ΣΕΛΗΝΗ ΚΑΙ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ – MIRCEA ELIADE

Η γονιμότητα των ζώων όπως και αυτή των φυτών εξαρτάται από τη σελήνη. Μερικές φορές η σχέση ανάμεσα στη γονιμότητα και τη σελήνη γίνεται λίγο πολύπλοκη από το γεγονός της εμφάνισης νέων θρησκευτικών μορφών, όπως της Μητέρας-Γης, των αγροτικών θεοτήτων, κλπ.


Μολαταύτα, μια σεληνιακή ιδιότητα μένει πάντα ευδιάκριτη όσες κι αν είναι οι θρησκευτικές συνθέσεις που συνέβαλαν στη σύσταση των νέων μορφών: είναι το κύρος της γονιμότητας, της περιοδικής δημιουργίας, της ανεξάντλητης ζωής. Τα κέρατα των βοοειδών π.χ. που χαρακτηρίζουν τις μεγάλες θεότητες της γονιμότητας, είναι ένα έμβλημα της Μεγάλης θεϊκής Μάνας. Παντού όπου εμφανίζονται μέσα στους νεολιθικούς πολιτισμούς, είτε στην εικονογραφία είτε στα είδωλα με τη μορφή βοδιού, φανερώνουν την παρουσία της μεγάλης θεάς της Ευφορίας. (O. Menghin, Weltgeschichte der Steinzeit, 148, 448).

Όμως τα κέρατα δεν είναι άλλο από την εικόνα της νέας σελήνης: “είναι βέβαιο ότι το κέρας των βοοειδών έγινε σεληνιακό σύμβολο γιατί θυμίζει ένα μισοφέγγαρο. Εννοείται φυσικά ότι τα διπλά κέρατα πρέπει ν' αντιπροσωπεύουν δύο μισοφέγγαρα, δηλ. την πλήρη αστρική εξέλιξη” (Hentze, Mythes et Symboles, 96). 

Από μιαν άλλη πλευρά, η συνύπαρξη των σεληνιακών συμβόλων μ' αυτά της γονιμότητας είναι συχνή στην εικονογραφία των προϊστορικών κινέζικων πολιτισμών του Κανσού και του Γιανγκ-τσάο, όπου τα κέρατα, τυποποιημένα, περιβάλλονται από ένα σύνολο από “αστραπές” (βροχή-φεγγάρι) και ρόμβους (σύμβολο της θηλυκότητας, βλ. Hentze, σχ. 74-82).

Ορισμένα ζώα γίνονται σύμβολα ή “παρουσίες” της σελήνης γιατί η μορφή και ο τρόπος της ζωής τους θυμίζουν το πεπρωμένο της σελήνης. Όπως ο σαλίγκαρος που εμφανίζεται κι εξαφανίζεται μέσα στο καβούκι του, η αρκούδα που, στο καταχείμωνο, γίνεται αόρατη και ξαναεμφανίζεται την άνοιξη, ο βάτραχος γιατί φουσκώνει, βυθίζεται και ξαναβγαίνει στην επιφάνεια του νερού, ο σκύλος γιατί διακρίνεται μέσα στο φεγγάρι ή γιατί είναι ο μυθικός πρόγονος της φυλής, το φίδι γιατί εμφανίζεται ή χάνεται, γιατί έχει τόσα δαχτυλίδια όσες μέρες μετράει το φεγγάρι (θρύλος που διατηρήθηκε και την ελληνική παράδοση: Αριστοτέλης, Περί τα ζώα ιστορίαι ΙΙ, 12 – Πλίνιος, Hist. Nat.XI, 82) ή γιατί είναι “ο σύζυγος όλων των γυναικών”, γιατί αλλάζει δέρμα κατά περιόδους (δηλ. αναγεννιέται, είναι “αθάνατο”), κλπ. 

