει τους Αγγέλους, ο στρατιώτης Ρόμπερτ Κλήβερ έγινε διάσημος και η ιστορία του, δημοσιεύθηκε σε εφημερίδες και άλλες εκδόσεις. Χρησιμοποιήθηκε επίσης ως βασικό αποδεικτικό στοιχείο σε ένα βιβλίο που είχε ως στόχο να αποδείξει την ύπαρξη των Αγγέλων. Ωστόσο, στην έρευνα διαπιστώθηκε ότι ο Κλήβερ κατετάγη στο στρατό περί τα τέλη Αυγούστου 1914 και στην Γαλλία μετέβη την 22 Σεπτεμβρίου – τέσσερις εβδομάδες μετά το τέλος της μάχης στην οποία ισχυρίστηκε ότι ήταν παρών!

Μετά την αρχική δημοσίευση της μαρτυρίας της, η Μάραμπλ δικαιολογημένα κατακλυζόταν με αιτήματα για περισσότερες πληροφορίες. Ωστόσο, εκείνη απαντούσε με τον ισχυρισμό ότι οι δηλώσεις της είχαν παραποιηθεί και εκνευρισμένη έγραψε στο London Evening News «θα είμαι πολύ ευγνώμων αν ενημερώσετε τον εκδότη του περιοδικού Απόκρυφη Κριτική ότι δεν γνωρίζω τίποτα σχετικά με αξιωματικούς ή στρατιώτες που είδαν τους Αγγέλους». Παρά το γεγονός αυτό η ιστορία της εξακολουθούσε να δημοσιεύεται σε φυλλάδια και εφημερίδες ως αληθής μαρτυρία ενός πραγματικού γεγονότος, παρόλο που το όνομά της είχε αφαιρεθεί.

Επιπλέον ζητήθηκε επίμονα από την νοσοκόμα Φύλις Κάμπελ να παράσχει λεπτομέρειες σχετικά με οποιονδήποτε από τους στρατιώτες που υποστήριζε ότι είχαν δει τους Αγγέλους, χωρίς να είναι σε θέση να το πράξει, με την δικαιολογία ότι τα στρατεύματα είχαν εντολή να μην μιλάνε για την εμπειρία τους στην Μονς. Ωστόσο, δεν βρέθηκαν άλλες νοσοκόμες ή αδελφές οι οποίες είχαν περιθάλψει τραυματίες από την Μονς και Μάρνη και μπορούσαν να θυμηθούν παρόμοιες ιστορίες. Η αξιοπιστία της Κάμπελ υπονομεύεται περαιτέρω όταν οι Γερμανικές θηριωδίες που περιγράφονται στο βιβλίο της αποδείχθηκαν ψευδείς, προερχόμενες από το μίσος της έναντι των Γερμανών.

Ακόμη και η Κοινωνία Ψυχικών Ερευνών (Society for Psychical Research) η οποία θα μπορούσε να στηρίξει μια υπερφυσική εξήγηση, τον Δεκέμβριο του 1915 δημοσίευσε μία έκθεση λέγοντας ότι «οι ιστορίες κατόπιν έρευνας απεδείχθη ότι στηρίζονταν σε απλές φήμες και δεν μπορεί να εντοπιστεί οποιαδήποτε έγκυρη πηγή». Αλλά εφόσον δεν υπήρχε κάποια πραγματική βάση, γιατί η ιστορία ήταν ευρέως διαδεδομένη το 1915;

Εξώφυλλο του βιβλίου “Οι Τοξότες και άλλοι θρύλοι του πολέμου” 1915_πηγήhttp://www.militaryhistoryonline.com

Ο Arthur Machen υποστήριξε ότι Οι Τοξότες εγράφησαν βασιζόμενοι στην πίστη περί ύπαρξης υπερφυσικής παρέμβαση στην Μονς. Πίστευε ότι η αρχική ιστορία του για τους τοξότες – φαντάσματα στην Μονς εξελίχθηκε σταδιακά στον Άγγελο του θρύλου. Τον Αύγουστο του 1915 δημοσίευσε εκ νέου την ιστορία σε μια ανθολογία, τονίζοντας στον πρόλογο, ότι το διήγημα ήταν φανταστικό λέγοντας:

«Αυτό απετέλεσε έκπληξη για μένα, διότι ενώ είχα αποτύχει στην τέχνη των γραμμάτων, είχα επιτύχει άθελά μου στην τέχνη της εξαπάτησης. Αυτό συνέβη, θέλω να πιστεύω, κάποια στιγμή τον Απρίλιο, όταν η φήμη έλαβε μορφή χιονοστιβάδας η οποία αυξανόταν όλο και περισσότερο, μέχρι που έλαβε τεράστιες διαστάσεις»

Παρά το γεγονός ότι η ανθολογία που περιελάμβανε τους «Bowmen(Τοξότες)» εξαντλήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, η διάψευση του Machen είχε μικρή επίδραση στην πεποίθηση ύπαρξης του Αγγέλου. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου η άποψή του έγινε γενικότερα αποδεκτή. Πιο πρόσφατες διερευνήσεις του Αγγέλου αναφέρουν τους Τοξότες ως πιθανή προέλευση της ιστορίας. Δύο λαογράφοι οι οποίοι εξέτασαν το φαινόμενο κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι αποτελεί «ένα σύγχρονο μύθο που ικανοποίησε τις θρησκευτικές και πατριωτικές ανάγκες και εξελίχθηκε σε αναπόσπαστο τμήμα της μυθολογίας του Μεγάλου Πολέμου».

Φαίνεται ότι έχουμε ένα τέλειο παράδειγμα ενός αστικού μύθου. Μια ιστορία που προκύπτει αυθόρμητα (αν και πιθανώς πυροδοτήθηκε από μια φανταστική ιστορία) και εμπλουτίσθηκε με την πάροδο των ετών, διαδιδόμενη από στόμα σε στόμα. Αυτή είναι μια ξεκάθαρη και εύλογη εξήγηση για την ιστορία του αγγέλου, η οποία όμως δεν παρέχει ικανοποιητική εξήγηση. Γιατί, για παράδειγμα, χρειάστηκαν περισσότερο από έξι μήνες μετά τη δημοσίευση της ιστορίας Machen, μέχρι ο Άγγελος να αναφερθεί – συζητηθεί ευρέως; Ήταν τυχαίο το γεγονός ότι η ιστορία φάνηκε να παρέχει θεία έγκριση για την «ορθότητα» της Συμμαχίας, σε μια εποχή που ήταν έντονη η ανησυχία για τον πόλεμο;

Για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά πρέπει να εξετάσουμε τις ρίζες και την εξέλιξη της ιστορίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η άκριτη πίστη στους Αγγέλους της Μονς σταδιακά διαβρώνεται και αντικαθίσταται από την αναγνώριση ότι πιθανόν ήταν μύθος. Τα πλέον ισχυρά επιχειρήματα απόρριψης ήταν ότι δεν βρέθηκε κάποια αναφορά για υπερφυσικό γεγονός κατά την υποχώρηση από την Μονς, σε επιστολές που εστάλησαν από τα στρατεύματα, σε στρατιωτικά ημερολόγια (Βρετανικά ή Γερμανικά) ή σε εφημερίδες που τυπώθηκαν πριν τον Απρίλιο 1915.

Η συζήτηση περί Αγγέλων στον Τύπο, στα γράμματα και ημερολόγια στρατιωτών και η εμφάνιση των «αυτοπτών μαρτύρων», αρχίζουν μετά την άνοιξη  -  καλοκαίρι του 1915, ως επακόλουθο της ευρείας δημοσίευσης της ιστορίας. Εάν οι Άγγελοι της Mons ήταν ένα πραγματικό γεγονός, είτε ως υπερφυσικό, είτε ως αποτέλεσμα της μαζικής ψευδαίσθησης ή εσφαλμένης ερμηνείας φυσικού φαινομένου, είναι αδύνατον να μην είχε συζητηθεί από τα στρατεύματα που συμμετείχαν και να μην είχαν γίνει αναφορές στις επιστολές και τα ημερολόγια εκείνης της εποχής.

Ωστόσο, υπήρχαν και εκείνοι που μετά τον πόλεμο συνέχισαν να διατηρούν πίστη στην ύπαρξη του Αγγέλου. Αυτοί οι άνθρωποι αναζήτησαν αποδείξεις στο χρονικό διάστημα που προηγήθηκε της δημοσίευσης του άρθρου «Οι Τοξότες». Αν έβρισκαν αναφορές επιστολές, ημερολόγια, ή κάποιο άλλο αρχείο που έγιναν στις τις πέντε εβδομάδες που μεσολάβησαν μεταξύ της υποχώρησης από την Μονς και της δημοσίευση του άρθρου, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να αποδείξουν ότι οι Άγγελοι ήταν ένα πραγματικό γεγονός και δεν βασιζόταν στην ιστορία του Machen. Παρά την επιμελή έρευνα όμως δεν βρέθηκε κάποιο στοιχείο.

