Σε αναζήτηση του γλυκού λωτού

Από τον Ανδρέα Τσάκαλη

Το προσκύνημα της ψυχής στον φυσικό κόσμο, μέσα από τις διαδοχικές ενσαρκώσεις, και η θριαμβική επιστροφή “οίκαδε” που τελειώνει σε μια ανάπαυση, ή νιρβάνα, θεμελιωμένη πάνω σε μεγαλύτερη σοφία και γνώση του φυσικού κόσμου.

Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ και οι Αχαιοί πολέμησαν δέκα χρόνια στην Τροία παρακινούμενοι από εγωκεντρικούς, ζηλότυπους θεούς. Οι τάξεις τους αποδεκατίστηκαν και έχασαν τους καλύτερους πολεμιστές τους. Έπειτα, αυτός και οι σύντροφοί του ταξίδεψαν δέκα ολόκληρα χρόνια για να γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους. Στο δρόμο άλλοι μεταμορφώθηκαν σε γουρούνια, μερικοί έγιναν τροφή του Κύκλωπα, χτυπήθηκαν ανελέητα από την οργή του Ποσειδώνα και πέρασαν από τον πειρασμό των Σειρήνων.

Ο ίδιος ο Οδυσσέας έφτασε τελικά στην Ιθάκη, πολέμησε για να πάρει πίσω την εξουσία του νησιού του, ώσπου τελικά κατάφερε να αποκαταστήσει την ειρήνη. Αλλά, σύμφωνα με μια υπόθεση του Άγγλου ποιητή Τέννυσον, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του ίσως να βαρέθηκαν μέσα σε ένα-δυο χρόνια και να έφυγαν ξανά. Δεν είχαν καθίσει ήσυχοι μια ολόκληρη εικοσαετία· πώς θα μπορούσε να περιμένει κανείς ότι τώρα θα κάθονταν στα αυγά τους;

Θα χρειάστηκε μια κολοσσιαία δύναμη αποφασιστικότητας από μέρους του Οδυσσέα και των συντρόφων του, προκειμένου να εγκαταλείψουν το ήρεμο και εξωτικό νησί των Λωτοφάγων –κάτι σαν γήινο παράδεισο– όπου τρώγοντας τους λωτούς ξεχνούσαν τα πάντα. Όταν δοκίμαζε κάποιος αυτόν το γλυκό καρπό, ξέχναγε το σκοπό του ταξιδιού του και δεν ενδιαφερόταν πια για μάχες. Ήταν λογικό να λάβει λοιπόν μέτρα ο Οδυσσέας γιατί αν καταλάμβανε το πλήρωμα η λήθη, δεν θα ενδιαφερόταν πια για το γυρισμό στην πατρίδα.

Το προσκύνημα της ψυχής

Η Οδύσσεια μας μιλάει για το αρχετυπικό ταξίδι της εξωστρέφειας –το προσκύνημα της ψυχής στο φυσικό κόσμο μέσα από διαδοχικές ενσαρκώσεις– και τη θριαμβική επιστροφή “οίκαδε” που τελειώνει σε μια ανάπαυση, ή νιρβάνα, θεμελιωμένη πάνω σε μεγαλύτερη σοφία και γνώση του κόσμου. Αλλά η κοινή λογική μας λέει ότι ούτε το πλήρωμα, ούτε ο Οδυσσέας επιθυμούσαν τα ήσυχα γεράματα δίπλα στην οικογενειακή εστία.

Παρασυρόμενοι από τη δράση για επιβίωση και για ηρωικά κατορθώματα, είχαν άραγε το χρόνο να σκεφτούν γιατί πολεμούσαν; Ο κίνδυνος των Λωτοφάγων δεν αποτελούσε απειλή τόσο για το πλήρωμα, όσο για τις πολιτισμικές αξίες του θριάμβου και της επιστροφής. Ο Οδυσσέας δεν φοβήθηκε τόσο μήπως οι σύντροφοί του γίνουν νωθροί, όσο μήπως έχοντας αρκετό χρόνο στη διάθεσή τους άρχιζαν να σκέφτονται, οπότε ίσως ανακάλυπταν έναν πιο ήρεμο και πιο δημιουργικό τρόπο ζωής.

Σήμερα ολόκληρες γενιές πείθονται ότι αξίζει να ζήσουν τα νιάτα τους με ένα σταθερό ρυθμό εξαντλητικής εργασίας για να απολαύσουν τη ζωή τους αργότερα, ίσως πολύ αργότερα ως συνταξιούχοι, οπότε θα έχουν το δικαίωμα να φάνε ελεύθερα τον λωτό της ξενοιασιάς. Όμως η μεγάλη ζήτηση για εναλλακτικές θεραπείες και για βιβλία σχετικά με την αντιμετώπιση της κατάθλιψης των συνταξιούχων, αλλά και τα ποσά που δαπανούνται για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψή τους, δείχνουν ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι της μεταβιομηχανικής κοινωνίας κυνηγούν και προσδοκούν κάτι που ίσως δεν θα έπρεπε να θέλουν. Γιατί όπως έχει πει και ο Δημόκριτος: «Τα γερατειά είναι γενικά αναπηρία· όλα τα έχουν και στερούνται τα πάντα».

Οι Λωτοφάγοι φαίνεται ότι είχαν ανακαλύψει το φάρμακο ενάντια στην υπεραπασχόληση από συνήθεια κι αυτό το φάρμακο τούς έδινε τη δύναμη να σπάζουν το επιβαλλόμενο πρότυπο.

