Και Ποτάμι μας έφτιαξαν…

Ο τίτλος βέβαια παραπέμπει στο γνωστό ανέκδοτο με τον πολιτικάντη, ο οποίος από το μπαλκόνι τάζει στο πόπολο να «φτιάξει γεφύρια», κι όταν από κάτω του φωνάζουν ότι στην περιοχή  δεν υπάρχει ποτάμι προθυμοποιείται να φτιάξει και ποτάμι· ωστόσο, το λογοπαίγνιο δεν είναι δικό μου εύρημα, από κάπου το ξεσήκωσα (αν και, περιέργως, δεν γκουγκλίζεται), απ’ όσα ευρηματικά γράφτηκαν τις τελευταίες μέρες για το Ποτάμι, το νέο κόμμα ή κίνημα ή κάτι άλλο που ίδρυσε τις προάλλες ο γνωστός δημοσιογράφος Σταύρος Θεοδωράκης και που χτες είχε αναγγείλει πως θα ανακοινώσει τους πρώτους υποψηφίους του σε συνέντευξη τύπου.

Το όνομα του κόμματος είναι η γνωστή λέξη με τους πάμπολλους συμβολισμούς της, δεν πρόκειται δηλαδή για αρκτικόλεξο (αν και μπορούν να γίνουν αρκετές χιουμοριστικές προσπάθειες να κατασκευαστεί ένα εκ των υστέρων αρκτικόλεξο, backronym που το λένε στ’ αγγλικά). Αν μάλιστα ευοδωθούν οι προσπάθειες του ΠΑΣΟΚ να παρουσιαστεί μεταμφιεσμένο αλά ιταλικά ως Ελιά, θα έχουμε δύο κόμματα με «μη πολιτικούς τίτλους» (δηλαδή που η ονομασία τους δεν είναι αρκτικόλεξο ή ακρωνύμιο, ούτε περιέχει λέξεις όπως κόμμα, κίνημα, συμμαχία, δημοκρατικός, δημοκρατία, ελληνικός, Ελλάδα, κτλ.) ή και τρία αν μετρήσουμε και τη Χρυσή Αυγή.

Εδώ θα ήθελα να κάνω μια παρένθεση, που ίσως αξίζει χωριστό άρθρο: έγραψα πιο πάνω «αρκτικόλεξο ή ακρωνύμιο»· τα λεξικά που κοίταξα δεν κάνουν διάκριση ανάμεσα σε αρκτικόλεξο και ακρώνυμο/ακρωνύμιο, αν και θα μπορούσε να πει κανείς ότι αλλιώς θα έπρεπε να ονομάζονται τα ονόματα που σχηματίζονται από μόνο το αρχικό γράμμα λέξεων, π.χ. ΚΚΕ, ΔΕΗ, ΟΤΕ, και αλλιώς όσα περιλαμβάνουν και άλλα γράμματα πλην του αρχικού, για παράδειγμα ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ, ΕΥΔΑΠ. Όποιος ξέρει κάτι περισσότερο, ας διαφωτίσει. Κλείνει η παρένθεση και πάμε στο ποτάμι.

Η λέξη ποτάμι πράγματι κουβαλάει μέσα της πλήθος συμβολισμούς, τους οποίους ασφαλώς θέλει να εκμεταλλευτεί το νεοσύστατο κόμμα, και ίσως όχι τυχαία η συνέντευξη δόθηκε στην οδό Πειραιώς δηλαδή σχετικά κοντά στο ποτάμι της Αθήνας. Πάντως, η πρώτη συγκέντρωση του νέου κόμματος θα γίνει σε μερικές μέρες στα Χανιά, και όχι στα Τρίκαλα που, αν δεν κάνω λάθος, είναι η μόνη πρωτεύουσα νομού που τη διασχίζει ποτάμι –η Άρτα έχει διασημότερο αν όχι ποτάμι, πάντως γεφύρι, ωστόσο ο Άραχθος δεν τη διασχίζει παρά περνάει από την είσοδό της.

Η λέξη ποτάμι είναι μεσαιωνική· η αρχαία λέξη είναι ο ποταμός, που ακόμα είναι ολοζώντανη στη νεότερη γλώσσα μας· από το υποκοριστικό του ποταμού, το ποτάμιον, προέκυψε και το σημερινό ποτάμι και συνυπάρχει με τον ποταμό –και είναι βέβαια σχεδόν συνώνυμες οι δυο λέξεις πλέον σήμερα, αν και ίσως ο ποταμός δίνει την εντύπωση του μεγαλύτερου μεγέθους· ή κάνω λάθος;