Το 1931 ένα βιβλίο με τίτλο «AtGHQ- Στο Γενικό Επιτελείο», το οποίο περιείχε τα απομνημονεύματα του ταξίαρχου Τζον Τσάρτερις δόθηκε στη δημοσιότητα. Ο Τσάρτερις ήταν μέλος του τμήματος πληροφοριών του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος και ταξίδεψε στη Γαλλία με το ξέσπασμα του πολέμου. Υπήρξε στενός φίλος του στρατηγού Ντάγκλας Χέϊγκ και προήχθη από τον ίδιο στη θέση του Επικεφαλής Αξιωματικού Πληροφοριών στο Γενικό Στρατηγείο του BEF. Ο Τσάρτερις ήταν κοντά στον Χέϊγκ, συμβουλεύοντάς τον για θέματα πληροφοριών, αλλά και γενικότερα στρατιωτικά θέματα. Δεν ήταν δημοφιλής με τους συναδέλφους τους, οι οποίοι τον χαρακτήριζαν ως «κακό σύμβουλο του Χέϊγκ». Κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν φανατικός επιστολογράφος, γράφοντας ενίοτε πολλές επιστολές την ημέρα προς την σύζυγό του. Μετά τον πόλεμο, οι επιστολές αυτές συγκεντρώθηκαν, επεξεργάσθηκαν και δημοσιεύθηκαν στο ««At GHQ».

Το βιβλίο περιείχε ένα γράμμα του Τσάρτερις προς την σύζυγό του με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1914 – σχεδόν δύο εβδομάδες μετά την υποχώρηση από την Μονς και είκοσι τέσσερις ημέρες πριν την έκδοση των «Τοξοτών». Το γράμμα περιείχε τις ακόλουθες γραμμές:

«……η ιστορία του Αγγέλου της Μονς έχει έντονη απήχηση στο 2ο Σώμα, για το πώς ο άγγελος του Κυρίου με το παραδοσιακό λευκό άλογο και ντυμένος στα λευκά με πύρινη ρομφαία, αντιμετώπισε τους επελαύνοντες Γερμανούς στην Μονς και εμπόδισε την περαιτέρω προώθησή τους».

Ταξίαρχος John Charteris

Εκ πρώτης όψεως, αυτό φαίνεται ως το ισχυρότερο όπλο γι’ αυτούς που πίστευαν στην ύπαρξη των Αγγέλων, διότι αφού συντάχθηκε από έναν ανώτερο αξιωματικό με ημερομηνία πριν από την δημοσίευση της ιστορίας Machen, αυτή η επιστολή φαίνεται να αποδείκνυε ότι η υπερφυσική παρέμβαση στην Μονς είχε συζητηθεί πριν την δημοσίευση των «Τοξοτών». Είναι αξιοπερίεργο όμως, ότι κανένα άλλο έγγραφο υπάρχει που να αναφέρει το εν λόγω συμβάν. Σε μια άλλη επιστολή την 11 Φεβ 1915, ο Τσάρτερις αναφέρεται και πάλι στους Αγγέλους:

Αντιμετωπίζω πρόβλημα όσον αφορά στον εντοπισμό της πηγής της φήμης. Το καλύτερο που μπορώ να κάνω είναι αυτό που ορισμένοι πνευματικοί άνθρωποι έγραψαν ότι…… «οι Γερμανοί σταμάτησαν στο Μονς, σαν κάποιος Άγγελος του Κυρίου να εμφανίστηκε μπροστά τους. Σε εύθετο χρόνο η επιστολή εμφανίστηκε σε ένα περιοδικό της ενορίας, το οποίο την κοινοποίησε σε κάποια άλλα άτομα στο μέτωπο. Από αυτούς η ιστορία ταχυδρομήθηκε στους οικείους τους με την λέξη «σαν» να παραλείπεται»

Αυτό είναι αποδεδειγμένα ψευδές. Η δημοσίευση σε ενοριακό περιοδικό στην οποία αναφέρεται ο Τσάρτερις πρέπει να αφορά στο περιοδικό All Saints Church το οποίο δημοσίευσε τον ισχυρισμό της Μάραμπλ. Αλλά αυτό δημοσιεύθηκε τον Μάιο του 1915, οπότε δεν ήταν δυνατό για τον Τσάρτερις να αναφερθεί σε αυτό τον Φεβρουάριο του 1915. Αυτό το κείμενο πιθανότατα είχε γραφεί λίγο καιρό μετά το συμβάν και είχε συμπεριληφθεί σε ένα έγγραφο υποστηρίζοντας μια προγενέστερη ημερομηνία.

