Χρέος και άσκηση εξουσίας

Ζούμε σε μία κοινωνία, το έτος 2016 όπου η έννοια του χρέους είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα τεκταινόμενα, τόσο σε κεντρικά όσο και σε επιμέρους ζητήματα. Σήμερα, το παγκόσμιο δημόσιο χρέος βρίσκεται στα 58 τρις δολάρια (economist), ενώ το δημόσιο μαζί με το ιδιωτικό, ανέρχονται στα 199 τρις δολάρια (McKinsey Global Institute). To θέμα που θα προσπαθήσει να πραγματευτεί το άρθρο, είναι εάν η ίδια η ύπαρξη χρέους ως φαινόμενο, σε ατομικό κυρίως επίπεδο, λειτουργεί ως μηχανισμός ελέγχου των μαζών.

Προσπαθώντας να ψηλαφίσουμε τη σχέση μεταξύ χρέους και εξουσίας, θα ορίσουμε αρχικά τα υποκείμενα δανειστής-δανειζόμενος. Αμέσως μόλις η σχέση αυτή λάβει μέρος, μπορούμε να ταυτίσουμε το δανειστή με τον εξουσιαστή και το δανειζόμενο με τον εξουσιαζόμενο, στην παρουσιαζόμενη σχέση εξουσίας. Για παράδειγμα, κάποιος πολίτης Χ, λαμβάνει δάνειο από την τράπεζα εν ονόματι Υ. Ο Χ έχει ορίσει ως εγγύηση αποπληρωμής του δανείου, την ιδιοκτησία της κατοικίας του, οπότε γνωρίζει ότι σε περίπτωση που παραβεί τους όρους της εκάστοτε διμερούς συμφωνίας, μπορεί να τη χάσει. Δηλαδή, εάν ο Χ για κάποιο λόγο δεν έχει τη δυνατότητα να αποπληρώσει το δάνειό του, έρχεται η τράπεζα Υ και κατάσχει την οικία του. Έτσι, γίνεται αρκετά εμφανής η άμεση σχέση εξουσίας ανάμεσα σε δανειστή και δανειζόμενο, χωρίς όμως να παραγνωρίζουμε και την έμμεση πτυχή της, όπου είναι η συστηματική ακολουθία των όρων της συμφωνίας από πλευράς δανειζομένου.

Το χρέος, όσον αφορά το σκοπό του στην άσκηση εξουσίας, έχει διττό χαρακτήρα. Αφενός, την ύπαρξη ενός εξουσιαζομένου υποκειμένου, αφετέρου και σημαντικότερο ως παράγοντας, την αποδοχή του εξουσιαζομένου, ως προς την άσκηση εξουσίας επάνω του. Η ηγεμονική αντίληψη, θεωρεί πως από τη στιγμή που δανείστηκες, έχεις απόλυτη ευθύνη των πεπραγμένων σου και σε περίπτωση όπου δεν έχεις τη δυνατότητα να εκπληρώσεις τις υποχρεώσεις σου, εσύ είσαι αυτός ο οποίος φταίει για την κατάσταση που βιώνεις, και όλα όσα περνάς σου αξίζουν λόγω των λανθασμένων σου οικονομικών χειρισμών. Άλλωστε στο καπιταλιστικό σύστημα, αυτός ο οποίος ρισκάρει και είναι ικανός, στο τέλος επιβραβεύεται, ενώ αυτός που ενώ ρισκάρει, δε συναντά την επιβράβευση, ή είναι ανίκανος, ή δε δουλεύει αρκετά (ή και τα δύο).

