Ήλιος και η σύνδεσή του με το νησί της Ρόδου

 

1. Καταγωγή

Ο Ήλιος ήταν γιος των Τιτάνων Υπερίονος και Θείας (ή Θέιας).¹ Στον Όμηρο και τον Ησίοδο παρουσιάζεται ως ο θεός Ήλιος που ταξιδεύει γύρω από τη Γη και ελέγχει τις διαδικασίες απονομής δικαιοσύνης και τις όποιες παρατυπίες συμβαίνουν.² Συχνά θεωρούνταν ότι καθώς ταξίδευε με το άρμα του έφερνε φως στη Γη. Κάθε πρωί, την αυγή, ξεκινούσε από τον ωκεανό στην Ανατολή, διέσχιζε τον ουρανό με το άρμα του, που το έσερναν τέσσερα πανέμορφα άλογα –Λάμπος, Αίθωψ, Αίθων και Φλέγων–, και τελείωνε το ταξίδι του το βράδυ στη Δύση.³ Κατά τη διάρκεια της νύχτας ο Ήλιος επέστρεφε στο παλάτι του στην Ανατολή μέσα σε ένα χρυσό κύπελλο.⁴ Λεπτομέρειες του ρόλου του θεού Ήλιου εμφανίζονται στη μυθολογία, τη λογοτεχνία, την ποίηση και την τέχνη. Η ταύτισή του με τον Απόλλωνα είναι γνωστή από τον 5ο αι. π.Χ., αλλά πολύ αργότερα έγινε ευρέως αποδεκτή.⁵ Στη ρωμαϊκή μυθολογία ο Ήλιος ονομαζόταν Sol.⁶

Ο Ήλιος ήταν ο πατέρας ορισμένων σημαντικών μυθικών προσώπων. Με τη γυναίκα του, την Ωκεανίδα Περσηίδα, απέκτησαν τρία διάσημα παιδιά⁷ –την Κίρκη, την Πασιφάη και τον Αιήτη–⁸, καθώς και άλλες δύο θυγατέρες, τη Φαέθουσα και τη Λαμπετή (ή Λαμπετία).⁹ Είχε ένα γιο με την Κλυμένη, το Φαέθοντα, ο οποίος κάποτε, έχοντας την άδεια του πατέρα του, διέσχισε τον ουρανό με το άρμα εκείνου.¹⁰ Ο νέος, μη γνωρίζοντας πώς να ελέγξει τα άλογα, σκοτώθηκε πέφτοντας από το άρμα.¹¹ Ο θεός είχε πολυάριθμες σχέσεις με άλλες γυναίκες με αποτέλεσμα να έχει αποκτήσει πολλά παιδιά, τα οποία αποκαλούνται στη μυθολογία και τη λογοτεχνία Ηλιάδες.