Τα αντίγραφα σε μικροφίλμ των πρωτότυπων επιστολών στις οποίες βασίστηκε το At GHQ είναι στην κατοχή του LiddellHartCentre για τα Στρατιωτικά Αρχεία στο King’sCollege του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Η αναζήτηση του αρχείου από τον ιστορικό Δρ Ντέιβιντ Κλαρκ απεκάλυψε ότι δεν υπάρχει επιστολή με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1914 και 11 Φεβρουαρίου του 1915 στην συλλογή. Τα πρωτότυπα των εγγράφων του Τσάρτερις δωρήθηκαν στο Μουσείο Στρατιωτικών Πληροφοριών μετά τον θάνατό του, αλλά τα γράμματα δεν βρέθηκαν ούτε εκεί. Είναι δυνατό, φυσικά, οι σχετικές επιστολές να έχουν χαθεί. Ωστόσο, είναι επίσης πιθανό να μην υπήρξαν και οι δημοσιεύσεις στοAtGHQ (ή τουλάχιστον οι ημερομηνίες) να έχουν παραποιηθεί. ΑλλάγιατίοΤσάρτεριςναέπραττεκάτιτέτοιο;

Για να καταλάβουμε τα πιθανά κίνητρα θα πρέπει να εξετάσουμε πιο προσεκτικά την καριέρα του Τσάρτερις και συγκεκριμένα την σημασία της προπαγάνδας, παραπληροφόρησης το 1914. Εκείνη την εποχή το μόνο μέσο για το κοινό να ενημερωθεί, εκτός της προσωπικής επαφής με τους στρατιώτες ήταν μέσω των εφημερίδων, περιοδικών και επιστολών από το μέτωπο. Αυτά ήσαν συχνά αρκετές ημέρες ετεροχρονισμένα και το περιεχόμενο ήταν αυστηρά ελεγχόμενο από τις αρχές (στους δημοσιογράφους δεν επιτρεπόταν να πλησιάσουν στο μέτωπο και γενικά έπρεπε να βασίζονται σες πληροφορίες που παρέχονταν από το στρατό, ενώ οι λογοκριτές έλεγχαν το περιεχόμενο των επιστολών). Ως αποτέλεσμα υπήρξε μια τεράστια «δίψα» για πληροφορίες και φήμες που διαδίδονταν ευρέως από στόμα σε στόμα. Οι άνθρωποι επαναλάμβαναν με ευκολία τις πιο απίθανες ιστορίες ως γεγονός.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνέβη τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο του 1914, όταν διαδόθηκε μια φήμη στην Βρετανία ότι χιλιάδες Ρώσοι στρατιώτες «με χιόνι στις μπότες τους» ταξίδευαν σιδηροδρομικώς μέσω Αγγλίας προς την Μάγχη. Αυτοί υποτίθεται ότι ήσαν ενισχύσεις που έσπευδαν να υποστηρίξουν τα συμμαχικά στρατεύματα στο δυτικό μέτωπο. Η λεπτομέρεια «χιόνι στις μπότες τους» προφανώς χρησιμοποιήθηκε για να προσδώσει αληθοφάνεια στην ιδέα ότι είναι στρατιώτες από την χιονισμένη Ρωσία. Το γεγονός βέβαια ότι είναι παράλογο το χιόνι να είχε παραμείνει στις μπότες ενός στρατιώτη που είχε ταξιδέψει από τη Ρωσία στην Αγγλία τον Αύγουστο, ουδόλως εμπόδισε την εξάπλωση της φήμης.

Ο Γερμανός κατάσκοπος Κάρλ Λόντι μεταβίβασε τις πληροφορίες στην Ανώτατη Γερμανική Διοίκηση. Έχει υποστηριχθεί ότι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που οι Γερμανοί μετακίνησαν το 1914 δύο μεραρχίες για τη φύλαξη των Βελγικών ακτών. Οι δύο μεραρχίες που μετακινήθηκαν θα μπορούσε να συμμετέχουν στην μάχη του Μάρνη και η παρουσία τους θα είχε επηρεάσει το αποτέλεσμα αυτής της ζωτικής σημασίας μάχης.

