Η ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ – ΜΕΡΟΣ Α΄

Κορίτσια  και  αγόρια  της  Σπάρτης  σε  ηλικία  εκπαίδευσης,  σε  κλασσικό  ευρωπαϊκό  πίνακα.

-

Η  περίφημη  σπαρτιατική  ή  λακωνική  αγωγή  είχε  διαμορφωθεί  περί  το  τέλος  της  Αρχαϊκής  περιόδου (7^ος αι. – 479 π.Χ.). Αυτό  το  σύστημα  στρατιωτικής  και  πολιτικής  εκπαίδευσης  αποδίδεται  από  την  παράδοση  στον  Λυκούργο.  Στην  πραγματικότητα  ο  Λυκούργος  καθιέρωσε  τον  8^ο  αιώνα  μια  πρώιμη  μορφή  της  αγωγής, που  πέρασε  από  διάφορες  φάσεις  εξέλιξης  και βελτίωσης  για  να  πάρει  την  κλασσική  της  μορφή. Η  σπαρτιατική  εκπαίδευση  είχε  πολλά  κοινά  με  αυτήν  αρκετών  δωρικών  πόλεων  της  Κρήτης.  Εκτός  από  την  κοινή  δωρική  προέλευση  τους, μερικές  πόλεις  της  μεγαλονήσου  ήταν  σπαρτιατικά  ιδρύματα  και  θεωρείται  γενικά  ότι  υπήρξε  αλληλεπίδραση  ανάμεσα  στις  δύο  περιοχές, Σπάρτη  και  Κρήτη,  ως  προς  την  διαμόρφωση  των  στρατιωτικών  και  εκπαιδευτικών  συστημάτων  τους.

Για  μια  κατεξοχήν   στρατοκρατική  πολιτεία  όπως  ήταν  η  σπαρτιατική, η  στρατιωτική  εκπαίδευση  ήταν  ιδιαίτερα  σημαντική.  Αν  ο  νεαρός  Σπαρτιάτης  δεν  διένυε  τα  στάδια  της  δεν  μπορούσε  να  εισέλθει  στην  τάξη  των  «ομοίων», να  συμμετάσχει  στην  Απέλλα, την  σπαρτιατική  Εκκλησία  του  δήμου  και  αργότερα  στην  Γερουσία, ούτε  μπορούσε  να  εκλεγεί  στην  ομάδα  των  πέντε  εφόρων.  Αυτή  η  σκληρή  εκπαίδευση  που  άγγιζε  τα  όρια  της  ανθρώπινης  αντοχής  από  την  παιδική  ηλικία, έχει  γίνει  αντικείμενο  κριτικής, θετικής  και  αρνητικής,  ήδη  από  την  αρχαιότητα.  Ο  Αριστοτέλης  στα  «Πολιτικά»  του  επικρίνει  τους  Σπαρτιάτες  για  το  εκπαιδευτικό  τους  σύστημα, θεωρώντας  ότι  συμπεριφέρονται  στα  παιδιά  τους  με  τρόπο  ζωώδη  λόγω  των  σκληρών  ασκήσεων  στις  οποίες  τα  υπέβαλλαν.  Πρέπει  όμως, να  μην  λησμονείται  ότι  ο  Αριστοτέλης  ήταν  Αθηναίος  πολίτης (και  γεννημένος  στις  ιωνικές  αποικίες  στο  Βόρειο  Αιγαίο).  Αντίθετα  ο Ξενοφών,  Αθηναίος  εκ  γενετής, επισήμανε  τις   αρετές  που  εξασφάλιζε  στους  Σπαρτιάτες  η  νομοθεσία  και  το  σύστημα  του  Λυκούργου.  Ο  θαυμασμός  του  Ξενοφώντος  για  τους  Σπαρτιάτες  επέφερε  την  απόρριψη  του  από  πολλούς  συμπολίτες  του.