                                                       


Ο συμβολισμός του φιδιού έχει μια ανησυχητική πολυτιμία αλλά όλα τα σύμβολα συγκλίνουν προς μια κεντρική ιδέα: είναι αθάνατο γιατί ξαναγεννιέται, επομένως είναι μια “δύναμη” της σελήνης και έτσι μοιράζει γονιμότητα, γνώση (προφητεία) και ακόμα και αθανασία. Άπειροι μύθοι επικαλούνται το αποτρόπαιο επεισόδιο όπου το φίδι άρπαξε την αθανασία που η θεότητα είχε δώσει στον άνθρωπο (Frazer, The folklore in the Old Testament, τόμος 1, 66). Πρόκειται όμως για μεταγενέστερες παραλλαγές ενός αρχαϊκού μύθου όπου το φίδι (ή ένα θαλασσινό τέρας) φυλάει την ιερή πηγή και την πηγή της αθανασίας (δέντρο της ζωής, πηγή της νιότης, χρυσά μήλα κλπ).

Δεν μπορούμε να θυμίσουμε εδώ παρά μερικούς μόνο μύθους και σύμβολα σχετικά με το φίδι: μόνο όσα φωτίζουν το χαρακτήρα του σαν σεληνιακού ζώου. Και πρώτα-πρώτα, τις σχέσεις του με τις γυναίκες και τη γονιμότητα: η σελήνη είναι πηγή κάθε ευφορίας και εξουσιάζει ταυτόχρονα το μηνιαίο κύκλο. Προσωποποιημένη, γίνεται ο “αφέντης των γυναικών”. Πολλοί λαοί πίστευαν – και μερικοί εξακολουθούν να το πιστεύουν ως τα σήμερα – ότι το φεγγάρι με το παρουσιαστικό ενός άνδρα ή τη μορφή φιδιού ζευγαρώνει με τις γυναίκες τους. Γι' αυτό π.χ., στους Εσκιμώους οι κοπέλες δεν κοιτάζουν το φεγγάρι από φόβο μη πιάσουν παιδί (Briffault, II, 585). Οι Αυστραλοί πιστεύουν ότι η σελήνη κατεβαίνει στη γη με το παρουσιαστικό ενός Δον Ζουάν και εγκαταλείπει τις γυναίκες αφού τις αφήσει εγκύους (Van Gennep, Mythes, 101-102). Ο ίδιος μύθος είναι πολύ γνωστός και στην Ινδία (Krappe, Genese, 106).

Το φίδι, σαν Επιφάνεια της σελήνης, εκπληρώνει την ίδια αποστολή. Στα Αβρούζια διηγούνται ακόμα και στην εποχή μας ότι το φίδι ζευγαρώνει μ' όλες τις γυναίκες (Finamore, Tranzioni Popolari Abruzzesi, 237). Οι Ελληνες και οι Ρωμαίοι μοιράζονταν την ίδια δοξασία. Η Ολυμπία, μητέρα του Αλεξάνδρου του Μεγάλου έπαιζε με τα φίδια (Πλούταρχος, Βίος Αλεξ., ΙΙ). Ο περίφημος Αρατος της Σικυώνας ήταν γιος του Ασκληπιού γιατί, κατά τα γραφόμενα του Παυσανία (ΙΙ, 10, 3), η μητέρα του τον είχε συλλάβει μ' ένα φίδι. Ο Σουετώνιος (Divus Augustus, 94) και ο Δίων Κάσσιος (55, 1) διηγούνται πως η μητέρα του Αυγούστου συνέλαβε από το αγκάλιασμα ενόςφιδιού μέσα στον ναό του Απόλλωνα. Ανάλογη παράδοση κυκλοφορούσε για λογαριασμό του Σκιπίωνα του Αρχαίου. 
Στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Πορτογαλία και αλλού οι γυναίκες φοβούνται μην μπει κάποιο φίδι στο στόμα τους την ώρα που κοιμούνται και συλλάβουν, ιδίως κατά τα έμμηνα. (Briffault, II, 664). Στις Ινδίες οι γυναίκες που επιθυμούν να κάνουν παιδί, προσκυνούν μια κόμπρα. Σ' ολόκληρη την Ανατολή πιστεύουν ότι οι γυναίκες έχουν την πρώτη τους σεξουαλική επαφή μ' ένα φίδι, στην εφηβεία ή κατά τα έμμηνα (ομ., 665). Η ινδική φυλή των Κομάτι (επαρχία της Μυσσόρης) εξορκίζει την γονιμότητα της γυναίκας με τη βοήθεια πέτρινων φιδιών (Fraze, Adonis, 81-82). Ο Ελιέν (Nat. Animal., VI, 17) μας βεβαιώνει ότι σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των Εβραίων, τα φίδια ζευγάρωναν με τις κοπέλες. Ξαναβρίσκουμε την ίδια δοξασία στην Ιαπωνία (Briffault, 665). Μια περσική παράδοση αναφέρει ότι αφού η πρώτη γυναίκα κατακτήθηκε από το φιδι, είχε αμέσως την έμμηνη ρύση της (Dahnhardt, Natursagen, I, 211, 261). Λέγεται στους ραβινικους κύκλους ότι η έμμηνος ρύση οφείλεται στις σχέσεις της Εύας με το φίδι του Παραδείσου (J.A. Eisenmenger, Entdecktes Judentum, I, 832 – Briffault, II, 666). Στην Αβησσυνία πιστεύουν ότι μια νέα κοπέλα πριν από το γάμο της κινδυνεύει να βιαστεί από τα φίδια. Μια αλγερινή ιστορία διηγείται πως ένα φίδι, ξεφεύγοντας από την επιτήρηση, ξεπαρθένεψε όλες τις κοπέλες ενός σπιτιού. Παρόμοιες δοξασίες βρίσκουμε στους Οττεντότους Μάντι της Ανατολικής Αφρικής, στη Σιέρα Λεόνε κλπ. (Briffault, ομ.,).

