"Ο σεισμός που γκρέμισε τη θρησκοληψία» Ο μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κοκολάκης

τ. Διευθυντής Πολιτικής Προστασίας

261 χρόνια συμπληρώνονται την 1η Νοεμβρίου από τον μεγάλο σεισμό της Λισαβόνας.....
1η Νοεμβρίου 1755, ώρα 09.20 το πρωί και η Λισαβόνα συγκλονίζεται από ένα σεισμό μεγέθους 8,6 R. Ο περισσότερος κόσμος ευρίσκεται στις εκκλησίες, αφού είναι η εορτή των Αγίων Πάντων για την Καθολική Εκκλησία.

Το επίκεντρο του σεισμού ευρίσκεται στον Ατλαντικό Ωκεανό πλησίον των Καναρίων Νήσων. Μετά από μισή ώρα τη Λισαβόνα την κατακλύζει και την πλημμυρίζει το τσουνάμι που εκδηλώθηκε και την καταστροφή της πόλης την ολοκληρώνουν οι πολλές εστίες πυρκαγιάς που εκδηλώθηκαν από τα αναμμένα κεριά των εκκλησιών, τις πυρωστιές των γκρεμισμένων κατοικιών που έκαιγαν για 3 ημέρες....

Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η Λισαβόνα των 240.000 κατοίκων να θρηνήσει 60.000 νεκρούς (το ¼ του πληθυσμού), ενώ η πόλη έχει καταστραφεί! 10.000 κτίρια μεταξύ των οποίων το Παλάτι του βασιλιά Ζοζέφ Α', η ολοκαίνουργια Όπερα και το Βασιλικό Νοσοκομείο των Αγίων Πάντων, το μεγαλύτερο δημόσιο νοσοκομείο της Ευρώπης, είχαν καταρρεύσει σαν τραπουλόχαρτα... Η ένταση του σεισμού ήταν ΙΧ (9) στη 12βάθμια κλίμακα.

Ο Βασιλιάς με την οικογένειά του ευρίσκεται στο εξοχικό του ανάκτορο και δεν έχει συνειδητοποιήσει το μέγεθος της καταστροφής, αλλά συγχρόνως είναι και αδύναμος να διαχειριστεί μια τέτοια κρίση. Τότε του παρουσιάζεται ο Υπουργός Εξωτερικών Sebastiao Jose de Carvalho e Melo, που στην ερώτηση του Βασιλιά «τι να κάνω;» απάντησε με στιβαρό ύφος «θάψτε τους νεκρούς και φροντίστε τους ζωντανούς»! Ο Βασιλιάς βλέποντας την αποφασιστικότητα του Υπουργού του, του αναθέτει τη διαχείριση της κρίσης!

Να σας υπενθυμίσουμε ότι εκείνη την περίοδο, υφίστατο η Ιερά Εξέταση, οι Πορτογάλοι ήταν φανατικά θρησκευόμενος λαός, το Τάγμα των Ιησουιτών καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τις τύχες των πολιτών, αλλά και οι επιστημονικές γνώσεις γύρω από τα φυσικά φαινόμενα περιορισμένες...!

Ο Carvalho, έχοντας την εντολή του βασιλιά να νομοθετεί ότι θεωρεί σωστό και επιβεβλημένο για τη διαχείριση της κρίσης, πήρε τα πρώτα μέτρα:

• Λόγω του άμεσου κίνδυνου επιδημιών, έγινε ταχεία απομάκρυνση των πτωμάτων.
• Πρότασή του για βύθιση των πτωμάτων στα ανοικτά, έγινε αποδεκτή από τον Καρδινάλιο – Πατριάρχη, που έδωσε εντολή στον κλήρο να βοηθήσει στη μαζική περισυλλογή τους.
• Για να διασφαλιστεί η διατροφή των πληγέντων οργανώθηκαν συσσίτια.
• Επιβλήθηκε αυστηρός έλεγχος στις τιμές των ειδών διατροφής.
• Απαγορεύτηκε η έξοδος από την πόλη όσων επαγγελματιών θα μπορούσαν να βοηθήσουν.
• Οι άστεγοι στεγάστηκαν προσωρινά πρώτα σε σκηνές και μετά σε παραπήγματα, για την κατασκευή των οποίων δεσμεύτηκε όλη η διαθέσιμη ξυλεία.