Είχαν ανακαλύψει το παράδοξο ότι η παραγωγικότητα για χάρη της παραγωγικότητας μπορεί πράγματι να είναι μια δικαιολογία, μια μάσκα που κρύβει το αντίθετό της.

Ένας Θιβετανός Λάμα που ζει εδώ και πολλά χρόνια στη Δύση, ρωτήθηκε από έναν πολυάσχολο Αμερικανό σχετικά με το θέμα της τεμπελιάς και πώς μπορεί να υπερνικηθεί. Ο Λάμα παρατήρησε ότι υπάρχουν δύο μορφές τεμπελιάς.

Κατ’ αρχήν έχουμε την τεμπελιά του Ανατολίτη που κάθεται ή ξαπλώνει σε μια σκιά πίνοντας τσάι ή καφέ και ύστερα έχουμε την τεμπελιά του Δυτικού που είναι υπερβολικά πολυάσχολος και δεν προλαβαίνει να κάνει πραγματικά κάτι πρωτότυπο και δημιουργικό. Τρέχει πέρα-δώθε μη γνωρίζοντας ακριβώς γιατί και σπάνια του μένει χρόνος να σκεφτεί. Η παραγωγικότητα μετριέται με την ποσότητα και ελάχιστα με τη βελτίωση της ποιότητας.

Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες, Ρωμαϊκό μωσαϊκό του 3ου αιώνα μ.Χ. Εθνικό Μουσείο Μπαρντό, Τυνησία.

vΑν και τίποτα δεν είναι μόνιμο, η Δυτική κοινωνία είναι κτισμένη πάνω στην αντίληψη της μονιμότητας. Οι άνθρωποι μπορεί να αναγνωρίζουν διανοητικά την παροδικότητα, αλλά το γεγονός της θνητότητας και της απότομης αλλαγής έρχεται απλώς σαν μια δυσάρεστη έκπληξη. Μαζεύουν χρήματα για τα γεράματα, φτιάχνουν σπίτια και ιδρύουν επιχειρήσεις με μακρόπνοη προοπτική. Ακόμη και τα συναισθήματά τους τα επενδύουν – στα αγαπημένα πρόσωπα, στους πολύ στενούς συγγενείς και φίλους.

Αλλά «ο κόσμος είναι κάτι που όλο μεταβάλλεται και η ζωή είναι μια ονειροφαντασία», έλεγε ο Ηράκλειτος. Οι φίλοι φεύγουν, τα αγαπημένα πρόσωπα χάνονται, τα μέλη της οικογένειας πεθαίνουν, επιχειρήσεις χρεοκοπούν, σεισμοί γκρεμίζουν ολόκληρες πολιτείες.

Χρειάζονται τεράστια αποθέματα ενέργειας για να διατηρηθεί ένα σύστημα, το οποίο συνεχώς υπονομεύεται και υποσκάπτεται από την ροή του χρόνου. Εκτός αυτού πολλοί άνθρωποι βασανίζονται από το φόβο ότι μπορεί να χάσουν κάποια στιγμή την ικανότητα να δρουν, να κινούνται και να τρέχουν συνεχώς. Αυτή η δραστηριότητα είναι ο πιο ύπουλος και ακατανίκητος εθισμός που, όπως οι Σειρήνες, φέρνει μαζί του την επιδοκιμασία της σύγχρονης κουλτούρας.

Κάθε μείωση της δραστηριότητας θεωρείται ότι έρχεται σε αντίθεση με την ανάπτυξη μιας κοινωνίας που βλέπει την πλήρη απορρόφηση των πολιτών από την παραγωγικότητα, όχι μόνο σαν καθήκον αλλά και σαν προϋπόθεση για μια ταυτότητα. Γιατί η ταυτότητα του σημερινού ανθρώπου βασίζεται σε πράγματα μεταβλητά, όπως δράση, αποκτήματα, εργασία, φίλους, χρήματα, δηλαδή σε πράγματα που δεν μπορεί κανείς να τα έχει πάντα υπό έλεγχο. Όσο μειώνεται ο έλεγχος, τόσο μεγαλύτερη δραστηριότητα χρειάζεται για να καλυφθεί το κενό.

Και όμως υπάρχουν ενδείξεις ότι η αληθινή ταυτότητα είναι ρευστή, αυθόρμητη και ελεύθερη από τις επιβολές του εγώ. Ο Τόμας Μέρτον στο βιβλίο του Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, γράφει: «Το γεγονός ότι η ύπαρξή μας χρειάζεται να εκφράζεται με δράση, δεν πρέπει να μας κάνει να πιστεύουμε ότι μόλις σταματήσουμε τη δραστηριότητα, παύουμε να υπάρχουμε».

Υπάρχει ένα είδος τεμπελιάς, μια μορφή “αδράνειας”, απ’ όπου μπορεί να αναδυθεί η διαυγής σκέψη, ένα πρωτόφαντο φως, μια καινοτομία, να φανεί μια πιο ομαλή πορεία και να δημιουργηθεί ένας πιο φιλικός κόσμος. Αν η δραστηριότητα μπορεί και κρύβει την τεμπελιά, τότε ίσως η αληθινή παραγωγικότητα να είναι τυλιγμένη με την ηρεμία της φαινομενικής νωθρότητας.

Γιατί όπως λέει και ο Πίνδαρος: «Όταν ο θεός φωτίσει κάποιον, όλα φεγγοβολούν στην ψυχή του και ο βίος του κυλάει με γαλήνη».

youmagazine

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