ΓΕΝΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ΓΕΝΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το αρχαίο θέατρο ως σύνθετο πολιτισμικό φαινόμενο διαμορφώνεται κι επηρεάζεται από όλους τους παράγοντες που αναπτύσσονται στο ευρύτερο περιβάλλον του, μέσα σε μια προηγμένη πολιτιστικά κοινωνία όπως είναι η αθηναϊκή, στην οποία παράλληλα παρατηρείται σημαντική εξέλιξη των διάφορων καλλιτεχνικών ειδών, καθώς και των θρησκευτικών και των πολιτειακών θεσμών#.

Στην παρούσα εργασία έργο μας είναι ν’ ανιχνεύσουμε και να περιγράψουμε τους παράγοντες που συντέλεσαν στην εξέλιξη των δραματικών αγώνων από απλή θρησκευτική τελετουργία σε βήμα έκφρασης κοινωνικών και πολιτικών προβληματισμών.   

Ο θρησκευτικός χαρακτήρας

Οι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις δεν είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα μόνο της εποχής μας, αλλά αποτελεί απαραίτητο πολιτισμικό συστατικό κάθε κοινωνίας που συναντάμε μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Στην αρχαία Ελλάδα δε οι εκδηλώσεις αυτές έχουν έντονο θρησκευτικό και αγωνιστικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα το πνεύμα του συναγωνισμού και του ανταγωνισμού χαρακτηρίζουν τόσο τον πολεμικό όσο και τον ειρηνικό βίο των ελλήνων#.

Οι δραματικοί αγώνες εντάσσονται μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, των οποίων πρωταρχικός λόγος της ύπαρξής τους είναι ο θρησκευτικός. Προκειμένου να επιβεβαιώσουμε αυτόν τον ισχυρισμό πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τον τόπο και το χρόνο της τέλεσής τους, καθώς και την προέλευσή τους.

Η διεξαγωγή τους γίνεται στις εορτές Λήναια και εν άστει ή Μεγάλα Διονύσια, προς τιμήν του Διονύσου, του θεού όχι μόνο του κρασιού, αλλά και της γονιμότητας και της βλάστησης#. Ο Διόνυσος είναι ο θεός που κυριεύει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και δημιουργεί την αίσθηση της ελευθεριότητας και της λύτρωσης#.  Στα Λήναια, τα οποία εορτάζονται κατά τον αττικό μήνα Γαμηλιώνα, το τελετουργικό περιλαμβάνει πομπή μέσα από τους δρόμους προς τον περίβολο του θεού που ονομάζεται Λήναιον και αργότερα στο ομώνυμο θέατρο κάτω από την Ακρόπολη. Στον εορτασμό των Μεγάλων Διονυσίων κατά το μήνα Ελαφηβολιώνα, έχουμε τη μεταφορά με πομπή του ξόανου του Βάκχου από τις Ελευθερές προς το ναό του Διονύσου του Ελευθερέα. Εκεί αφού γίνουν οι καθιερωμένες θυσίες και σπονδές το κοινό συγκεντρώνεται στο θέατρο, όπου διεξάγονται δραματικοί αγώνες, καθώς και χορευτικές εκδηλώσεις με τραγούδια διθυράμβου. Στο θέατρο την κεντρική τιμητική θέση κατέχει ο ιερέας του θεού Διονύσου#.

Ο διθύραμβος είναι το λατρευτικό τραγούδι προς τιμήν του Διονύσου που ψέλνεται από χορούς ανδρών και αγοριών υπό τη συνοδεία αυλού. Η προέλευση του διθυράμβου προέρχεται από τη Φρυγία και τη Θράκη, απ’ όπου κατάγεται και η λατρεία του Διονύσου. Αρχικά διδάσκεται στην Κόρινθο επί Περιάνδρου από τον Αρίωνα και στη συνέχεια εμφανίζεται και στην Αθήνα, όπου κατά τη διάρκεια των εορτών διεξάγονται διθυραμβικοί αγώνες με τη συμμετοχή, πιθανόν, δύο ομάδων των πενήντα ατόμων από κάθε φυλή. Οι διαγωνιζόμενοι είναι μεταμφιεσμένοι στα πρότυπα των μεταμορφώσεων του Βάκχου#.   

