Δευτέρα 10 Δεκεμβρίου 2012

- Έντγκαρ Άλαν Πόε «Εκεί που προσγειώθηκε το Κοράκι» -

του Ιωάννη Παπαδημητρόπουλου

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε είναι από τους πιο πολυδιαβασμένους και σχολιασμένους, αλλά συνάμα κι από τους πιο μυστηριώδεις συγγραφείς και ποιητές στην ιστορία της Λογοτεχνίας. Ως κατεξοχήν εκφραστής του αμερικανικού Ρομαντισμού στην πεζογραφία, ασχολήθηκε με θέματα μακάβρια όπως το μυστήριο, η αστυνομική αναζήτηση, το πένθος και η φύση του θανάτου. Καταπιάστηκε επίσης και με την κρυπτογραφία, την αστρονομία, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνική θεωρία και κριτική. Ωστόσο, ο ίδιος υποστήριζε ότι η σημαντικότερή του πνευματική ενασχόληση ήταν η ποίηση. Ως ποιητής θεωρείται γεννήτορας του ρεύματος του Συμβολισμού.

Ο Πόε επηρέασε πολλές γενιές μεταγενέστερων συγγραφέων και άλλων δημιουργών, τόσο με τη θεματολογία του όσο και με την αισθητική του. Αντίστοιχα, η ζωή του ήταν γεμάτη, δυσκολίες, περιπλανήσεις, αποτυχίες και περίεργα γεγονότα, ενώ ακόμα και ο θάνατός του σε ηλικία μόλις 40 ετών αποτελεί μυστήριο, καθώς ποτέ δεν έγινε ακριβώς γνωστό από τι πέθανε.

Γεννημένος το 1809 στην Βοστώνη έμεινε ορφανός στα τρία του χρόνια. Εντούτοις στάθηκε τυχερός γιατί ο έμπορος Τζων Άλαν τον μεγάλωσε σα να ήταν δικό του παιδί. Όμως ο Πόε άρχισε από τα εφηβικά του χρόνια να αποκτά κακές συνήθειες, κυριότερη εκ των οποίων υπήρξε η χαρτοπαιξία. Μετά από ένα χρόνο σπουδών εγκατέλειψε το πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια ενώ στα δεκαοχτώ του έφυγε από το σπίτι και κατατάχτηκε στο στρατό απ’ όπου αποστρατεύτηκε στο τέταρτο έτος των σπουδών λίγο πριν γίνει στρατιωτικός. Για το υπόλοιπο της ζωής του έζησε με τα έσοδα από τα βιβλία που έγραφε και από τις δημοσιογραφικές του δραστηριότητες. Ο αλκοολισμός έγινε μια ακόμη από τις κακές του συνήθειες και σημάδεψε την πορεία του μέχρι το τέλος της. Στα είκοσι εφτά του χρόνια νυμφεύτηκε την δεκατριάχρονη εξαδέλφη του. Ο θάνατός της, όμως, το 1847 τον κλόνισε ακόμη περισσότερο. Ο αλκοολισμός του έγινε πια επικίνδυνος. Το αποτέλεσμα ήταν να πεθάνει και ο ίδιος στη Βαλτιμόρη το 1849 μετά από ένα μεγάλο μεθοκόπι. Ωστόσο, ποτέ δεν μαθεύτηκε ο πραγματικός λόγος του θανάτου του. Το γεγονός ότι ήταν μεθυσμένος δεν υπήρξε κάτι πρωτόγνωρο για κάποιον συνηθισμένο στο ποτό. Το βράδυ του θανάτου του, τον Οκτώβριο του 1849, ο Πόε βρέθηκε να περιπλανιέται σε αλλόφρονα κατάσταση στους δρόμους της Βαλτιμόρης, επαναλαμβάνοντας ασυνάρτητα λόγια. Μεταφέρθηκε σε ένα νοσοκομείο όπου εξέπνευσε μερικές μέρες αργότερα, χωρίς ποτέ να ξαναβρεί τα λογικά του, ενώ το πιστοποιητικό θανάτου και τα αποτελέσματα της όποιας νεκροψίας ίσως έγινε εξαφανίστηκαν από κάθε αρχείο. Έτσι, η αμφιβολία που συνόδευσε τον θάνατό του βοήθησε στο να δημιουργηθούν διάφορες θεωρίες και να αναπτυχθούν ακόμη και μυστηριώδεις εκδοχές γι’ αυτόν.