1.1 Σύνδεση με άλλες παραδόσεις

Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Ήλιος κατάγεται από την Αία, την πατρίδα της μαγείας¹² και των επικίνδυνων μαγισσών, όπως η Μήδεια.¹³ Ορισμένοι παραλληλισμοί εμφανίζονται ανάμεσα στην ελληνική μυθολογία και τις ανατολικές παραδόσεις αναφορικά με τον Ήλιο : τα χρυσόμαλλα δέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη γιορτή Purulli των Χετταίων, όπου εορταζόταν το Νέο Έτος, ενώ ο Ιάσων ανέλαβε να φέρει το χρυσόμαλλο δέρας από την Αία, τη χώρα του Ήλιου. Αία είναι το όνομα της συζύγου του Ήλιου στη θρησκεία των Χετταίων και των λαών της Μεσοποταμίας.¹⁴ Στην ινδοευρωπαϊκή μυθολογία ο Ήλιος εμφανίζεται από κάποιο Μυστηριώδες Πέραν και εξαφανίζεται σε αυτό ή είναι υποχρεωμένος να διασχίζει τη νύχτα τον Κάτω Κόσμο.¹⁵ Ο Gilgamesh (Γκιλγκαμές) ταξιδεύει διαμέσου ενός τεράστιου τούνελ σε ένα διάτρητο βουνό και πέρα από τη θάλασσα «κατά μήκος της οδού του Ήλιου»,¹⁶ σε μια χώρα όπου είναι δυνατό κανείς να βρει την αθανασία. Σε αυτές τις περιοχές υπάρχει πληθώρα ζώων. Στο φανταστικό χώρο των Χετταίων συχνά συναντά κανείς αναφορές στα κοπάδια του βασιλείου του θεού Ήλιου. Επιπλέον, η παρουσία τους είναι συχνή στην ελληνική μυθολογία, όπου τοποθετούνται είτε κοντά στα όρια του κόσμου είτε κοντά στην είσοδο σε έναν άλλο, χαρακτηριστικά μη ανθρώπινο κόσμο. Για παράδειγμα, τα κοπάδια του Ήλιου στην Ελλάδα εντοπίζονται στο Ταίναρο,¹⁷ όπου βρίσκεται η διάσημη είσοδος στον Κάτω Κόσμο, ή στην Απολλωνία,¹⁸ στο σημείο συνάντησης της οδού που ξεκινά από τους Υπερβορείους –το λαό του Απόλλωνα που κατοικεί πέρα από τα όρια του γνωστού κόσμου– με τον ελληνικό κόσμο. Η πρώτη αναφορά στα κοπάδια του Ήλιου βρίσκεται στη δωδέκατη ραψωδία της Οδύσσειας. Εικάζεται ότι οι ρίζες και αυτής της παράδοσης εκτείνονται χρονικά πέρα από την εμφάνιση και διαφοροποίηση της γλώσσας και του πολιτισμού των Σουμερίων ή των Ινδοευρωπαίων ή των λαών της Μεσογείου.



1.2 Λογοτεχνικές αναφορές στις επιμέρους παραδόσεις

Στον ομηρικό ύμνο για τη Δήμητρα, η θεά περιφέρεται σε όλη τη Γη προς αναζήτηση της κόρης της Περσεφόνης που έχει απαχθεί από τον Άδη, το θεό του Κάτω Κόσμου. Η Δήμητρα στρέφεται στον Ήλιο, που βλέπει τα πάντα, για να τη βοηθήσει να βρει το παιδί της.¹⁹ Παρόμοια, στην Οδύσσεια ο θεός Ήλιος είναι εκείνος που ανακαλύπτει την ερωτική σχέση της Αφροδίτης με τον Άρη.²⁰ Επιπλέον, στην Οδύσσεια (12. 327-396) αναπτύσσεται η παράδοση σχετικά με τα κοπάδια του Ήλιου:²¹ ο ήρωας και οι σύντροφοί του απομονώνονται λόγω ενάντιων ανέμων στο νησί Θρινακία, όπου βόσκουν τα ιερά κοπάδια του Ήλιου υπό την επίβλεψη των δύο θυγατέρων του Φαέθουσας και Λαμπετής. Μην μπορώντας να συγκρατηθούν, λόγω έλλειψη τροφής, καταναλώνουν τα ιερά ζώα.²² Η τιμωρία είναι πολύ σκληρή και ο Οδυσσέας τελικά χάνει το πλοίο και τους εναπομείναντες συντρόφους του.²³