Ο μηνιαίος κύκλος συνέτεινε χωρίς άλλο να κάνει πολύ γνωστή τη δοξασία σύμφωνα με την οποία η σελήνη είναι ο πρώτος σύζυγος των γυναικών. Οι Παπούες θεωρουν τα έμμηνα σαν δείγμα των σχέσεων που γυναίκες και κοπέλες έχουν με τη σελήνη αλλά παρουσιάζουν συγχρόνως στην εικονογραφία τους (λάξεμα σε ξύλο) ερπετά που ξεπροβάλλουν από τα γεννητικά όργανα των γυναικών (Ploss et Bartels, Das Weib, I. 442) πράγμα που επιβεβαιώνει την ομοουσιότητα σελήνης-φιδιού. Στους Σιριγκουάνος, μετά από τα θυμιάσματα και τους εξαγνισμούς που ακολουθούν τα πρώτα έμμηνα, οι γυναίκες της φυλής κυνηγάνε παντού τα φίδια που θεωρούν υπεύθυνα για το κακό (Briffault, II, 668). Σε πολλές φυλές, το φίδι θεωρειται σαν το αίτιο του μηνιαίου κύκλου.

Ο φαλλικός χαρακτήρας του – που ο Κρόουλυ (The mystic rose, εκδ. Besterman, I, 23 – II, 17, 133) υπήρξε ένας από τους πρώτους εθνογράφους που πρόβαλε – δεν αποκλείει την ομοιότητα σελήνης-φιδιού αλλά αντίθετα την επιβεβαιώνει. Πολλά εικονογραφικά στοιχεία που ανήκουν τόσο στους ασιατικούς νεολιθικούς πολιτισμούς (π.χ. το Pancham, είδωλο της καλλιέργειας στο Κανσού – Hntze, Objets rituels, σχ. 4-7 ή ακόμα το λαξεμένο χρυσάφι των Νγκαν-γυάνγκ, ομ., σχ. 8) κλπ.

Όσο και στους αμερινδιανούς πολιτισμούς (π.χ. οι χάλκινοι δίσκοι του Calchaqui – Hentze, Mythes, σελ. 136) παρουσιάζουν το διπλό συμβολισμό του φιδιού διακοσμημένου με “ρόμβους” (έμβλημα του κόλπου – βλ. Hentze, Mythes, 140 – Objets rituels, 27). Το σύμπλεγμα αυτό κρύβει χωρίς αμφιβολία κάποιο ερωτικό νόημα, μολαταύτα η συνύπαρξη του φιδιού (φαλλός) και των ρόμβων εκφράζει μια ιδέα δυαδισμού και ολοκλήρωσης που είναι κατ' εξοχή σεληνιακή γιατί ξαναβρίσκουμε το ίδιο θέμα στη σεληνιακή εικονογραφία της “βροχής”, του “φωτός καιτης σκοτεινιάς”, κλπ.... (Hentze, Objets, 29).

MIRCEA ELIADE
Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών
Μετάφραση: ΕΛΣΗΣ ΤΣΟΥΤΗ
Εκδόσεις Ι. Χατζηνικολή
ΠΗΓΗ
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