Η έννοια του χρέους, μπορεί να παρουσιάσει και καθαρά ταξικά χαρακτηριστικά, τα οποία αντανακλούν και τις σχέσεις εξουσίας στην παραγωγική διαδικασία. Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος ο οποίος έλαβε δάνειο, το οποίο δυσκολεύεται να αποπληρώσει, έχει λίγες επιλογές να ακολουθήσει, αλλά πολλές υποχρεώσεις. Συγκεκριμένα, η μοναδική ουσιαστική του επιλογή, είναι να μην απολυθεί από την εργασία του, ειδικά στην Ελλάδα του 2016, όπου η ανεργία αγγίζει επίπεδα του 28% και ο εφεδρικός εργατικός στρατός παρακαλά για μια θέση εργασίας. Με λίγα λόγια, τη δουλειά που κάνει, είναι πολύ πιθανό να μπορεί να την πραγματοποιήσει και κάποιος άλλος που βρίσκεται αυτήν τη στιγμή στον κλοιό της ανεργίας, με λιγότερα χρήματα, ίσως και αποδοτικότερα. Εάν μέσα στο πλαίσιο αυτό, εντάξουμε και το αίσθημα ενοχικότητας που ενδέχεται να κουβαλά στις πλάτες του, τότε θα μιλάμε για έναν εργαζόμενο, ο οποίος με το φόβο της απόλυσής του, θα καταστρατηγεί ο ίδιος πλέον τα εργατικά του δικαιώματα. Με τον ίδιο μισθό, θα προσπαθεί να αυξήσει την παραγωγικότητά του, δηλαδή να εντατικοποιηθούν οι ρυθμοί εργασίας που δαπανά και ακόμη ακόμη να φοβάται να χρησιμοποιήσει το θεμελιώδες δικαίωμά του στην απεργία, ανησυχώντας για ενδεχόμενη δημιουργία προβλημάτων ανάμεσα σε αυτόν και τον εργοδότη, λόγω μη αρεσκείας του δευτέρου, ως προς την άσκηση του δικαιώματος αυτού. Έτσι, με όχημα την άσκηση εξουσίας-χρέος που δέχεται, παρατηρούμε την αντίφαση αυτός ο ίδιος να προσπαθεί επιμελώς να απολέσει τα εργατικά του δικαιώματα.

Θα μπορούσε κάποιος εύλογα να θέσει πως και ο εργοδότης σε περίπτωση που ήταν δανειολήπτης (ο εξουσιαζόμενος στη σχέση χρέους) θα είχε παρόμοια προβλήματα με αυτά του εργαζομένου, οπότε η ταξικότητα του χρέους, δε θα διαδραμάτιζε κάποιο ρόλο ή καλύτερα δε θα οριζόταν η ταξικότητα του ζητήματος αυτού. Η απάντηση όμως, είναι λίγο πιο σύνθετη. Σε περίπτωση δανειοδότησης εργοδότη και πάλι θα ίσχυε το πλέγμα εξουσίας μέσω του χρέους, όπως και το αίσθημα ενοχικότητας που προαναφέραμε. Η βασική διαφορά έγκειται στην ευελιξία των επιλογών που παρουσιάζονται. Ο εργοδότης έχει το δικαίωμα να αποφασίσει, οι εργαζόμενοι στην εταιρεία του, είτε να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους, είτε να δεχτούν μειώσεις μισθών, είτε να ακολουθήσει πολιτική απολύσεων. Δηλαδή όλα τα προηγούμενα στοιχεία που ‘’φοβάται’’ ο εργαζόμενος πως θα δεχθεί, παρουσιάζονται ως επιλογές του εργοδότη έτσι ώστε πιο αποτελεσματικά να καταφέρει να αντεπεξέλθει στις δανειοδοτικές του υποχρεώσεις. Εδώ γίνεται αντιληπτό, το ότι ενώ ο εργαζόμενος στην ίδια περίπτωση, δεν μπορεί παρά μόνο να έχει παθητική στάση επί των πραγμάτων, ο εργοδότης κατέχει μια ενεργητική στάση που έρχεται σε αντιδιαστολή με τα συμφέροντα του εργαζομένου. Επιπλέον, ας μη λησμονούμε τα άπλετα παραδείγματα, όπου επιχειρήσεις καταχρεωμένες κήρυξαν πτώχευση, με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοί τους να μην πληρωθούν τα δεδουλευμένα τους.
Το χρέος εν τέλει, είναι ένας μηχανισμός εξουσίας που ενώ αποτελείται από δύο μέρη (εξουσιαστής-εξουσιαζόμενος) συμφέρον από το μηχανισμό αυτό έχει και το ίδιο το σύστημα. Το χρέος ως μέσον, έχει τη δύναμη να δημιουργεί ανθρώπους πειθήνιους, όπου δε θα διεκδικούν και δε θα αγωνίζονται για τα δικαιώματά τους, παρά μόνο για τη βιολογική τους επιβίωση. Δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ο στόχος του είναι διττός, η άσκηση εξουσίας σε κάποιο υποκείμενο, αλλά και η δημιουργία ενοχικότητας στο υποκείμενο αυτό. Ο λόγος είναι πως, ένας άνθρωπος ο οποίος έχει πρόβλημα με αυτό που βιώνει και δεν μπορεί να αποδεχτεί πως του αξίζει ένα αέναο σκοτάδι στο βωμό της επιβίωσης, αλλά έχει δικαίωμα στη ζωή, είναι πιο επικίνδυνος από αυτόν ο οποίος έχει αποδεχθεί την κατάσταση αυτή και την έχει ενσωματώσει στο συνειδησιακό του υπόβαθρο. 

Θάνος Καραμπουρνιώτης

enfo