2. Λατρεία – Μυστήρια

Η λατρεία του Ήλιου ήρθε στην Ελλάδα από την Ανατολή. Ο θεός λατρευόταν σε διάφορα μέρη της Πελοποννήσου,²⁴ αλλά κυρίως στη Ρόδο, όπου κάθε χρόνο τελούνταν προς τιμήν του αθλητικοί αγώνες.²⁵ Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, ως πρώτοι κάτοικοι του νησιού αναφέρονται οι Κάρες, μια φυλή από τη Μικρά Ασία. Τους ακολούθησαν οι Φοίνικες, που μετέτρεψαν τη Ρόδο σε σημαντικό εμπορικό κέντρο. Εκεί, ο Κάδμος ίδρυσε την πρώτη φοινικική αποικία και εισήγαγε το πρώτο αλφάβητο. Οι Ρόδιοι, που είχαν τη φήμη δίκαιων ανθρώπων θεωρούσαν τον Ήλιο τον προστάτη θεό τους και η μορφή του εμφανιζόταν σχεδόν σε όλα τα νομίσματα του νησιού.²⁶ Ο Κολοσσός της Ρόδου, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ήταν ένα χάλκινο άγαλμα του θεού (30 μ. ύψος), που είχε δημιουργήσει ο Χάρης από τη Λίνδο.²⁷ Τοποθετήθηκε γύρω στο 280 π.Χ., για να προστατεύει την είσοδο στο λιμάνι του νησιού, ενώ καταστράφηκε 55 περίπου χρόνια αργότερα. Ορισμένες μυθικές εκδοχές υποστηρίζουν ότι στην ουσία το άγαλμα στεκόταν δρασκελιστά πάνω από την είσοδο του λιμανιού αλλά το πιο πιθανό είναι να είχε στηθεί στη μία πλευρά του. Κατά τη διάρκεια του σεισμού του 224 π.Χ. ο Κολοσσός κατέρρευσε, αλλά τα πελώρια κομμάτια του συνέχισαν να βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή του λιμανιού. Αιώνες αργότερα, περίπου το 655 μ.Χ., ένας μουσουλμάνος έμπορος αγόρασε τα κομμάτια ως παλαιό μέταλλο που θα λιωνόταν για να επαναχρησιμοποιηθεί.²⁸

Σε άλλες περιοχές όπου λατρευόταν ο Ήλιος υπήρχαν κοπάδια αφιερωμένα σε αυτόν, όπως στο νησί της Θρινακίας (ενίοτε ταυτίζεται με τη Σικελία). Οι πιστοί θυσίαζαν στο θεό βόδια, κριάρια, αίγες και λευκά άλογα. Οι προσευχές είχαν συχνά αποδέκτη τον Ήλιο.²⁹
Η λατρεία του Ήλιου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στη Μικρά Ασία, γεγονός που αντανακλούσε το θρησκευτικό συγκρητισμό που υπήρχε στην περιοχή. Συχνά αποδίδονταν στο θεό στοιχεία από άλλες ελληνικές θεότητες, όπως ο Απόλλων και ο Ερμής, με τον οποίο, σύμφωνα με τη μυθολογία, μοιραζόταν τις ίδιες βουκολικές ιδιότητες. Ωστόσο, η λατρεία του συγχωνεύτηκε με τη λατρεία άλλων θεοτήτων της Ανατολής, όπως ο Σάραπις, αλλά κυρίως ο Μίθρας.