Η γένεση της τραγωδίας οφείλεται στην καινοτομία που εφάρμοσε ο Θέσπης κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα, όπου ο εξάρχοντας του διθυραμβικού χορού ανεξαρτητοποιείται από τον υπόλοιπο χορό και αποτελεί ουσιαστικά τον πρώτο υποκριτή. Σύμφωνα με την άποψη Αριστοτέλη, όπου αποτελεί και την επικρατέστερη θεωρία, οφείλεται στην «ωδή των τράγων», δηλαδή των μεταμφιεσμένων σε σατύρους αοιδών κατά τη λατρεία του Διονύσου, οι οποίοι παρομοιάζονται με τράγους και τραγουδούν διθυραμβικά ή φαλλικά άσματα αποτροπαϊκού χαρακτήρα. Σύμφωνα όμως με μια δεύτερη εξήγηση η τραγωδία οφείλει την ονομασία της στον τράγο που δίνεται ως αμοιβή στον εξάρχοντα ή που θυσιάζεται ως προσφορά στο θεό Διόνυσο#.   Επιπλέον υπάρχει και η ερμηνεία που δίνει η εθνολογική έρευνα, η οποία υποστηρίζει την προέλευση της τραγωδίας από τις τελετές μίμησης όπου έχουμε τη χρήση μάσκας με σκοπό την θεοληψία και την κατάσταση εξόδου του μυημένου από τον εαυτό του μέσω της έκστασης#.

Η ενεργή συμμετοχή

Οι δραματικοί αγώνες ξεκινούν κι ενσωματώνονται στην αθηναϊκή πολιτιστική ζωή με πολιτική απόφαση επί τυραννίας του Πεισίστρατου. Αυτό γίνεται στα πλαίσια της προσπάθειάς του ν’ αντικαταστήσει τις παραδοσιακές λατρείες ηρώων, από τις οποίες αντλεί τη νομιμότητα της καταγωγή της η αριστοκρατία, με τη λατρεία του Διονύσου#. Ο Διόνυσος γίνεται επίσημος θεός των Αθηνών και η λατρεία του εντάσσεται στο επίσημο κρατικό εορτολόγιο.

Όμως πέραν του θρησκευτικού τους χαρακτήρα οι αγώνες συνδέονται άμεσα με την καθημερινή ζωή και τη συμμετοχική δραστηριότητα των αθηναίων πολιτών και γι’ αυτό ακμάζουν κατά τον 5ο π. Χ. αιώνα, όπου κυριαρχεί το δημοκρατικό πολίτευμα.

Η πάνδημη συμμετοχή πραγματοποιείται από την πρώτη στιγμή μέσω του Επώνυμου Άρχοντα, ο οποίος εκλέγεται με κλήρο μέσα από το σύνολο των πολιτών. Ένα από τα σημαντικά του καθήκοντα είναι η λεπτομερής προετοιμασία και η διεξαγωγή των Διονυσίων και των δραματικών αγώνων. Έτσι όποιοι ποιητές επιθυμούν να συμμετέχουν, περίπου έξι μήνες πριν τους αγώνες, «ζητούν χορό» από τον Επώνυμο Άρχοντα και υποχρεούνται να παρουσιάσουν μια τετραλογία νέων έργων αποτελούμενη από τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα.  Ο Άρχοντας, αν και δεν μας είναι γνωστή η ακριβής διαδικασία, με την συμμετοχή δυο βοηθών επιλέγει τελικά τρεις εκ των ποιητών#. Αντίστοιχη διαδικασία ακολουθείται και στα Λήναια για τη διεξαγωγή των οποίων υπεύθυνος είναι ο Άρχων Βασιλεύς. Στα Λήναια, όμως, δεσπόζουσα θέση έναντι της τραγωδίας έχει η κωμωδία.

Τα Διονύσια είναι μια εορτή όπου συμμετέχει ενεργά μεγάλο μέρος των ελεύθερων πολιτών. Περίπου 150 χορευτές συμμετέχουν στις δραματικές παραστάσεις και συνολικά 1000 στους διθυραμβικούς χορούς. Για τους περισσότερους αποτελεί το πιο σημαντικό γεγονός για όλη τη χρονιά. Έτσι δεν υφίσταται απόσταση μεταξύ θεατών και συντελεστών, αφού πολλοί από τους θεατές έχουν ζήσει την εμπειρία της προετοιμασίας και της εκτέλεσης των χορικών μιας τετραλογίας#.  

Αυτό το ενδιαφέρον όλων των ελεύθερων πολιτών για ενεργή συμμετοχή σχετίζεται άμεσα με την κοσμοθεωρία τους. Οι Αθηναίοι θεωρούν τους εαυτούς τους ως μέλη κοινότητας ίσων πολιτών και για το λόγο αυτό δράττονται κάθε ευκαιρίας για συμμετοχική διαδικασία είτε υφιστάμενη όπως η Εκκλησία του Δήμου, η Βουλή, οι εορτές, είτε νέα όπως είναι το θέατρο. Η δημόσια ζωή βρίσκεται στο επίκεντρο της πόλης-κράτους και συγκεντρώνει την προσοχή και την ενεργητικότητα όλων#.