Στα πεζά του κείμενα ο Πόε ξεκίνησε την λογοτεχνική του καριέρα έχοντας ως επιρροές τα προγενέστερα έργα του γερμανικού και του βρετανικού ρομαντισμού και κυρίως εκείνα που εμπεριείχαν ιστορίες τρόμου. Ωστόσο, μπόλιασε σε αυτές το δημοσιογραφικό του ύφος συνοδευόμενο από την εμπειρία της ανάγνωσης εκατοντάδων ιστοριών στις εφημερίδες. Έτσι, διαμόρφωσε εξαρχής το ιδιότυπο στυλ γραφής του.

Στην πεζογραφία εμφανίστηκε αρχικά μέσω μεμονωμένων έργων που έστελνε σε διαγωνισμούς. Το 1833 βραβεύτηκε για το διήγημα «Μήνυμα στο μπουκάλι» ενώ το 1838 είδε να εκδίδεται η «Αφήγηση του Άρθουρ Γκόρντον Πυμ». Το 1840 κυκλοφόρησε η πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο «Ιστορίες γκροτέσκου και αραβουργημάτων (Tales of grotesque and arabesque)», η οποία αποτέλεσε σταθμό για τον αμερικανικό ρομαντισμό. Η επιρροή του γερμανικού ρομαντισμού ήταν τόσο μεγάλη εκείνη την εποχή ώστε οι κριτικοί θεώρησαν πως ο Πόε έγραφε ένα «γερμανικό λογοτεχνικό είδος». Ο ίδιος όμως απάντησε πως «ο τρόμος δεν είναι γερμανικός αλλά ψυχικός». Το 1843 ακολούθησαν οι «Ρομαντικές πρόζες του Έντγκαρ Άλαν Πόε» και το 1845 οι «Ιστορίες». Οι πωλήσεις τους δεν ήταν εξαιρετικά μεγάλες όμως ούτε και αμελητέες. Ωστόσο, ποτέ όσο βρισκόταν εν ζωή ο μεγάλος συγγραφέας δεν γνώρισε την επιτυχία που ακολούθησε τον θάνατό του.

Όσον αφορά την ποίηση το 1827 δημοσίευσε την πρώτη του συλλογή με τον τίτλο «Ταμερλάνος και άλλα ποιήματα». Το 1829 ακολούθησε η συλλογή «Αλ Ααραάφ» ενώ το έργο σταθμός της ποιητικής του σταδιοδρομίας ήταν «Το κοράκι» που δημοσιεύθηκε το 1845. Τα επόμενα χρόνια δημιούργησε τα «Ουλαλούμ (1847)», «Εύρηκα (1848)» και «Άνναμπελ Λη (1849)».