2.1 Κατά τόπους λατρεία

Στην Κιλικία η λατρεία του Ήλιου ήταν κυρίαρχη σε πόλεις, όπως η Μόψος, η Ταρσός, η Επιφάνεια, οι Σόλοι και Σόλοι-Πομπηιόπολη, η Ιεράπολη-Καστάβαλα και η Σελεύκεια στον Καλύκανδο. Μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών στοιχείων αναφορικά με τη λατρεία του Ήλιου έχει αποκαλυφθεί στην περιοχή της Λυδίας, και μάλιστα στις Τράλλεις. Ίχνη της λατρείας του Ήλιου έχουν επίσης βρεθεί στις πόλεις Ανίνετος, Θυάτειρα, Τρίπολη, Φιλαδέλφεια και Βρίουλα. Στη Βιθυνία ενδείξεις υπάρχουν στο Βιθύνιον-Κλαυδιόπολη, στη Νίκαια, στην Προύσα επί Ολύμπω, στην Απάμεια-Μύρλεια, στην Προυσιάδα επί Υπίω. Στην Ιωνία η λατρεία αναπτύχθηκε στη Μαγνησία στο Μαίανδρο, στην Έφεσο, στις Ερυθρές και στη Σμύρνη. Στη Μυσία οι κάτοικοι του Περγάμου, της Μιλητούπολης, της Κυζίκου και της Λαμψάκου λάτρευαν τον Ήλιο. Στην Παμφυλία η Αττάλεια και η Σίδη, στην Πισιδία η Αντιόχεια και η Σαγαλασσός και στη Γαλατία η Άγκυρα και ο Πεσσινούς φιλοξενούσαν λατρευτικά είδωλα του Ήλιου. Αρκετές πόλεις της Φρυγίας, όπως οι Αιζανοί, οι Κολοσσαί, το Κοτίαιον, η Λαοδίκεια, τα Κίβυρα, η Ακμονία, η Απάμεια, οι Πέλτες και η Ιερόπολη, είχαν ναούς αφιερωμένους στον Ήλιο. Ο θεός λατρευόταν επίσης στην Αμάσεια του Πόντου, στη Σινώπη της Παφλαγονίας και στην Τελμησσό της Λυκίας.Η λατρεία του ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και στην Καρία, κυρίως όμως στις πόλεις Ρόδο, Μεγίστη, Αλικαρνασσό, Κνίδο, Αφροδισιάδα, Απολλωνία, Σαλβάκη, Νίσυρο και Κω. Τέλος, η λατρεία του Ήλιου ήταν γνωστή και στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, στην Άβυδο της Τρωάδας και στη Μύρινα της Αιολίδας.

2.2. Σχέσεις του Ήλιου με ανατολικές θρησκείες

Ο Ηρόδοτος μελέτησε με ενθουσιασμό την περσική θρησκεία και μάλιστα στο 1ο βιβλίο της Ιστορίας του σύγκρινε το ελληνικό με το περσικό σύστημα δοξασιών (βλ. σχετικό παράθεμα).