 

Σπάρτη: το αρχαίο θέατρο

-

Κάθε  υγιής  γιος  Σπαρτιατών  γονέων  όφειλε  να  διανύσει  τα  στάδια  της  «αγωγής».  Αυτή  ξεκινούσε  ουσιαστικά  από  το  στάδιο  της  εγκυμοσύνης  της  μητέρας  του.   Είναι  γνωστό  ότι  οι  Σπαρτιάτισσες  ζούσαν –επίσης  από  την  παιδική  τους  ηλικία– μια  ζωή  σωματικών  ασκήσεων, στερήσεων  και  διαρκούς  εκπαίδευσης, ανάλογης  της  ανδρικής.  Αυτό  το  γεγονός, εκτός  από  την  ωφέλεια  που  είχε  για  τις  ίδιες, εξασφάλιζε  την  γέννηση  υγιών  και  εύρωστων  παιδιών  που  θα  γίνονταν  είτε  οι  ατρόμητοι  πολεμιστές  της  πόλης,  είτε  οι  δυναμικές  γυναίκες  της  που  «εξουσίαζαν  τους  άνδρες  τους», όπως  παρατηρούσαν  οι  άλλοι  Έλληνες.  Η  γύμναση (εκγύμναση)  των  αγοριών  και  των  κοριτσιών  ήταν  υποχρεωτική.  Οι  ανύπανδρες  Σπαρτιάτισσες  έτρεχαν  στους  αγώνες  δρόμου,  πάλευαν  στις  παλαίστρες, λάμβαναν  μέρος  στις  αρματοδρομίες  και  διαγωνίζονταν  στην  ρίψη  του  δίσκου  και  του  ακόντιου.  Ο  Αριστοφάνης  στην  «Λυσιστράτη»  του, εμφάνισε  μια  Σπαρτιάτισσα  τόσο  ισχυρή  σωματικά  ώστε  η  κεντρική  ηρωίδα (Λυσιστράτη)  έμεινε  κατάπληκτη  από  την  ρώμη  της, λέγοντας  της: «Τι  γερό  και  σιδερένιο  κορμί, τι  ομορφιά!  Και  ταύρο  θα  μπορούσες  να  πνίξεις!».

            Επιστρέφοντας  στην  εκπαίδευση  των  ανδρών, οι  γονείς  ανέθρεφαν  το  μικρό  αγόρι  έτσι  ώστε  να  μην  φοβάται  το  σκοτάδι  και  τη  μοναξιά.  Φρόντιζαν  να  συνηθίζει  στο  κρύο  και  στην  φτωχή  και  πρόχειρη  τροφή.  Στην  ηλικία  των  πέντε  ή  έξι  ετών, όταν  δηλαδή  γινόταν  «παιδίον», άφηνε  το  σπίτι  του  και  εγκαθίστατο  στους  στρατώνες  για  να  αρχίσει  την  στρατιωτική  εκπαίδευση.  Από  την  στιγμή  αυτή  το  αγόρι  δεν  ανήκε  πλέον  στην  οικογένεια  του, αλλά  στο  κράτος.  Πατέρας  του  δεν  θεωρείτο  μόνο  ο  φυσικός, αλλά  όλοι  οι   πολίτες, οι  οποίοι  έφεραν  ευθύνη  για  την  εκπαίδευση  του.

Ο  Ξενοφών  αναφέρει  τα  βασικά  στοιχεία  της  σπαρτιατικής  εκπαίδευσης:  σκληραγωγία, γύμναση, πειθαρχία, αιδώς,  πίστη  και  ανδρεία.  Η  σπαρτιατική  αγωγή  παρείχε  επίσης  στον  εκπαιδευόμενο,  περίσκεψη, φρόνηση, μετριοπάθεια  και  σταθερότητα  χαρακτήρα.  Υπεύθυνος  για  την  πορεία  της  εκπαίδευσης  των  αγοριών  και  των  εφήβων  ήταν  ο  παιδονόμος, ένας  Σπαρτιάτης  «όμοιος»  με  μεγάλη  πείρα  σε  αυτό το  θέμα.  Αν  κάποιος  από  τους  εκπαιδευόμενους  δεν  τηρούσε  τους  κανόνες  της  αγωγής, συλλαμβανόταν  από  το  άγρυπνο  μάτι  του  παιδονόμου  και  υφίστατο  αυστηρή  τιμωρία.  Τη  σκληρή  εκτέλεση  της  ανελάμβαναν  οι  έφηβοι  μαστιγοφόροι  που  έπαιρναν  εντολές   από  τον  παιδονόμο.  Όλα  γίνονταν  με  αμείλικτο  και  πειθαρχημένο  τρόπο.  Στην  περίπτωση  που  ο  παιδονόμος  δεν  μπορούσε  να  ασκήσει  τα  καθήκοντα  του  για  οποιονδήποτε  λόγο, τον  ρόλο  του  ανελάμβανε  οποιοσδήποτε  πολίτης  παρευρισκόταν  στον  χώρο  της  εκπαίδευσης.  Αν  δεν  υπήρχε  κανένας  άνδρας  εκεί, τότε  αρχηγός  της  ομάδας  θεωρείτο  ο  ικανότερος  εκπαιδευόμενος.

