Νους, νόηση και νοητική λειτουργία

20ΙΑΝ

 Στο ερώτημα «τι είναι νους;» δεν μπορούμε να απαντήσουμε εύκολα χωρίς να υπονοήσουμε συγκεκριμένες θεωρητικές προτιμήσεις. Μπορούμε, όμως, να παραθέσουμε έναν κατάλογο από περιπτώσεις που εμπίπτουν στη νόηση και άλλων που δεν τις θεωρούμε νοητικές.

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε εξαρχής πως υπάρχει ένα εύρος δειργασιών, από την μαθηματική σκέψη για τη λύση ενός προβλήματος, για παράδειγμα, που όλοι συμφωνούμε πως είναι αμιγώς νοητική διεργασία, ως το βάδισμα ή τη διατήρηση της ισορροπίας μας σε όρθια θέση, που δεν είναι τόσο σαφές αν πρέπει να χαρακτηριστούν νοητικά φαινόμενα και να μελετηθούν ως τέτοια. Υπάρχουν βέβαια και φαινόμενα όπως η ρύθμιση της αναπνοής ή της θρέψης που κατά κοινή ομολογία ανήκουν στον χώρο της φυσιολογίας και όχι της νόησης, παρότι αλληλεπιδρούν ισχυρά με νοητικές διεργασίες.

Οι περιπτώσεις που χαρακτηρίζουμε νοητικές διεργασίες περιλαμβάνουν μια τεράστια ποικιλία δραστηριοτήτων: διασχίζω ένα ρυάκι πηδώντας βράχο-βράχο, διαλέγω το μελλοντικό μου επάγγελμα, εξηγώ σ’ ένα φίλο μου μια ιδέα. Οι δραστηριότητες αυτές δεν μοιάζουν να έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους, μοιράζονται όμως, την ανάγκη της υπόθεσης του νου για την κατανόηση και την περιγραφή τους. Ακόμα και η επιλογή ενός βράχου από τους άλλους που βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο μέσα στο νερό του ρυακιού, η εκτίμηση ότι αυτός ο βράχος βρίσκεται εντός της ακτίνας ασφαλούς άλματος, ο υπολογισμός και η εκτέλεση της απαραίτητης μυικής δραστηριότητας, ίσως και η τελική ανακούφιση ότι έμεινα τελικά στεγνός, όλο αυτό αποτελεί καθαρά νοητική δραστηριότητα.

Μπορεί κανείς να μειώσει το νοητικό βάθος μιας τέτοιας δραστηριότητας, σε σύγκριση π.χ. με την απόδειξη ενός μαθηματικού θεωρήματος, αποδίδοντας της μια «μηχανιστική» εξήγηση. Στην πραγματικότητα όμως μια τέτοια θεώρηση υποτιμά την πολυπλοκότητα και την υποκειμενικότητα της δραστηριότητας, αλλά υποτιμά επίσης και το φυσικό ντετερμινισμό που αναγκαστικά κυριαρχεί στην αιτιοκρατική λειτουργία του φυσικού υπόβαθρου του νου.

Ας εξετάσουμε λίγο περισσότερο το πρώτο παράδειγμα νοητικής διεργασίας, το πέρασμα ενός ρυακιού με άλματα από βράχο σε βράχο. Την στιγμή πριν από κάθε άλμα, τι είναι αυτό που κάνει ένα βράχο να ξεχωρίζει από το φυσικό περιβάλλον, το οποίο για τη συγκεκριμένη περίπρωση είναι γεμάτο από βράχους, και να γίνεται στόχος μιας σχεδιαζόμενης τροχιάς και τελικά βάθρο στήριξης; Οι φυσικές ιδιότητες του περιβάλλοντος δεν περιλαμβάνουν την ειδοποιό διαφορά που διακρίνει το βράχο-στόχο από τους άλλους. Μόνο στο νου ορίζεται η επιλογή και η στοχοθέτηση, όπως στο νου επιτελείται και ο απαραίτητος υπολογισμός για το άλμα. Μα, θα πει κανείς, δεν υπολογίζω συνειδητά τις δυνάμεις που θα ασκήσουν οι μυς, απλώς κοιτάζω το βράχο και πηδώ. Όμως η επίγνωση δεν είναι απαραίτητη για τη νοητική λειτουργία, παρότι ορισμένοι πιστεύουν ότι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του νου είναι εκείνο που σχετίζεται με τη φευγαλέα εστίαση της προσοχής από τη μία σκέψη στην άλλη, σχηματίζοντας αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «ειρμό των σκέψεων». Η απουσία επίγνωσης, που συχνά σχετίζεται με το βαθμό συστηματοποίησης μιας διεργασίας, στα πλαίσια της γνωστικής ψυχολογίας έχει να κάνει με τη διαθεσιμότητα γνωστικών πόρων και όχι με το νοητικό χαρακτήρα μιας διεργασίας. Με άλλα λόγια, το αν ένα έργο εκτελείται συνειδητά ή αυτόματα δεν επηρεάζει το χαρακτηρισμό του ως νοητικού ή άλλου τύπου.