Στο πλαίσιο της πεζογραφικής του συγγραφής ο Πόε έμεινε στην ιστορία για την ποιότητα των ιστοριών τρόμου που δημιούργησε. «Ο βασιλιάς πανούκλας», «Ο οίκος των Άσερ», «Η μάσκα του κόκκινου θανάτου» και πολλά άλλα διηγήματα αποτελούν μια αξεπέραστη κληρονομιά για την λογοτεχνία του φανταστικού. Εντούτοις, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται πως διέπρεψε και στο αστυνομικό μυθιστόρημα του οποίου δικαίως θεωρείται πατέρας. Σε πέντε αστυνομικές ιστορίες που έγραψε βρίσκει κανείς όλα σχεδόν τα χαρακτηριστικά που αναπτύχθηκαν στην αστυνομική λογοτεχνία. Το διήγημα κλειστού χώρου στα «Εγκλήματα της οδού Μοργκ», την εγκληματική λογοτεχνία που βασίζεται σε ντοκουμέντα στο «Μυστήριο της Μαρί Ροζέ», την εξαιρετική σημασία της λύσης ενός κώδικα στο «Ο χρυσός σκαραβαίος», αλλά και την ύπαρξη του πολυμήχανου ντετέκτιβ με τον ανυποψίαστο φίλο του, ενός διδύμου που εμφανίστηκε τακτικά σε μεταγενέστερα μυθιστορήματα άλλων λογοτεχνών. Στα κωμικά του διηγήματα μεταχειρίζεται συνεχώς και με δαιμονιώδη επιτυχία τον κυνισμό και το «μαύρο χιούμορ» κάνοντάς τα να εμπεριέχουν μπόλικες δόσεις από τα γνωρίσματα των διηγημάτων τρόμου ενώ σε ολόκληρη την πεζογραφική του δημιουργία κύριο στοιχείο αποτελεί η υποβολή. Τέλος, σε ορισμένες περιπτώσεις μέσα από το πλαίσιο της φανταστικής λογοτεχνικής έκφρασης σάρκασε την πρόοδο, την δημοκρατία και την γενικότερη αισθητική της Νεωτερικότητας (αν και αυτό αποτελεί μάλλον θέμα για άρθρο του Σταμάτη Μαμούτου). Το ευχάριστο είναι πως –σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει συνήθως- ο Πόε έχει τιμηθεί από τον ελληνικό εκδοτικό κόσμο, καθώς τα έργα του κυκλοφορούν μεταφρασμένα στην γλώσσα μας σε πολλές και καλές εκδόσεις.

Όπως ήταν αναμενόμενο η μεγάλη απήχηση των έργων του και οι φήμες που απλώθηκαν για τη ζωή του έχουν καταστήσει τα μέρη που έζησε και δημιούργησε τουριστικές ατραξιόν για χιλιάδες θαυμαστές και μελετητές των γραπτών του. Ειδικά το γεγονός ότι η περιοχή που έζησε σχεδόν όλη του τη δημιουργική ζωή είναι η ατμοσφαιρική Ανατολική Ακτή των Η.Π.Α. δηλαδή η «Νέα Αγγλία», δίνει στον πιθανό επισκέπτη έναν λόγο παραπάνω να βαδίσει στα χνάρια του «καταραμένου» συγγραφέα.

Στη Βοστόνη της Μασαχουσέτης υπάρχει μια περίτεχνη σκαλιστή πλάκα που σημαδεύει το μέρος όπου γεννήθηκε, ή τουλάχιστον το πιο κοντινό κτίριο, καθώς το πραγματικό σπίτι έχει κατεδαφιστεί. Την πλάκα έχει τοποθετήσει από το 1989 η «Επιτροπή Μνήμης για τον Ε.Α. Πόε» και περιέχει ένα πολύ μικρό βιογραφικό του, με τις σημαντικότερες στάσεις της ζωής του έως και το θάνατό του. Ο φοιτητικός κοιτώνας που έζησε κατά τις σύντομες σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια αποτελεί επισκέψιμο μουσειακό χώρο, τον οποίο περιποιείται από το 1904 μέχρι σήμερα μια ομάδα φοιτητών και διδασκόντων του Πανεπιστημίου, που αποκαλείται «RavenSociety», από το πασίγνωστο ποίημά του. Στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια, στην πόλη που ο συγγραφέας έζησε πολλά από τα δύσκολα παιδικά του χρόνια, το Μουσείο «Ε.Α. Πόε» φιλοξενεί μια πολλή μεγάλη συλλογή από έπιπλα και προσωπικά αντικείμενα, αλλά και σπάνιες εκδόσεις των έργων του, καθώς και διάφορες εποχικές εκθέσεις. Σημαντικά εκθέματα είναι κάποια ρούχα, φωτογραφίες και σκίτσα του, καθώς και μια τούφα από τα μαλλιά του! Δύο ακόμα από τα σπίτια στα οποία έμεινε ο περιπλανώμενος Πόε, ένα στη Φιλαδέλφεια και ένα στο Bronx της Νέας Υόρκης, διατηρούνται ως μουσεία. Επίσης, στη Βαλτιμόρη του Maryland, την πόλη όπου έζησε τα τελευταία χρόνια του, σώζεται ένα ακόμα μικρό σπίτι στο οποίο κατοίκησε. Σε αυτό φυλάσσονται, μεταξύ άλλων, ένα αντίγραφο της νεκρολογίας που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες μετά το θάνατό του, μια ακόμα τούφα από τα μαλλιά του και η ανακοίνωση για το λογοτεχνικό περιοδικό που ήθελε να εκδώσει, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος. Το συγκεκριμένο σπίτι-μουσείο αποτελεί έδρα της Οργάνωσης Μελετητών του Πόε «The Poe Society» και σε αυτό διοργανώνονται συγκεντρώσεις και συζητήσεις που αφορούν τη ζωή και το έργο του. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι τουριστικό αξιοθέατο αποτελεί και το μπαρ της Βαλτιμόρης στο οποίο, σύμφωνα με μαρτυρίες, εθεάθη να πίνει ο αλκοολικός Πόε τη νύχτα που βρέθηκε να περιπλανάται παραληρώντας στους γύρω δρόμους και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο. Το μπαρ λειτουργεί μέχρι σήμερα ενώ οι ιδιοκτήτες του έχουν φροντίσει να καλλιεργήσουν τη φήμη ότι στοιχειώνεται από το φάντασμα του συγγραφέα και διοργανώνουν ξεναγήσεις στο χώρο και στα βοηθητικά δωμάτια.