Παράλληλα η αποκατάσταση της έννομης τάξης και η προάσπιση των συμφερόντων της χώρας, αποτέλεσαν πρώτης προτεραιότητας επίσης ζήτηματα.
Γι αυτό:
• Ως το τέλος Νοεμβρίου καταδικάστηκαν για λεηλασία και εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες 34 κακοποιοί οι οποίοι είχαν δραπετεύσει από τις γκρεμισμένες φυλακές, αλλά και πολίτες που δεν υπάκουσαν στις εντολές του Carvalho σε σχέση με την προσπάθεια να επανέλθει το ταχύτερο ο κανονικός ρυθμός της ζωής , με την αποκατάσταση των ζημιών και την άρση των επικινδυνοτήτων.
• Οργανώθηκε η προστασία έναντι των αφρικανών πειρατών.
• Όρισε ποινή φυλάκισης για όσους τρομοκρατούσαν τον κόσμο προαναγγέλλοντας νέες καταστροφές.
• Διέταξε άμεση καταγραφή των ζημιών στα κτίρια.
• Από την 3η Δεκεμβρίου απαγορεύει την οικοδόμηση εντός των παλαιών ορίων της πόλης , έστω και προσωρινής.
• Στις 31 Ιανουαρίου (1756) 300 στρατιώτες εκκαθαρίζουν το κέντρο από άστεγους καταληψίες και μια εβδομάδα αργότερα αρχίζει η κατεδάφιση των πρόχειρων παράνομων παραπηγμάτων.
• Επιβλήθηκε η τυποποίηση στα σχέδια των οικοδομών και στη διαδικασία παραγωγής τους, η οποία οργανώθηκε με πολλά πρωτότυπα στοιχεία προκατασκευής.
• Ώθησε στην ανακάλυψη και χρήση μιας ενδιαφέρουσας ξύλινης κατασκευής, που θα μπορούσε να συγκρατήσει τα πατώματα και τη στέγη σε περίπτωση αδυναμίας των τοίχων. Τα αρχιτεκτονικά μοντέλα δοκιμάστηκαν ως προς την αντοχή τους από τα στρατεύματα να παρελαύνουν δίπλα τους για την προσομοίωση ενός σεισμού!!!

Ανέθεσε στον Στρατιωτικό Μηχανικό και Αρχιτέκτονα Manuel da Maia να του παρουσιάσει πρόταση και εναλλακτικές προτάσεις για την ανοικοδόμηση της Λισαβόνας
Στις 4 Δεκεμβρίου 1755 (1 μήνα σχεδόν μετά) ο Manuel da Maia παρουσιάζει τη Dissertação (Διατριβή) με 5 εναλλακτικές προτάσεις – λύσεις για τη Λισαβόνα:

1. Ανοικοδόμηση όπως ήταν πριν με τα υλικά των ερειπίων, χωρίς μεταβολές στα όρια των οικοπέδων (φτηνότερη κα ταχύτερη λύση, με στενούς ακανόνιστους δρόμους και ψηλά κτίρια, χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό) και με την προϋπόθεση να μην επαναληφθεί τέτοιος σεισμός.
2,3. Διαπλάτυνση ορισμένων κύριων οδικών αξόνων και επιβολή ορίου στο ύψος των κτιρίων.
4. Ισοπέδωση Baixa (του ιστορικού κέντρου), με επαναχρησιμοποίηση των λίθων και στη νέα συνοικία «η πρόσοψη και το ύψος των κτιρίων δε θα ξεπερνά το φάρδος των οδών», με σύγχρονες υγειονομικές εγκαταστάσεις, με μεγάλους ελεύθερους χώρους για τους πεζούς και την κυκλοφορία των αμαξών.
5. Ανέγερση νέας πόλης στα 4 μίλια, σε πιο σταθερό έδαφος.
Επιλέγει η 4η πρόταση και άρχισαν άμεσα οι εργασίες. Σε παρατήρηση ότι με πολύ μεγάλο πλάτος κάνουν τους νέους δρόμους, ο Carvalho απάντησε με νόημα: «μετά από μερικά χρόνια θα είναι στενοί...!»