Από την πλευρά της η πόλη δίνει ιδιαίτερη σημασία στην οργάνωση των αγώνων και για το λόγο αυτό την εντάσσει στις χορηγίες της πόλης. Μερικοί υποψήφιοι για αυτό το δαπανηρό αξίωμα συνήθως προσφέρονται ως εθελοντές. Το κίνητρό τους είναι η τιμή και η δόξα που τους καθιστούν δημοφιλείς στη πόλη. Είναι γεγονός, άλλωστε ότι κατά την απονομή βραβεύεται και ο χορηγός, ενώ σε πολλές επιγραφές το όνομα του χορηγού προηγείται από εκείνο του ποιητή. Τις περισσότερες φορές όμως ο ίδιος Άρχων με την εξουσία που διαθέτει, ως επίσημη αρχή της πόλης, επιλέγει τους χορηγούς που υποχρεούνται να δεχθούν. Σε περίπτωση που θέλουν ν’ αποφύγουν την υποχρέωση, δικαιούνται να προτείνουν κάποιον άλλον που θεωρούν πλουσιότερό τους. Σ’ αυτήν την περίπτωση όμως κινδυνεύουν με αντίδοση, από τον αντιπροτεινόμενο, δηλαδή  την ανταλλαγή περιουσιών#.

Ο χορηγός επιμελείται για την ανεύρεση των μελών του χορού που, σε αντίθεση με το διθύραμβο όπου λαμβάνουν μέρος μόνο μέλη  της φυλής, στους δραματικούς αγώνες δικαίωμα συμμετοχής έχουν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες. Η άρνηση συμμετοχής δεν επιτρέπεται και επισείει την επιβολή προστίμου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας και των δοκιμών ο χορηγός υποχρεούται να συντηρεί τόσο τα μέλη του χορού όσο και το χοροδιδάσκαλο και τον αυλητή. Πέρα όμως από τον επισιτισμό τα μέλη αμείβονται και με ορισμένο ημερομίσθιο, ενώ μετά το τέλος της παράστασης δικαιούνται και ένα τελευταίο γεύμα φιλοξενίας. Επιπλέον ο χορηγός επιβαρύνεται με τα έξοδα της σκευής της παράστασης, ενώ συχνά επωμίζεται και μια ειδική εισφορά, το παραχορήγημα, που αφορά τα επιπλέον πρόσωπα που απαιτούνται για την ολοκλήρωση της παράστασης (υπηρέτες, συνοδοί, κομπάρσοι)#.

Κατά την πρώτη ημέρα των δραματικών αγώνων οι χορηγοί ξεχωρίζουν με την πολυτέλεια των ενδυμάτων τους και αποτελούν το επίκεντρο της προσοχής των παρευρισκομένων. Αυτό αποτελεί τιμή και ηθική ανταμοιβή έναντι των χρηματικών εξόδων που έχουν επιβαρυνθεί από την πόλη.

Εκτός όμως από τους χορηγούς όλος ο πληθυσμός εορτάζει. Οι πολίτες είναι ντυμένοι στα λευκά, ενώ οι μέτοικοι στα πορφυρά ενδύματα. Η συμμετοχή έχει ιδιαίτερη σημασία τόσο για τους πολίτες όσο και για την ίδια την πόλη. Ακόμα και οι φυλακισμένοι βγαίνουν με εγγύηση, ενώ η πολιτεία θεσπίζει τα θεωρικά για τους φτωχούς πολίτες, την πληρωμή δηλαδή των εξόδων τους για την είσοδο στο θέατρο#.

Τα Διονύσια και οι δραματικοί αγώνες αποτελούν αφορμή για την επίδειξη του μεγαλείου των Αθηνών. Διεξάγονται την εποχή προς το τέλος του χειμώνα που ξαναρχίζουν οι θαλάσσιες συγκοινωνίες και οι πρεσβείες των συμμάχων της Αθήνας φέρνουν την ετήσια συνεισφορά. Έτσι κατά την συγκέντρωση στο θέατρο, παρουσία πολυάριθμων ξένων, παρατίθενται προς επίδειξη τα ετήσια πλεονάσματα της Αθηναϊκής Συμμαχίας σε κάνιστρα, τιμούνται οι άξιοι πολίτες με στεφάνι και παρουσιάζονται οι ενήλικοι γιοι των πεσόντων υπέρ πατρίδας ανδρών,  όπου τους δωρίζεται και η πανοπλία τους#.  Στη συνέχεια καταλαμβάνουν τις τιμητικές θέσεις στο θέατρο όπου παρακολουθούν τις παραστάσεις.

Στις τιμητικές θέσεις, αφού ορκιστούν, παρίστανται επίσης και οι δέκα κριτές, οι οποίοι μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες εκλέγονται από την πόλη. Μετά το τέλος των παραστάσεων γράφουν την προτίμησή τους πάνω σε πινακίδες, οι οποίες μπαίνουν σε κάλπη. Απ’ αυτές κληρώνονται οι πέντε και βγαίνει η τελική απόφαση για το νικητή των αγώνων. Έτσι η πολιτεία, η οποία εποπτεύει τη διεξαγωγή των αγώνων, διασφαλίζει το αδιάβλητο της διαδικασίας αναγόρευσης του νικητή.