Επιπλέον στοιχεία παρέχει το παρακάτω επεισόδιο: όταν ο Ξέρξης, ο μεγάλος Πέρσης βασιλιάς, ετοιμαζόταν να διασχίσει τον Ελλήσποντο, πρόσφερε σπονδή στη θάλασσα από ένα χρυσό κύπελλο και προσευχήθηκε για νίκη. Μετά πέταξε στον Ελλήσποντο το χρυσό κύπελλο μαζί με μια χρυσή φιάλη και ένα περσικό σπαθί (ακινάκη). Ο Ξενοφών δεν είναι βέβαιος εάν ο βασιλιάς πρόσφερε αυτά τα αντικείμενα στον Ήλιο ή στη θάλασσα. Ο περσικός στρατός συνοδευόταν από ένα άρμα που το έσερναν οκτώ λευκά άλογα, τα οποία κανένας άνθρωπος δεν επιτρεπόταν να ιππεύσει, γιατί ήταν ιερά για το θεό που ο Ηρόδοτος αποκαλεί Δία. Ο Frazer πρεσβεύει ότι η θεότητα ίσως ήταν είτε ο θεός Ουρανός είτε ο υπέρτατος θεός Ahura Mazda (Αχούρα Μάζντα), τον οποίο ο Ξέρξης –όπως φαίνεται από τις σφηνοειδείς επιγραφές– λάτρευε με το όνομα Auramazda (Αουραμάζντα). Σε μια από αυτές τις επιγραφές ο Ξέρξης δηλώνει ότι ο «Auramazda είναι ένας ισχυρός θεός, ο μεγαλύτερος θεός όλων». Το ιερό άρμα του Δία αναφέρεται και από τον Ξενοφώντα, στο ιστορικό ρομαντικό διήγημα προς τιμήν του Κύρου του Πρεσβύτερου Κύρου Παιδεία. Ο ιστορικός αναφέρει ότι το άρμα ακολουθούνταν από εκείνο του Ήλιου, που επίσης το έσερναν λευκά άλογα και ήταν στολισμένο με γιρλάντες, όπως του Δία.³⁰ Η δήλωσή του δε ότι οι Πέρσες θυσίαζαν άλογα στον Ήλιο επιβεβαιώνεται και από άλλους αρχαίους συγγραφείς.
Επίσης, ο Αγαθαρχίδης από τη Σάμο, ένας μεταγενέστερος Έλληνας ιστορικός, αναφέρει ότι ο Ξέρξης θυσίασε βόδια στο βωμό τουΉλιου κατά τον ερχομό του στην Ελλάδα. Στοιχεία αναφορικά με τη λατρεία του Ήλιου μας παρέχει και επιστολή του Δαρείου Α’, που έχει βρεθεί χαραγμένη σε γλώσσα ελληνική πάνω σε πέτρα κοντά στη Μαγνησία στη Μικρά Ασία. Στην επιστολή, ο βασιλιάς επαινεί τον υπόδουλό του Γαδάτη, επειδή μεταφύτευσε ορισμένους καρπούς από τα μέρη πέραν του Ευφράτη στην Κάτω Ασία. Ταυτόχρονα όμως τον απειλεί με τιμωρία, επειδή έδειξε ασέβεια προς τους αμπελοκαλλιεργητές του Απόλλωνα. Ο λόγος ήταν ότι ο Γαδάτης λάμβανε εισφορές από τους καλλιεργητές, ενώ τους ανάγκαζε να σκάψουν σε ανίερο έδαφος. Στο επεισόδιο αυτό, ο Απόλλων πιθανότατα ταυτίζεται με το θεό Ήλιο, ο οποίος φαίνεται ότι είχε τα δικά του αμπέλια και καλλιεργητές την εποχή του Δαρείου, όπως ακριβώς είχε και τα κοπάδια σύμφωνα με την ελληνική παράδοση της εποχής του Ομήρου.Ένας άλλος λαός, πιθανότατα ιρανικής καταγωγής, που συνήθιζε να θυσιάζει άλογα σε αυτόν το θεό ήταν οι Μασσαγέτες από το Τουρκιστάν, ανατολικά της Κασπίας. Υποστήριζαν ότι ο ταχύτερος των θεών έπρεπε να λαμβάνει τα ταχύτερα θνητά ζώα. Ανάλογη συμπεριφορά, να θυσιάζουν δηλαδή άλογα στον Ήλιο, είχαν οι Λακεδαιμόνιοι και οι Ρόδιοι.³¹

2.3. Ήλιος και Μίθρας

Ο Ήλιος έπαιζε σημαντικό ρόλο στη θρησκεία του Μίθρα, με τον οποίο ταυτιζόταν.³² Σύμφωνα με τους μιθραϊκούς θρύλους, ο ήρωας-θεός πάλεψε εναντίον του Ήλιου, τον νίκησε, τον στεφάνωσε με αχτίδες και τον έκανε αιώνιο φίλο και σύντροφό του. Με αυτό τον τρόπο, ο Ήλιος έγινε, κατά μια άποψη, δίδυμος του Μίθρα ή ο πατέρας του. Ο Ήλιος-Μίθρας πάντως ήταν ένας θεός. Ο μιθραϊσμός, εμπλουτισμένος με αστρολογικά στοιχεία, μετά την κατάκτηση της Βαβυλώνας από το Μέγα Αλέξανδρο εισήλθε στη Μικρά Ασία, ιδιαίτερα στον Πόντο και στην Καππαδοκία.³³ Εδώ επηρεάστηκε σημαντικά από τη λατρεία της φρυγικής θεότητας Κυβέλης και του συντρόφου της Άττη. Αυτή η φρυγο-χαλδεο-ινδο-ιρανική θρησκεία, στην οποία το ιρανικό στοιχείο παρέμεινε κυρίαρχο, μετά την κατάκτηση του Αλεξάνδρου ήρθε σε επαφή με το δυτικό κόσμο και ιδιαίτερα τη Ρώμη.³⁴