 

Ακριβής  ανακατασκευή βοιωτικής περικεφαλαίας από ορείχαλκο, συνήθης για τους αρχαίους Ελληνες και Ιταλούς ιππείς, από τον Βρετανικό Ιστορικό ΣύλλογοComitatus. Από την Κλασσική περίοδο, η Σπάρτη διατηρούσε ένα αξιόλογο ιππικό σώμα.

-

Το  πρώτο  στάδιο  της  «αγωγής»  διαρκούσε  έξι  χρόνια.  Σε  αυτό  τα  αγόρια  μάθαιναν  τον  «πυρρίχη», έναν  ειδικό  χορό  κατά  την  διάρκεια  του  οποίου  χόρευαν  ένοπλα  έτσι  ώστε  να  εκπαιδευτούν  στο  να  είναι  ευκίνητα  φέροντας  τον  στρατιωτικό  εξοπλισμό  τους.  Αποστήθιζαν  τα  εμψυχωτικά  ποιήματα  του  Τυρταίου  και  του  Αλκμάνα  τα  οποία  θα τραγουδούσαν  αργότερα  στις  εκστρατείες,  και  εντάσσονταν  σε  «αγέλες» ή «βουές», δηλαδή  ομάδες  συνομηλίκων  τους.  Ο  αρχηγός  κάθε  ομάδας  ονομαζόταν  «βουαγός».  Σκοπός  των  βουών  ήταν  να  προάγουν  το  ομαδικό  πνεύμα  και  ταυτόχρονα  να  κεντρίσουν  την  άμιλλα  και  τον  ανταγωνισμό  ανάμεσα  στους  νεαρούς  Σπαρτιάτες.  Η  ομάδα  γινόταν  η  νέα  οικογένεια  τους, μέσα  στην  οποία  διδάσκονταν  πειθαρχία  και  συντροφικότητα.  Ταυτόχρονα  διδάσκονταν  ανάγνωση  και  γραφή  ενώ  έπαιρναν  μέρος  σε  αγώνες  μουσικής, χορού  καθώς  και  σε  αθλητικούς.

             Το  εκπαιδευτικό  στοιχείο  της  σκληραγωγίας  ήταν  ιδιαίτερα  σημαντικό  επειδή  έκανε  τον  Σπαρτιάτη  οπλίτη  ακαταμάχητο  στον  πόλεμο.  Η  σκληραγωγία  χάριζε  και  άλλες  νίκες  στην  Σπάρτη, αυτές  των  αθλητικών αγώνων.  Στους  ιερούς  ελληνικούς  αγώνες (Ίσθμια, Ολύμπια, κ.α.) οι  Σπαρτιάτες  συγκέντρωναν  τις  περισσότερες  επιτυχίες  λόγω  της  εκπαίδευσης  τους.

Τα  αγόρια  κυκλοφορούσαν  μονίμως  ανυπόδητα  και  φορούσαν  μόνο  ένα  λεπτό  χιτώνιο  σε  όλες  τις  εποχές  του  έτους.  Έτσι  μάθαιναν  να  αντέχουν  και  να  αψηφούν  τις  αντίξοες  καιρικές  συνθήκες.  Το  φαγητό  τους  ήταν  λιτό  και  ποτέ  αρκετό, ώστε  να  εξωθούνται  στην  κλοπή  της  απαραίτητης  τροφής  από  τις  δημόσιες  αποθήκες  που  είχαν  διατεθεί  ανεπίσημα  ως  «στόχος».  Αν  συλλαμβάνονταν  να  κλέβουν  τροφή  τιμωρούνταν  αυστηρά, όχι  επειδή  έκλεψαν  αλλά  επειδή  έγιναν  αντιληπτά.  Το  παράπτωμα  τους  δεν  ήταν  η  κλοπή  αλλά  η  αποτυχία  της  ορθής  χρήσης  όσων  διδάχτηκαν  σχετικά  με  την  επιβίωση  τους,  όταν  στο  μέλλον  θα  βρίσκονταν  σε  εκστρατεία  εντός  εχθρικής  περιοχής.  Σύμφωνα  με  τον  Ξενοφώντα, όποιοι  επρόκειτο  να  κλέψουν  τροφή, έπρεπε  να  χρησιμοποιήσουν  τεχνάσματα  τα  οποία  θα  επινοούσαν  μόνοι  τους  και  να  ενεδρεύσουν προσεκτικά.  Γενικά, το  λιτό  φαγητό  είχε  σκοπό  να  συνηθίσει  τα  αγόρια  στην  πείνα.  Επιπροσθέτως, υπήρχε  η  άποψη  ότι  μια  δίαιτα  που  έκανε  έναν  νέο  λεπτό, θα  του  έδινε περισσότερο  σωματικό  ύψος.