Όταν επιτελούμε μια νέα, άγνωστη ή ασυνήθιστη διεργασία, πρέπει να συγκεντρωθούμε σ’ αυτήν και να κατευθύνουμε συνειδητά τη σκέψη και τις δράσεις μας, έχοντας ίσως δυσκολία στο να συγκρατήσουμε και να συνυπολογίσουμε συγχρόνως όλες τις απαραίτητες όψεις της. Με την επανάληψη και την τελειοποίηση έρχεται η συνήθεια, η απελευθέρωση δηλαδή των γνωστικών πόρων και η ανάθεση της διεργασίας σε μη συνειδητούς μηχανισμούς. Σταδιακά, η επίγνωση μειώνεται και δίνει την θέση της στην αυτοματοποίηση, η οποία περιλαμβάνει τη βελτίωση, τη σταθεροποίηση και την επιτάχυνση της διεργασίας. Το κλειδί είναι η διαβάθμιση της επίγνωσης κατά τη διάρκεια της αυτοματοποίησης, διότι εξαιτίας της διαβάθμισης γίνεται σαφές ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε σαφώς κατηγορίες μεταξύ αυτόματης και συνειδητής λειτουργίας. Άρα δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τις συνειδητές από τις αυτόματες λειτουργίες και να θεωρήσουμε μόνο τις πρώτες ως νοητικές ενώ τις άλλες να τις απορρίψουμε ως άνευ νοητικού ενδιαφέροντος. Επανερχόμενοι στον αυτόματο υπολογισμό του άλματος προς το βράχο είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι αποτελεί νοητική λειτουργία, ανεξάρτητα από το πόσο μηχανικά γίνεται κάθε φορά, εφόσον για την εκτέλεση του χρειαζόμαστε την υπόθεση του νου και των υπολογιστικών του δυνατοτήτων.

Το δεύτερο παράδειγμα νοητικής λειτουργίας, η εξήγηση μιας ιδέας σε κάποιο φίλο, ίσως είναι προφανέστερα νοητικό, εφόσον μια ιδέα δεν έχει πεδίο ορισμού άλλο από το νου. Τι μπορεί να είναι μια ιδέα αν όχι το περιεχόμενο ενός νου; Ουσιαστικά πρόκειται για ένα κυκλικό παράδειγμα, γιατί περιέχει τη νοητική λέξη «ιδέα». Το τρίτο όμως παράδειγμα είναι πιο διαφωτιστικό: η επιλογή μελλοντικού επαγγέλματος είναι σαφώς μια νοητική λειτουργία, ο λόγος όμως δεν είναι ότι είναι ήδη διατυπωμένη νοητικά. Εισερχόμενοι στην ουσία της λειτουργίας, διαπιστώνουμε ότι για την επιλογή είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη τις επιθυμίες μας και τις πεποιθήσεις μας. Για παράδειγμα, τι μας αρέσει να κάνουμε αλλά και τι επιθυμούμε να πετύχουμε στο μέλλον, που πιστεύουμε ότι υπάρχει προσφορά εργασίας, ποια εργασία πιστεύμε ότι προσφέρει υψηλούς μισθούς ή κάποιο συγκεκριμένο επαγγελματικό περιβάλλον κλπ. Οι επιθυμίες και οι πεποιθήσεις είναι κατεξοχήν νοητικές έννοιες και αποτελούν ένα πολύ ενδιαφέρον εννοιολογικό σύστημα που απασχολεί ιδιαίτερα τους φιλοσόφους της νόησης.

Βιβλιογραφία

Αθανάσιος Χρ. Πρωτόπαπας, Εισαγωγή στη Θεωρία και Μεθοδολογία της Γνωσιακής Επιστήμης, Δεκέμβριος 2004

artificialintelligence

teteleste

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