Ο ποταμός, ως λέξη, υπάρχει από τον Όμηρο (ες ποταμόν … βαθύρροον, αργυροδίνην, Ιλ21.8). Ετυμολογικά, η λέξη παράγεται από ένα θέμα ποτ- που παραπέμπει στο ρήμα πίπτω και φαίνεται ότι η πρώτη σημασία της λέξης θα ήταν το ρεύμα νερού που πέφτει από ψηλά. Μεταφορικές σημασίες είχε από την αρχαιότητα η λέξη, αλλά, για να μείνουμε στις νεοελληνικές, χρησιμοποιούμε μεταφορικά τη λέξη ποτάμι ή ποταμόςγια να δηλώσουμε μεγάλες ποσότητες υγρών, αφού λέμε για «ποταμούς/ποτάμια αίματος» ή δακρύων ή ιδρώτα, ενώ μόνο με τον ποταμό έχουμε και μια άλλη χρήση, που δηλώνει μεγάλη διάρκεια ή πλάτος, όταν λέμε για μια ομιλία-ποταμό ή μυθιστόρημα-ποταμό (δάνειο από το γαλλικό roman-fleuve μάλλον).

Η αρχαία έκφραση «άνω ποταμών», που τη λέμε για εξωφρενικά και παράλογα πράγματα, θα άξιζε χωριστό άρθρο, οπότε την αφήνω κατά μέρος για κάποια μέρα που θα έχω στερέψει από θέματα.

Με το ποτάμι έχουμε αρκετές νεότερες εκφράσεις και παροιμίες. Λέμε «τον πήρε το ποτάμι» για κάποιον που απέτυχε στις προσπάθειές του ή καταστράφηκε· απόηχος είναι και το σύνθημα που τραγουδιέται μερικές φορές στο γήπεδο «σας πήρε το ποτάμι, σας πήρε ο ποταμός, σας έκλεισε το σπίτι (συμπληρώστε το όνομα της αρεσκείας σας)». Αντίθετα, όταν λέμε «να το πάρει το ποτάμι;» ρωτάμε το ακροατήριό μας αν θέλει να αποκαλύψουμε τη λύση ενός αινίγματος που έχει πρωτύτερα τεθεί.

 Σιγανό ποτάμι λέμε τον άνθρωπο χαμηλών τόνων, που δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του· η έκφραση λέγεται ιδίως όταν η φαινομενικά ήρεμη συμπεριφορά κρύβει αντίθετη δραστηριότητα· μπορεί να ειπωθεί και επαινετικά αλλά συνήθως υπονοούμε ότι το σιγανό ποτάμι είναι κάποιος ύπουλος, υποκριτής. Κι επειδή ο εσωστρεφής είναι πιο επικίνδυνος από τον εκδηλωτικό, υπάρχει και η παροιμία τα σιγανά ποτάμια να φοβάσαι ή, σε παλιότερη μορφή της, από σιγανό ποτάμι, μακριά τα ρούχα σου.

 Λέμε επίσης ότι «το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω», για να δηλώσουμε, με κάποιο στόμφο, ότι η ιστορική εξέλιξη είναι αδύνατον να σταματήσει ή να πισωδρομήσει. Παραπλήσια εικόνα αλλά με άλλο συμπέρασμα βρίσκουμε στο ρητό του Ηράκλειτου δις ες τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης, δυο φορές δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι, ρητό που μας το παραδίδει ο Πλάτωνας στον Κρατύλο, σε απόσπασμα στο οποίο δεν υπάρχει το πασίγνωστο «πάντα ρει» παρά μόνο «πάντα χωρεί και ουδέν μένει». 

Μια φράση που δεν περιέχει τη λέξη «ποτάμι» αλλά λέγεται συνήθως με μεγάλα ποτάμια ή τέλος πάντων ρεύματα νερού, είναι «δεν θα μας ξεπλένει ούτε π.χ. ο Δούναβης». Λέγεται σαν προειδοποίηση για μια πράξη, ότι η ντροπή από το ρεζιλίκι που θα πάθουμε θα είναι τόσο βαριά που δεν θα φεύγει από πάνω μας ούτε με καταρράκτες νερού. Η εικόνα του καθαρμού σε ποταμούς είναι πανάρχαια και κατά σύμπτωση ο Σοφοκλής έχει: «οἶμαι γὰρ οὔτ’ ἂν Ἴστρον οὔτε Φᾶσιν ἂν νίψαι καθαρμῷ τήνδε τὴν στέγην» (Οιδίπους Τύραννος, 1227‑8), όπου βέβαια Ίστρος είναι ο Δούναβης, ενώ ο Φάσις ένα όχι πολύ μεγάλο ποτάμι στη σημερινή Γεωργία.

 Τα ποτάμια πράγματι από την αρχαιότητα τα χρησιμοποιούσαμε για να πλένουμε και να ξεπλένουμε, και ίσως δεν είναι τυχαία η ονομασία αν σκεφτούμε ότι ο Σταύρος Θεοδωράκης και οι τηλεοπτικές εκπομπές του έχουν πάνω από μια φορά κατηγορηθεί για πλυντήριο, πρόσφατα των λιμενικών στο Φαρμακονήσι και παλιότερα της Χρυσής Αυγής, όχι εντελώς άδικα φοβάμαι.