Οι  ιδιαίτερες  φροντίδες  του σώματος  και  των  μαλλιών  απαγορεύονταν, περισσότερο  τα  λουτρά  με  ζεστό  νερό, τα  οποία  επιτρέπονταν  μόνο  σε  ειδικές  περιπτώσεις  και  εορτές, για  παράδειγμα  στην  εορτή  των γυμνοπαιδιών.  Τα  καλάμια  από  τις  όχθες  του  Ευρώτα  χρησιμοποιούντο  ως  υλικό  για  την  κατασκευή  σκληρών  ψαθών  από  τα  ίδια  τα  αγόρια, πάνω  στις  οποίες  κοιμόντουσαν.  Τις  κορυφές  αυτών  των  καλαμιών  τις  έσπαζαν  με  τα  χέρια  τους  και  όχι  χρησιμοποιώντας  μαχαίρι  ή  εγχειρίδιο.  Ο  σκοπός  αυτής  της  πρακτικής  ήταν η  ισχυροποίηση  των  χεριών.  Τα  σκληρά  καλαμένια  στρώματα  αφορούσαν  την  σκληραγώγηση  του  κορμού.

Σπαρτιάτες οπλίτες περί το 600 π.Χ.

-

Στα  11-12  έτη  ζωής  ξεκινούσε  το  δεύτερο  στάδιο  της  εκπαίδευσης.  Το  αγόρι  ήταν  πια  «μειράκιον», δηλαδή  έφηβος.  Έκοβε  τα  μαλλιά  του  κοντά  και  ξεκινούσε  την  καθαυτό  στρατιωτική  εκπαίδευση.  Οι  σωματικές  ασκήσεις  αυξάνονταν.  Οι  έφηβοι  διδάσκονταν  την  χρήση  διαφόρων  όπλων  και  έπαιρναν  μέρος  σε  πορείες, περιπολίες, ενέδρες  και  εικονικές  μάχες.  Εκπαιδεύονταν  στην  πάλη  και  σε  άλλες  ασκήσεις  σχετικές  με  τον  πόλεμο.  Δινόταν  ιδιαίτερη  προσοχή  σε  μερικές  λεπτομέρειες, π.χ. στο  να  ανεβαίνουν  με  ευκολία  στις  πλαγιές  και  να  κατεβαίνουν  με  ασφάλεια  από  αυτές.  Σε  αυτό  τους  βοηθούσε  πολύ  η σκλήρυνση  των  πελμάτων  τους  λόγω  του  γεγονότος  ότι  δεν  φορούσαν  υποδήματα  από  μικροί.  Τέτοιες  ειδικές  ασκήσεις  τους  έδιναν  ασύγκριτο  πλεονέκτημα  στο  πεδίο  της  μάχης  έναντι  των  άλλων  Ελλήνων.

Κάθε  έφηβος  βρισκόταν  υπό  την  εποπτεία  ενός ενήλικα  που  ήταν  υπεύθυνος  για  την  εξέλιξη  και  την  πρόοδο  του.  Αρμόδιος  για  τις  ασκήσεις  της  φυσικής  αγωγής  και  της  πολεμικής  τέχνης,  παρέμενε  ο  προαναφερόμενος  παιδονόμος  ή  ο  μεγαλύτερος  παρών  πολίτης. Στην  Σπάρτη  δεν  υπήρχαν  οι  θεσμοί  του  γυμναστή  και  του  παιδοτρίβη, οι  οποίοι  ίσχυαν  στα  δημόσια  γυμναστήρια  της  Αθήνας,  αλλά  το  γυμναστήριο  ήταν  επίσης  δημόσιο.  Όπως  μας  πληροφορεί  ο  Πλούταρχος, τα  ιδιωτικά  γυμναστήρια  απαγορεύονταν  στην  Σπάρτη  όπως  και  η  ανάληψη  της  εκγύμνασης  των  νεαρών  Σπαρτιατών  από  ιδιώτες  γυμναστές.  Αυτός  ο  περιορισμός  εξασφάλιζε  την  ομοιομορφία  της  γύμνασης (εκγύμνασης) και  πάνω  από  όλα  την  ορθή  εφαρμογή  της.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ  ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