εἰμί: ετυμολογία, κλίση, σημασιολογική εξέλιξη

φίλες και φίλοι

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με το ρήμα εἰμί. Πριν από αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τον όρο ρήμα. Τι είναι το ρήμα; Έχουμε μάθει ότι είναι ένα μέρος του λόγου, ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Πολύ ωραία. Η λέξη ρήμα είναι μια αρχαία ελληνική λέξη και γραφόταν  ῥῆμα, με δασεία στο ρ –  το γιατί έβαζαν δασεία στο ρ θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό. Πώς θα την μεταφράζαμε στη νέα ελληνική; Το ρήμα είναι ένα όνομα που δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης, ο ρήτωρ όμως είναι ένα όνομα που δηλώνει το πρόσωπο που δρα, που πράττει. Ρήμα είναι το λεγόμενο, αυτό που λέμε –  θα αποδίδαμε λοιπόν το ρήμα με τη λέξη “φράση” .

ΤΟ ρήμα είναι μια φράση. Και ως φράση μπορεί να συγκροτεί αυτόνομη, ανεξάρτητη πρόταση. Το ρήμα “τρέχω” είναι μια πρόταση, η λέξη όμως “ρήμα” δεν είναι πρόταση. Το ρήμα “τρέχεις” είναι επίσης πρόταση. Είναι προτάσεις όχι γιατί εννοείται το “εγώ” (εγώ τρέχω) και το “εσύ” (εσύ τρέχεις) αλλά γιατί το εγώ και το εσύ υπάρχουν μέσα στη μορφή τρέχω και τρέχεις: είναι οι προσωπικές καταλήξεις -ω (=εγώ) και -εις (εσύ). Άρα λοιπόν, το ρήμα είναι φράση, είναι πρόταση διότι είναι σύνθεση ενός θέματος που δηλώνει ενέργεια ή κατάσταση και μιας προσωπικής κατάληξης.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα προέκυψε ως αποτέλεσμα σύνθεσης δυο ανεξάρτητων λέξεων. Το ρήμα φημί  (ισχυρίζομαι), λόγου χάριν, προέρχεται από δύο αυτόνομες λέξεις *φη και *μι: “υποστηρίζω, διατείνομαι, λέω με έμφαση”  –  ΄εγώ”. Κατά τον ίδιο τρόπο και το ρήμα ειμί είναι αποτέλεσμα σύνθεσης μετά την οποία οι λέξεις που το συγκρότησαν έχασαν την αυτονομία τους –  και έτσι προήλθε η κλίση και οι κλιτικές λεγόμενες γλώσσες. Η προσωπική κατάληξη είναι  -μι (=εγώ). Αυτό το εἰ –  τi είναι, τι σημαίνει, ποια ήταν η αρχική του σημασία;

ΑΠΟ το σχολείο γνωρίζουμε ότι το ρήμα κλίνεται ως εξής: εἰμί,  εἶ,  ἐστί,  ἐσμέν,  ἐστέ,  εἰσί. Παρατηρούμε ότι οι τύποι ἐστί, ἐσμέν και ἐστέ  έχουν συγκροτηθεί από ένα εσ- και τις προσωπικές καταλήξεις -τι, -μεν, -τε. Κατά συνέπεια, αυτό το εσ- θα υπήρχε κάποτε και στα άλλα τρία πρόσωπα – έτσι δεν είναι;  Έτσι είναι, φίλες και φίλοι. Τι έγινε όμως, πώς και γιατί χάθηκε;

ΑΣ δούμε το πρώτο πρόσωπο ενικού: *εσ-μί. Αυτός ήταν ο αρχικός τύπος, έτσι μιλούσαν κάποτε. Κι αυτό το *εσμί έγινε εἰμί. Στην ιωνική και την αττική διάλεκτο. Γιατί στην αιολική έγινε ἐμμί και στη δωρική ἠμί! Αυτά δεν τα μαθαίνουμε στο σχολείο! Φαίνεται πως το σύμπλεγμα των συμφώνων -σμ- μέσα στη λέξη δεν ήταν ιδιαίτερα εύφωνο και έχουμε πολλά παραδείγματα στα οποία άλλαξε. Να υπενθυμίσουμε ακόμα ότι υπάρχει στην αρχαία ελληνική μια τάση  αποφυγής των συμπλεγμάτων συμφώνων και πρόκρισης της εναλλαγής φωνήεντος –  συμφώνου. Να ένα πολύ απλό και γνωστό παράδειγμα. Ο αόριστος έμεινα (μένω)προήλθε από τον τύπο ε- μεν-σα!