Προσωπικά δεν συμπαθώ ιδιαίτερα το στιλ του δημοσιογράφου ενώ, σε επίπεδο τιμιότητας και χαρακτήρα, μου έχουν κάνει κακή εντύπωση δυο πράγματα, δηλαδή ότι το protagon.gr εφάρμοζε αυστηρή λογοκρισία στα σχόλια των αναγνωστών (την έχω υποστεί πάνω από μία φορά) και ότι ο ίδιος ο Θεοδωράκης, καναδυό φορές που του επισήμαναν γλωσσικά ή άλλα λάθη του, τα χρέωσε στους… διορθωτές. Ανθυπολεπτομέρειες, θα μου πείτε, αλλά εξ όνυχος τον λέοντα έλεγαν κάτι παλαιοί.

 Έτσι κι αλλιώς, όμως, είναι ακόμα νωρίς για να κρίνουμε από τώρα το νεοσύστατο κόμμα, και θα ήταν πρόωρο να το καταδικάσουμε πριν το δούμε· διότι, τελικά, στη συνέντευξη δεν ανακοινώθηκαν ονόματα υποψηφίων αλλά «ανθρώπων με τους οποίους συζητάει το Ποτάμι», κι αν κρίνω από το γεγονός ότι ένας εξ αυτών, ο συγγραφέας Αύγουστος Κορτώ, σε ανάρτησή του αρνήθηκε ουσιαστικά τη συμμετοχή του, το ρήμα συζητάω ίσως πρέπει να ερμηνευτεί με τη μεταγραφολογική σημασία της λέξης, δηλαδή όπως όταν βλέπουμε σε αθλητικές εφημερίδες ότι π.χ. «Με Κροάτη διεθνή μέσο συζητάει ο ΠΑΟΚ».

Δεν θα ήθελα να κρίνω τα επιμέρους ονόματα, αν και η γενική μου εντύπωση είναι ότι αποτελούν έναν αρκετά καλό κατάλογο συνεργατών για περιοδικό ή ιστοσελίδα και ότι κατά περίεργο τρόπο, ενώ αποκλείονται οι πολιτικοί, λείπουν σχεδόν εντελώς και οι τεχνοκράτες.

Αν το εγχείρημα ευοδωθεί, το νεοσύστατο κόμμα θα κόψει ψήφους, λίγες ή πολλές, από όλα τα υπάρχοντα κόμματα, αλλά κυρίως από όσα τοποθετούνται στον κατακερματισμένο χώρο όπου άλλοτε ηγεμόνευε το ΠΑΣΟΚ, δηλαδή ανάμεσα στη ΝΔ και στον ΣΥΡΙΖΑ. Από την άποψη αυτή, αν κάποιον πάρει το Ποτάμι, αυτός κινδυνεύει να είναι το ΠΑΣΟΚ ή η ΔΗΜΑΡ ή κάποιος ελαιώδης συνδυασμός τους. Δεδομένου μάλιστα ότι η μετεκλογική συνεργασία, αν χρειαστεί, με το Ποτάμι θα είναι πολύ ευκολότερη, για όλες τις πλευρές, απ' ό,τι με το ΠΑΣΟΚ, το νέο εγχείρημα μπορεί να λειτουργήσει θετικά, ακόμα και χωρίς να το επιδιώκουν οι πρωταγωνιστές του.

Οι οποίοι, αλήθεια, πώς θα ειπωθούν; Το αναμενόμενο, προκειμένου για παρατάξεις και κόμματα, «ποταμίτες», έχει το μειονέκτημα ότι πέφτει πάνω σε υπαρκτό επώνυμο (θυμηθείτε τον μακαρίτη Δημήτρη Ποταμίτη), ενώ το ποτάμιοι παραείναι λόγιο και το ποταμίσιοι λέγεται για ψάρια. Σε μια συζήτηση που έγινε σχετικά στο Φέισμπουκ, πρότεινα τον όρο «παπάκια» (τα οποία, όπως θα ξέρετε, πάνε στην ποταμιά), αλλά δεν νομίζω να υιοθετηθεί, οπότε μπορείτε να προτείνετε κι εσείς κάτι καλύτερο.

Όσο για τον ύμνο του νέου κόμματος, τραγούδια για ποτάμια υπάρχουν πάμπολλα. Φοβάμαι πως το «Μεγάλο ποτάμι φουσκωμένο η οργή του λαού» δεν θα ταιριάζει στη φυσιογνωμία του νέου κόμματος, οπότε έχω να προτείνω ένα παλιό τραγούδι, που αμυδρά μόνο το θυμάμαι, και μάλλον το έλεγε ο Κώστας Βουτσάς:

-          Τι μαγεία το ποτάμι!

-          Φάγανε όλο το σαλάμι!

 Όποιος θυμάται τους υπόλοιπους στίχους, ας συμπληρώσει.

sarantakos

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