Οι γαιοκτήμονες που είχαν μεγάλες εκτάσεις είδαν να τεμαχίζονται οι εκτάσεις τους από το νέο ρυμοτομικό σχέδιο, αφού τους ανακοινώθηκε ότι θα μπορούσαν στα περίχωρα να ξανακτίσουν σε μεγάλες εκτάσεις, αλλά όχι εντός του ιστορικού κέντρου, παρά μόνο σύμφωνα με το νέο σχέδιο.

Σε 1 χρόνο μετά την καταστροφή είχαν επισκευαστεί 1.000 κατοικίες, ενώ 10 χρόνια μετά (1766) είχαν ανοικοδομηθεί 59 τετράγωνα καινούργιων διαμερισμάτων και εκατοντάδες σπίτια και άλλα κτίρια στην πόλη. Η Λισσαβόνα είχε αρχίσει να αποκτά ξανά την παλαιά αίγλη της...!

Το 1770 στον Sebastiao Jose de Carvalho e Melo απονεμήθηκε ο τίτλος του μαρκησίου και μετονομάσθηκε σε Μαρκήσιος de Pombal.

Όμως ο Carvalho παράλληλα με τη Διαχείριση της Κρίσης, ενδιαφέρθηκε να καταγράψει το συντομότερο δυνατόν και όσο ήταν νωπές οι μνήμες, τα όσα είχαν συμβεί εκείνο το πρωινό της 1ης Νοεμβρίου και διένειμε ένα ερωτηματολόγιο (Pombal Survey) το Γενάρη του 1756, σε όλες τις ενορίες της χώρας, με 13 ερωτήσεις:
1. Ποιά ώρα ξεκίνησε ο σεισμός της 1ης Νοεμβρίου και πόσο διήρκεσε;
2. Αισθανθήκατε ότι η δόνηση από τη μια ή την άλλη κατεύθυνση; Από το βορρά προς το νότο ή το αντίστροφο; Τα σπίτια έμοιαζαν να πέφτουν προς τη μία ή την άλλη πλευρά; .
3. Πόσα κτίσματα καταστράφηκαν στην ενορία σας, Πόσα από αυτά ήταν σημαντικά κτίρια και σε ποια κατάσταση βρίσκονται τώρα;
4. Πόσοι άνθρωποι πέθαναν και πόσους εξ αυτών αναγνωρίσατε;
5. Παρατηρήσατε τι συνέβη στη θάλασσα, στις πηγές και στα ποτάμια; Υπήρξε πρώτα παλίρροια ή άμπωτις και πόσο μεγαλύτερες ήσαν από το σύνηθες; Πόσες φορές είδατε τη θάλασσα να πηγαίνει και να έρχεται; Μήπως παρατηρήσατε τη διάρκεια αυτής της παλινδρομικής κίνησης;
6. Τα σκυλιά και τα άλλα ζώα μήπως συμπεριφέρονταν παράξενα πριν από τον σεισμό;
7. Υπήρξαν ρωγμές στο έδαφος; Τι παρατηρήσατε σχετικά με αυτές; Ανάβλυσαν καινούργιες πηγές;
8. Ποια μέτρα ελήφθησαν αμέσως από τον κλήρο, το στρατό και τους δημόσιους λειτουργούς;
9. Υπήρξαν και άλλοι σεισμοί μετά την 1η Νοεμβρίου; Πότε ακριβώς και τι ζημιές προκάλεσαν;
10. Θυμάστε άλλους σεισμούς στη διάρκεια της ζωής σας και τις ζημιές που είχαν προκαλέσει;
11. Πόσοι είναι οι κάτοικοι της ενορίας σας και, ει δυνατό, πόσοι εξ αυτών είναι γυναίκες και πόσοι άνδρες;
12. Σε ποιο σημείο εξάντλησης βρίσκονται τα αποθέματα σε τροφές;
13. Αν ξέσπασε φωτιά, πόσο κράτησε και τι ζημιές προκάλεσε;

Δικαίως θεωρείται σήμερα ως ο πρόδρομος των σύγχρονων σεισμολόγων.