Εδώ διαπιστώνουμε μια σύγχυση μεταξύ φήμης και παραπληροφόρησης. Η εν λόγω φήμη ήταν σαφώς ευεργετική για τους Συμμάχους και είχε το πλεονέκτημα της δυνατότητας επίσημης άρνησης χωρίς καμία απώλεια αξιοπιστίας. Θα ήταν σίγουρα πολύ απλό για τον στρατό να παρέχει μια πληροφορία «offtherecord» σε δημοσιογράφους. Ομοίως η λογοκρισία επέτρεπε όχι μόνο την απομάκρυνση των επιβλαβών πληροφοριών από τις επιστολές των στρατιωτών, αλλά επέτρεπε επίσης την διατήρηση των πληροφοριών που αν και ανακριβείς, θεωρούνταν χρήσιμες. Άρα ως αξιωματικός πληροφοριών, ο ταξίαρχος Τσάρτερις είχε επίγνωση της δύναμης και της χρησιμότητας της παραπληροφόρησης.

Αν και δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ο Τσάρτερις συμμετείχε στην εξάπλωση των φημών σχετικά με τα Ρωσικά στρατεύματα το 1914, είναι σίγουρο ότι ενεπλάκη προσωπικά στην εξάπλωση παραπληροφόρησης του «Εργοστάσιου Πτωμάτων» (μερικές φορές ονομάζεται Εργοστάσιο ζωικού λίπους) το οποίο αναφέρθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 1915. Προβλήθηκε ο ισχυρισμός ότι η Γερμανία είχε δημιουργήσει ένα «Εργοστάσιο Αξιοποίησης Πτωμάτων (Kadaververwertungsanstalt)» όπου έβραζαν τα σώματα των νεκρών Γερμανών στρατιωτών και τα παράγωγα χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή πυρομαχικών και την παραγωγή ζωοτροφών.

Η ιστορία προκάλεσε τον αποτροπιασμό και την καταδίκη σε όλο τον κόσμο. Η Γερμανική διάψευση ήταν άμεση, αλλά σε μεγάλο βαθμό αγνοήθηκε. Η ιστορία ήταν ευρέως διαδεδομένη το 1915 και συνέχισε να δημοσιεύεται σποραδικά σε εφημερίδες καθ’ όλη την διάρκεια του πολέμου. Υπήρξε μια αναθέρμανση του ενδιαφέροντος το 1917, όταν δημοσιεύθηκαν αναφορές από αυτόπτες μάρτυρες που υποστήριξαν ότι είδαν στην πραγματικότητα το εργοστάσιο. Τώρα γνωρίζουμε ότι ουδέποτε υπήρξε ένα παρόμοιο εργοστάσιο. Η ιστορία δεν είχε καμία βάση στην πραγματικότητα και όλες τις καταγγελίες για αυτόπτες μάρτυρες είχαν εφευρεθεί, όμως η ιστορία ήταν πολύ επιβλαβής για τους Γερμανικούς και ενίσχυσαν την άποψη που προωθείτο από τους Συμμάχους ότι οι Γερμανοί ήταν άκαρδοι και βάναυσοι.

Στα τέλη του 1925 ο Τσάρτερις, ως συντηρητικό Μέλος του Κοινοβουλίου, πραγματοποίησε μια επίσκεψη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά τη διάρκεια δεξίωσης μετά την ομιλία του στην Εθνική Λέσχη Τεχνών στο Μανχάταν, είπε μια σειρά από ανέκδοτα για κατασκόπους και κατασκοπεία κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε ένα από αυτά ο ίδιος ισχυρίστηκε ότι οι ιστορίες για το εργοστάσιο πτωμάτων (τότε στην Αμερική θεωρούσαν ως υπαρκτό) ήταν στην πραγματικότητα μια δημιουργία των Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιών. Σύμφωνα με άρθρο των New York Times στις 2 Νοεμβρίου, περιγράφει πώς μια μέρα έλαβε δύο φωτογραφίες, εκ των οποίων η μία έδειχνε Γερμανικά στρατεύματα που μεταφέρονταν για την ταφή και η άλλη νεκρά άλογα που μεταφέρονταν στην μονάδα επεξεργασίας υποπροϊόντων για να γίνουν λίπασμα. Ο Τσάρτερις άλλαξε απλώς τις λεζάντες, έτσι ώστε η εικόνα των νεκρών στρατιωτών να δείχνει ότι είχαν σταλεί σε Εργοστάσιο ζωικού λίπους.