Ο θάνατος αποτέλεσε ένα από τα θέματα του Πόε κι έναν από τους λόγους που τα γραπτά του παραμένουν μέχρι σήμερα πόλος έλξης για μελετητές και απλούς αναγνώστες. Ωστόσο αυτή η «διαλεκτική του θανάτου», που χαρακτήρισε την λογοτεχνική του δημιουργικότητα, κορυφώθηκε μέσω του δικού του μυστηριώδους θανάτου, ο οποίος ενέπνευσε μνημεία και παραδόσεις στα οποία έλαβαν χώρα για πολλά χρόνια παράξενες δραστηριότητες.

Το σώμα του θάφτηκε καταρχάς σε έναν απλό οικογενειακό τάφο στο πίσω μέρος του νεκροταφείου Westminster, που σήμερα βρίσκεται μέσα στο campus της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Maryland. Στον ίδιο τάφο ήταν ήδη θαμμένοι ο θείος του και ο αδελφός του. Το 1875 ξεθάφτηκε και μεταφέρθηκε σε ένα πιο «πρέπον» μνημείο στην είσοδο του ίδιου νεκροταφείου. Το μνημείο αυτό κατασκευάστηκε με τα έσοδα από έναν έρανο που διεξήγαγαν θαυμαστές και μελετητές του και είναι ολόκληρο μαρμάρινο, με μια εγχάρακτη προτομή του λογοτέχνη στη μπροστινή πλευρά. Μαζί με τον Πόε είναι θαμμένες η σύζυγός του Βιρτζίνια, που είχε πεθάνει μερικά χρόνια πριν, καθώς και η πεθερά του. Ο τάφος του είναι ένα από τα σημαντικότερα τουριστικά αξιοθέατα της Βαλτιμόρης. Οι επισκέπτες είθισται να αφήνουν ένα κέρμα στο μνημείο, ως ανάμνηση του εράνου που οδήγησε στην κατασκευή του. Η εκκλησία του νεκροταφείου αποτελεί κάθε χρόνο το σκηνικό για τον εορτασμό των γενεθλίων του από την «The Poe Society», τα μέλη της οποίας τιμούν το λογοτέχνη ντυμένα με ρούχα της εποχής του και αναπαριστώντας θεατρικά σκηνές από τις ιστορίες του.

Όμως η θέση του αρχικού τάφου του Πόε ήταν μέχρι πρόσφατα και η τοποθεσία για ένα πολύ παράξενο ετήσιο γεγονός, «την τελετή της Πρόποσης». Συγκεκριμένα, τα ξημερώματα της 19ης Ιανουαρίου, ημέρας των γενεθλίων του Πόε, ένας μαυροφορεμένος άνδρας έμπαινε στο νεκροταφείο, πλησίαζε τον παλιό τάφο και έκανε μια πρόποση με λίγο κονιάκ, ενώ στη συνέχεια άφηνε 3 τριαντάφυλλα και το μπουκάλι στον τάφο, μαζί με ένα σημείωμα, διαφορετικό κάθε χρόνο. Το γεγονός αυτό επαναλαμβανόταν ανελλιπώς μέχρι το 2009, ενώ οι μαρτυρίες λένε ότι ίσως ξεκίνησε το 1930 ή και νωρίτερα. Η ταυτότητα του μυστηριώδους άνδρα (ή ανδρών) δεν αποκαλύφθηκε ποτέ, ούτε ο ακριβής συμβολισμός των αντικειμένων.