Τα πρόσωπα και ο λόγος

Σε κάθε ποιητικό έργο, είτε πρόκειται για τραγωδία είτε για κωμωδία, έχουμε τους πρωταγωνιστές υποκριτές, δύο ή τρεις, και το χορό που αποτελείται αρχικά από πενήντα μέλη, στη συνέχεια μειώνεται στα δώδεκα και επί Σοφοκλή αυξάνεται στα δεκαπέντε. Στην κωμωδία με την ύπαρξη του χορού μπορεί να υποδηλώνεται μια τραγωδία ή το περιεχόμενό της. Ιδιαίτερη σημασία όμως έχει ο ρόλος του χορού στην τραγωδία ως εκπροσώπου της πόλης. Εκ της θέσης του στην πλοκή της τραγωδίας μένει αμέτοχος και ανεξάρτητος από τα δρώμενα.  Όμως κινείται επί της ορχήστρας και συνδιαλέγεται  με λυρικό τρόπο, εκφράζοντας τα έντονα συναισθήματα, τους φόβους, τις ελπίδες και τις κρίσεις που αντιπροσωπεύουν τους πολίτες#.  Η σημασία της εκπροσώπησης των πολιτών από το χορό πιθανόν να διαφαίνεται κι από το γεγονός ότι μια παράσταση αρχίζει με την πάροδο, δηλαδή την είσοδο του χορού και τελειώνει με την έξοδό του.

Στον αντίποδα οι πρωταγωνιστές εκφράζονται σε ιαμβικά τρίμετρα και συνδιαλέγονται μεταξύ τους με κύριο χαρακτηριστικό την έντεχνη χρήση του προφορικού λόγου.  Ο ρητορικός λόγος, με κύριους φορείς τους σοφιστές, το πνευματικό αυτό κίνημα που αναπτύσσεται μέσα στην αθηναϊκή δημοκρατική ελευθερία, από τους κατ’ εξοχήν χώρους έκφρασής του, όπως την Αγορά, τα Δικαστήρια, την Εκκλησία, μεταφέρεται και στο θέατρο#.  

Έτσι οι πρωταγωνιστές της παράστασης αντιπαρατίθενται σε σκηνές αγώνα, με μακρές ομιλίες, ανταλλαγή επιχειρημάτων και στίχων, όπου διαφαίνεται η έντονη αντίθεση των απόψεών τους. Υπερασπίζουν τα επιχειρήματά τους με τη μέγιστη ρητορική δύναμη του λόγου τους, γεγονός που οδηγεί στην έξαρση στης σκέψης και του πάθους των συναισθημάτων τους#. Συνεπώς η τραγωδία συνδέεται με το δίκαιο και ο κοινωνικός προβληματισμός της πόλης γίνεται υλικό της. Ο ήρωας αμφιταλαντεύεται και προβληματίζεται ανάμεσα στο ανθρώπινο δίκαιο της πόλης και το δίκαιο των θεών. Ταυτόχρονα και οι παριστάμενοι κριτές οφείλουν ν’ αποφασίσουν με αμεροληψία και ελεύθερη σκέψη παρά την εύλογη συναισθηματική τους φόρτιση από την παρακολούθηση των παραστάσεων.

Το δημοκρατικό πολίτευμα λοιπόν μέσω των θεσμών του αναγάγει το θέατρο σε  πεδίο ανταγωνισμού και προβληματισμού.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Το θέατρο γεννιέται, διαμορφώνεται και ακμάζει μέσα σε έναν περίπου αιώνα και διαγράφει παράλληλη πορεία με τη δημοκρατία, όπου η συλλογικότητα αποτελεί βίωμα των αθηναίων πολιτών σε όλες τις εκφάνσεις του βίου τους.

Οι δραματικοί αγώνες αποτελούν σημείο συνάντησης της παραδοσιακής σκέψης και του μυθικού κόσμου των ηρώων, με τη νέα τάξη πραγμάτων που φέρνει το δημοκρατικό πολίτευμα. Με κινητήριο μοχλό το μύθο οι θεατρικοί αγώνες συντελούν στο να επιβεβαιώσουν οι πολίτες την απονομή του δικαίου και της ισονομίας που επιβάλλουν οι αρχές της δημοκρατίας.

Παράλληλα οι αγώνες ενισχύουν το δεσμό μεταξύ της θρησκευτικής πίστης και της πολιτικής υπόστασης του κάθε ατόμου στην αθηναϊκή κοινωνία.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