Εκείνη την εποχή η Βρετανία ανησυχούσε για τη στάση της Κίνας, η οποία φαινόταν να κινείται ευνοϊκά προς την Γερμανία. Θέλοντας να κεντρίσει τον σεβασμό των Κινέζων στους νεκρούς ο Τσάρτερις έστειλε την φωτογραφία με την λεζάντα σε μια Αγγλόφωνη Κινεζική εφημερίδα στη Σαγκάη. Από εκεί, η ιστορία εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο.

“Και μην ξεχνάς ότι ο Κάιζερ θα βρεί κάποιον τρόπο να φανείς χρήσιμος….ζωντανός ή νεκρός” γελοιογραφία του 1917 αναφερόμενη στα Εργοστάσια Πτωμάτων.

Η αποκάλυψη του Τσάρτερις σχολιάσθηκε ευρέως στο Ηνωμένο Βασίλειο και υπήρξε άμεση και έντονη αντίδραση. Η EveningStandard απαίτησε: «Είναι ζωτικής σημασίας ο ίδιος να ανακαλέσει την είδηση». Το αποτέλεσμα ήταν να δυσφημισθεί η Βρετανική προπαγάνδα διαχρονικά (παρελθόν, παρόν και μέλλον). Όταν επέστρεψε στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά την Αμερικανική περιοδεία του, ο Τσάρτερις κλήθηκε στο Γραφείο Πολέμου. Αργότερα αρνήθηκε ότι η Βρετανική στρατιωτική αντικατασκοπεία είχε οποιοδήποτε ρόλο στην ιστορία του εργοστασίου, ισχυριζόμενος ότι είχε «παρερμηνευθεί» και ότι οι δηλώσεις που αποδίδονται σε αυτόν ήταν «λανθασμένες και παράλογες».

Η άρνηση του Τσάρτερις στερείται αξιοπιστίας. Το άρθρο των NewYorkTimes δημοσιεύθηκε ενώ ήταν στις ΗΠΑ, αλλά δεν έκανε καμία προσπάθεια να το αμφισβητήσει εκείνη την στιγμή. Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος δεν γνώριζε ότι ήταν παρόντες δημοσιογράφοι για να ακούσουν την ομιλία του, είπε ότι δεν θα αμφισβητήσει το άρθρο επειδή «τυχόν λάθη που μπορεί να περιέχει ήταν ήσσονος σημασίας». Μόνο μερικές εβδομάδες αργότερα, μετά την επιστροφή του στο Ηνωμένο Βασίλειο και την κλήτευση στο Γραφείο Πολέμου εξέδωσε διάψευση. Στα μέσα της δεκαετίας του 1920 οτιδήποτε μπορούσε να θεωρηθεί ως ατιμωτικό ή ύπουλο θεωρείτο επιβλαβές για τα συμφέροντα της Βρετανίας. Φαίνεται πολύ πιο πιθανό, λοιπόν, ότι αυτό που είπε ο Τσάρτερις στο Αμερικανικό κοινό ήταν αληθινό και ότι η ύστερη διάψευσή του ήταν μια απάντηση στην προκληθείσα οργή στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Θα μπορούσε επίσης ο Άγγελος της Mons να είναι μια ιστορία που δημιουργήθηκε και ενθαρρύνθηκε από τον Τσάρτερις και την Βρετανική αντικατασκοπεία; Πρέπει να εξετάσουμε γιατί η Βρετανία θα μπορούσε να δει κάποια αξία στην προώθηση της ιστορίας του αγγέλου τον Μάρτιο – Απρίλιο 1915. Οι πρώτες επιδρομές Zeppelin στην ηπειρωτική χώρα είχαν αρχίσει, τρομοκρατώντας τους πολίτες. Ο Γερμανικός υποβρύχιος αποκλεισμός της Βρετανίας είχε αρχίσει, αυξάνοντας τους φόβους πείνας. Η αμφίρροπη μάχη της Neuve Chapelle είχε μεγάλες απώλειες, αλλά λίγα οφέλη. Η αρχική προθυμία των εθελοντών για να προσχωρήσουν στο Βρετανικό στρατό είχε μειωθεί. Πάνω απ’ όλα, ο πόλεμος άρχιζε να κουράζει και το κοινό συνειδητοποιούσε ότι πόλεμο επρόκειτο να διαρκέσει πολύ περισσότερο από αναμενόταν. Αν η ιστορία του Αγγέλου της Μονς μπορούσε να βοηθήσει και να ανυψώσει το ηθικό του Βρετανικού λαού σε αυτή την δύσκολη στιγμή, ήταν σίγουρο ότι η Βρετανική αντικατασκοπεία θα βοηθούσε στην διάδοσή της.