Από τη στιγμή που έγινε γνωστή αυτή η πράξη, πολλά άτομα μαζεύονταν κάθε χρόνο στον περίβολο και μέσα στην εκκλησία του νεκροταφείου για να καταστούν μάρτυρες του απόκοσμου τελετουργικού, έχοντας όμως και τον ανάλογο σεβασμό στη διαδικασία. Οι θεατές δεν προσπάθησαν σχεδόν ποτέ να προσεγγίσουν τον άνδρα και να μάθουν την ταυτότητά του, με εξαίρεση το 2006, όταν μια ομάδα ατόμων το επιχείρησε ανεπιτυχώς. Πολλά από τα μπουκάλια και τα σημειώματα που έχει αφήσει ο μυστηριώδης άνδρας φυλάσσονται στο σπίτι-μουσείο του Πόε στη Βαλτιμόρη. Η παράδοση σταμάτησε το 2009, την επέτειο 200 χρόνων από τη γέννησή του. Το 2011 και 2012 αναβίωσε από θαυμαστές για καθαρά τουριστικούς λόγους, προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις σε μερίδα μελετητών του, που το θεώρησαν προσβολή του τελετουργικού.

Το 2009 ήταν η χρονιά που τελέστηκε στον τάφο του και μια φανταστική θεατρική αναπαράσταση της κηδείας που θα άξιζε στο μεγάλο δημιουργό. Ενώ την πραγματική του κηδεία το 1849 παρακολούθησαν μόνο ελάχιστοι συγγενείς, στην αναπαράσταση συμμετείχαν αρκετοί μελετητές του και ηθοποιοί, ντυμένοι με ρούχα της εποχής του και ενσαρκώνοντας διάφορους συγγραφείς που επηρεάστηκαν από αυτόν, απαγγέλλοντας κείμενα που γράφτηκαν ειδικά για την εκδήλωση αυτή. Το ιδιαίτερο αυτό γεγονός παρακολούθησε πλήθος θεατών που κατέφτασαν στη Βαλτιμόρη.

Από όλους τους ρομαντικούς λογοτέχνες ο Έντγκαρ Άλαν Πόε ήταν ίσως ο πιο κατάλληλος να αποτελέσει μετά τον θάνατό του πηγή ενός σκοτεινού ενδιαφέροντος. Έζησε λίγο αλλά η ενασχόλησή του με τη φύση του θανάτου και του πένθους, αντιλαμβανόμενα ως αξεδιάλυτα στοιχεία της ζωής, περιβάλλει το δικό του πρόωρο θάνατο με την αίγλη του μυστηρίου.

Κι αν κάποιος αλαφροΐσκιωτος ταξιδευτής τύχει να επισκεφτεί την Βαλτιμόρη κατά τον πρώτο μήνα του έτους μπορεί να σταθεί τυχερός και μέσα από τις ριπές του ανέμου να ακούσει τη θλιμμένη φωνή του συγγραφέα στο βραχνό κράξιμο ενός κορακιού…

Alan Parsons - A Dream Within a Dream

"Tales of Mystery and Imagination
Edgar Allan Poe" (Narration Orson Welles)

"For my own part, I have never had a thought which I could not set down
in words with even more distinctness than that with which I conceived it.
There is, however, a class of fancies of exquisite delicacy which are not
thoughts, and to which as yet I have found it absolutely impossible to
adapt to language. These fancies arise in the soul, alas how rarely.
Only at epochs of most intense tranquillity, when the bodily and mental
health are in perfection. And at those weird points of time, where the
confines of the waking world blend with the world of dreams. And so I
captured this fancy, where all that we see, or seem, is but a dream within
a dream."