Όλα αυτά όμως κατάφερε να τα πραγματοποιήσει μέσα σε ένα κλίμα δυσπιστίας, παίρνοντας και μέτρα που θα χαρακτηριζόντουσαν αντιδημοκρατικά προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι του. Συγχρόνως όμως νομοθετούσε με βάση την ισότητα όλων των πολιτών (πλουσίων και πτωχών), έδωσε το δικαίωμα της μάθησης και της μόρφωσης σε όλους.

Τα πανεπιστήμια, που μέχρι τότε ήταν προνόμιο των πλουσίων, άνοιξαν τις πόρτες τους σε όλους. Υπήρχαν όμως και πολέμιοι της προσπάθειας, εκτός των γαιοκτημόνων, και αυτοί δεν ήταν άλλοι από τους κληρικούς και κυρίως το Τάγμα των Ιησουιτών , όπου πρωτοστατούσε ο Καρδινάλιος - Πατριάρχης Πατήρ Gabriel Malgarida, που στην απορία του λαού γιατί ο Θεός προκάλεσε τόσο πόνο και καταστροφή σε αυτούς που είναι καλοί χριστιανοί, διαλαλούσε ότι:

«Μάθε, ω Λισαβόνα, ότι οι καταστροφές των σπιτιών, των παλατιών, των εκκλησιών και των μοναστηριών μας, η αιτία του θανάτου τόσων ανθρώπων και οι φλόγες που κατάπιαν τόσους θησαυρούς, είναι οι απεχθείς αμαρτίες σου και όχι κομήτες, άστρα, ατμοί και αναθυμιάσεις,
καθώς και άλλα συναφή φυσικά φαινόμενα» και απέτρεπε τους κατοίκους να εργασθούν για την ανοικοδόμηση της νέας Λισσαβόνας!
Αρκετοί έχασαν τη ζωή τους στην αγχόνη και στην πυρά μετά από αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης, ως αίτιοι των καταστροφών που έπληξαν την περιοχή, λόγω των αμαρτιών τους...! Κατάφερε όμως ο Carvalho στις 21 Σεπτεμβρίου 1761 να οδηγήσει στην Ιερά Εξέταση και τον Πατέρα Gabriel Malgarida, να τον εκτελέσει και να τον κάψει στη πυρά (auto-da-fe) ως μια «πράξη πίστης».

Ο «Μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας», οριοθέτησε δύο εποχές:
• Πριν από αυτόν ο σεισμός ήταν θεομηνία, θεϊκή οργή και τιμωρία.
• Έκτοτε είναι πρωτίστως γεωφυσικό φαινόμενο.

Σας παρουσίασα μια συνοπτική περιγραφή ενός σεισμού του έτους 1755 και πως κάποιος «άσχετος» με θέματα Πολιτικής Προστασίας διαχειρίστηκε την κατάσταση αξιοποιώντας τα μέσα και τα υλικά που διέθετε η χώρα, εν μέσω «κινδύνων», χωρίς τη συνδρομή άλλων χωρών, με κατεστραμμένες υποδομές (λιμάνι, νοσοκομείο, κτίρια, κλπ), χωρίς να υπάρχει άμεση ενημέρωση, χωρίς τη σημερινή τεχνολογία, χωρίς να γνωρίζουν οι επιστήμονες την κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών, την πιθανότητα εκδήλωσης ενός τσουνάμι, κ.ά.

Σας προτείνω να αναζητήσετε, είτε στο διαδίκτυο, είτε στις βιβλιοθήκες, στοιχεία για αυτό το σεισμό και τη διαχείρισή του.
Είναι βέβαιο ότι αποτελεί ένα καλό μάθημα για όλους όσους ασχολούνται με θέματα πολιτικής προστασίας και διαχείρισης κρίσεων.

Βιβλιογραφία
1. «Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΕΙΣΜΟΣ» του NICHOLAS SHRADY (εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ)
2. « Ο σεισμός που κατεδάφισε τη θρησκοληψία» (δημοσίευμα στο ΒΗΜΑ 10/09/2000) του Κ. Π. Αναγνωστόπουλου, επίκουρου καθηγητή της Πολυτεχνικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
3. Διάφορα κείμενα από το διαδίκτυο

vimapress

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