Υπάρχουν δύο επιπλέον στοιχεία που ενισχύουν την υποψία άμεσης συμμετοχής του Τσάρτερις στην διάδοση της ιστορίας.

Ο αιδεσιμότατος Ο.Μ. Chavasse υπηρέτησε ως εφημέριος στο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα στη Γαλλία και το Βέλγιο. Με την επιστροφή του στην Αγγλία τον Οκτώβριο του 1915, έδωσε μια ομιλία στην οποία αναφέρεται στην ιστορία του Αγγέλου του Mons. Είπε ότι:

«…….ποτέ όμως δεν πήρε αποδεικτικά στοιχεία από πρώτο χέρι σχετικά με το θέμα, αλλά ο ίδιος είχε ενημερωθεί από έναν ταξίαρχο, ο οποίος δεν ήταν προληπτικός, ότι ένας λοχαγός και ένας  υφιστάμενος που υπηρετούσαν κάτω από αυτόν ήταν σίγουροι ότι είδαν κάτι στο Μονς. Ήταν άνθρωποι που ποτέ δεν θα ονειρεύονταν αγγέλους, αλλά είπαν ότι είδαν κάτι, κάποιο φωτεινό παλλόμενο φως, το οποίο μεσολάβησε μεταξύ μιας ομάδας  Άγγλων και του εχθρικού ιππικού…….»

Τέλος, η δημοσίευση στο τεύχος 24 του περιοδικού Φως αναφέρει ότι ένα από τα πρώτα άρθρα σχετικά με τον Άγγελο του Μονς, υποκινήθηκε μετά από μια επίσκεψη στα γραφεία του περιοδικού στο Λονδίνο ενός ανώνυμου «αξιωματικού του στρατού». Το άρθρο σημειώνει ότι ο αξιωματικός:

«……….εξήγησε ότι, είτε η ιστορία του Machen ήταν καθαρή επινόηση είτε όχι, είναι σίγουρο ότι σε ορισμένους κύκλους αναφέρεται ως ένα περίεργο φαινόμενο που είχε παρατηρηθεί από πολλούς αξιωματικούς και στρατιώτες κατά την υποχώρηση από την Μονς»

Δεν είναι δυνατόν να αποδειχθεί με βεβαιότητα ότι ο Τσάρτερις ήταν ο «αξιωματικός του στρατού» ή π ταξίαρχος που αναφέρεται σε αυτά τα αποσπάσματα, αλλά οι έμμεσες αποδείξεις είναι ισχυρές για τη συμμετοχή της Βρετανικής αντικατασκοπείας στη διάδοση του μύθου. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει επίσης τα ωμά παραποιημένα έγγραφα στα απομνημονεύματα του Τσάρτερις – έχοντας ήδη εκτεθεί για την υπόθεση του Εργοστασίου Πτωμάτων – δεν ήθελαν να κατηγορηθούν ότι κάνουν το ίδιο για τον Άγγελο της Μονς.

Ασφαλώς δεν υπάρχουν ακλόνητα στοιχεία που να στηρίζουν την άποψη ότι κάτι υπερφυσικό ή ακόμα ασυνήθιστο συνέβη κατά την υποχώρηση από την Μονς. Οι Τοξότες μπορεί να είχαν κάποιο ρόλο στη δημιουργία του μύθου, αλλά φαίνεται πιθανό ότι αυτός ενισχυόταν από την Βρετανική αντικατασκοπεία. Αν αυτό αληθεύει, ο Άγγελος της Μονς αξίζει να σημειωθεί όχι μόνο ως ένα ενδιαφέρον κομμάτι κοινωνικής ιστορίας, αλλά και ως ένα αριστοτεχνικό και πρώιμο παράδειγμα παραπληροφόρησης και προπαγάνδας.

chilonas

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