ΚΑΤΑ  τον ίδιο τρόπο, ο τύπος εσμέν (α΄πλ.) έγινε ειμέν (στη δωρική ημέν!) αλλά πολύ αργότερα, στην αττική, κατά το εστέ πλάστηκε ο τύπος εσμέν! Σε άλλα γλωσσικά περιβάλλοντα το εσμί έγινε ειμί (ιωνική, αττική διάλεκτος), σε άλλα εμμί (αιολική) σε άλλα ημί (δωρική) –  έτσι προήλθαν οι διάλεκτοι: οι πρωτοελληνικοί τύποι, οι προδιαλεκτικοί τύποι, όπως το *εσμί, μετεξελίχθηκαν, μεταβλήθηκαν διαφορετικά. Να ένα άλλο παράδειγμα. Στην ιωνική-αττική λέγανε ουρανός, στη λεσβιακή (αιολική) ώρανος και όρανος, στη βοιωτική ωρανός! Προφανέστατα, όλοι αυτοί οι τύποι προήλθαν από εάν τύπο της πρωτοελληνικής, προδιαλεκτικής αρχαίας ελληνικής: Foρσανός < Fορ-σα-νός, ο κύριος (-νος) της υγρασίας (Fορσα, εξ ου και το ουρον!)

ΤΟ δεύτερο πρόσωπο ενικού είναι ει –  πως προήλθε αυτό. Από τον τύπο εσσί, τον οποίο διαβάζουμε στην Ιλιάδα και αλλού! εσσί > εσί >ει, με συναίρεση των φωνηέντων ε και ι και γι αυτό βάζουμε περισπωμένη –  η περισπωμένη είναι σύμβολο της συναίρεσης φωνηέντων σε ένα άλλο ή σε δίφθογγο.

ΤΑ εστί και εστέ δεν παρουσιάζουν καμιά δυσκολία, . Το γ΄πληθυντικού εισί προήλθε από το *εσ-εντι. Είναι τύπος της ιωνικής –  αττικής γιατί στη δωρική, όπως διαβάζουμε στον Πίνδαρο και τον Θεόκριτο είναι έντι! Στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου διαβάζουμε το ρήμα e-e-si , δηλαδή έενσι, από το *εσεντι.

 ΤΙ σήμαινε αρχικά αυτό το εσ-, φίλες και φίλοι;  Το συναντούμε σε άλλες λέξεις;  Και βέβαια το συναντούμε! Το βρίσκουμε στο επίθετο εσθλός που σημαίνει ισχυρός, γενναίος, πλούσιος και είναι χαρακτηρισμός των αριστοκρατών. Το διαβάζουμε πολύ συχνά στην Ιλιάδα, ενώ ο Νίτσε στην Γενεαλογία της ηθικής παραπέμπει σε αυτό αναφερόμενος στην προέλευση της ηθικής του Κυρίου αριστοκράτη (πρώτη πραγματεία, παρ. 5). Η έννοια της ισχύος, της γενναιότητας και του πλούτου υπάρχει στο μόρφημα εσ-. Η λέξη ουσία, η αρχική σημασία της οποίας ήταν περιουσία, προέρχεται από το εσ-οντ-jα. Η λέξη Ον, που στη μεταφυσική σκέψη του Παρμενίδη και του Πλάτωνα είναι ταυτόσημο με την Κυριαρχία, είναι μετοχή του ενεστώτα, ουδετέρου γένους: ον < εόν< εσ-οντ. Το Υψιστο Ον, το πανίσχυρο Ον, είναι ο Θεός. Το Είναι, απαρέμφατο, ως φιλοσοφικός όρος, δηλώνει αυτό που υπάρχει και δεν υπάρχει τίποτα άλλο, μας λέει ο Παρμενίδης, παρά η Κυριαρχία. Είναι < *εσ-ναι = Κυριαρχία. Το Γίγνεσθαι, η αλλαγή, η μεταβολή, μας λέει πάλι ο Παρμενίδης, δεν υπάρχει.

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ότι το ρήμα ειμί είναι συνδετικό (ο ήλιος εστί λαμπρός) και υπαρκτικό (έστι πόλις κειμένη επί όρους). Η διάκριση αυτή είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε τη μεταφυσική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων. Αυτές όμως είναι μεταγενέστερες σημασίες. Η αρχική σημασία ήταν υπαρκτική, δεν δήλωνε όμως απλά την ύπαρξη αλλά την ύπαρξη ως αποτέλεσμα της νίκης, της ισχύος, της γενναιότητας. Ειμί σήμαινε αρχικά “ υπάρχω ως επιζήσας, ως νικητής, ως ισχυρός, άρα και ως πλούσιος” .

Καλή σας μέρα και πάλι –  χιόνια και βροχή, γαμιούνται οι φτωχοί!

ῥῆἠ

badarts

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