3. Εικονογραφία

Ο Ήλιος παριστάνεται χαρακτηριστικά ως νέος με φωτοστέφανο και πτυχωτό χιτώνα, όρθιος πάνω σε άρμα. Με τον τρόπο αυτό απεικονίζεται σε μετόπη του ναού της Αθηνάς της Ελληνιστικής εποχής στο Ίλιον. Παραστάσεις του Ήλιου απαντώνται και σε πολύ πιο πρόσφατα ανάγλυφα, όπου απεικονίζεται η λατρεία του Μίθρα, όπως στο Μιθραίο κάτω από την εκκλησία της Αγίας Πρίσκας (κατ' άλλους Πρίσκιλλας) στη Ρώμη. Στη χριστιανική τέχνη, ο Χριστός παριστάνεται ενίοτε ως Ήλιος, όπως, για παράδειγμα, σε ψηφιδωτό του Μαυσωλείου Μ της νεκρόπολης κάτω από τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Ο Ήλιος κρατά μαστίγιο και μία υδρόγειο, ενώ ο κόκορας και ο αετός είναι τα ιερά του ζώα.

---

1. Υπάρχουν αντικρουόμενες αναφορές σχετικά με τους γονείς του Ήλιου. Στον ομηρικό ύμνο εις Ήλιον (31), ο Υπερίων πήρε για σύζυγό του την αδελφή του Ευρυφάεσσα και απέκτησαν τον ακούραστο Ήλιο, τη ροδοδάκτυλη Ηώ (Αυγή) και την ξανθομαλλούσα Σελήνη. Ωστόσο, στη Θεογονία του Ησιόδου (372) η μητέρα της Ηούς, του Ήλιου και της Σελήνης καταγράφεται ως Θέια. Η ίδια και ο Υπερίων ήταν Τιτάνες, της ίδιας γενιάς με τον Κρόνο, και όπως και εκείνος, ήταν παιδιά της Γης (Γαίας) και του Ουρανού.

2. Π.χ. Όμ., Ιλ. 8.68, 3.277, 19.259· Ησίοδ., Θ., 372-374. Βλ. επίσης Αισχ., Χο. 984-986· Segal, C.P., “Divine Justice in the Odyssey: Poseidon, Cyclops and Helios”, AJP 113 (1992), σελ. 3-29· McCarthy, D.J., Treaty and Covenant 2 (Rome 1978), σελ. 185. Βλ. επίσης και IG II2, 127.38 (356)· Inscr.Cret.i.84 no.1.28· West, M.L., The East face of the Helicon (Oxford 1997), σελ. 20.

3. Ένα νεοβαβυλωνιακό κείμενο περιγράφει τα εξαρτήματα του άρματος του θεού Ήλιου που στεγαζόταν στο Sippar, με τα χρυσά χαλινάρια και τον υπόλοιπο χρυσό και αργυρό εξοπλισμό: Gelling, P. – Davidson, H.E., The Chariot of the Sun (London 1969), σελ. 14 κ.ε.· Glob, P.V., The Mound People (London 1974), σελ. 99-103· Green, M., The Sun-Gods of Ancient Europe (London 1991), σελ. 64-66, 114 κ.ε.

4. Μίμν., απόσπ. 12· Αθ. 496 κ.ε. Αργότερα ο Ηρακλής εξανάγκασε τον Ήλιο να του δανείσει το χρυσό του κύπελλο για να ταξιδέψει στην Ερύθεια, το νησί του Γηρυόνη. Στησίχ. PMG185.1, Τιτανομαχία απόσπ. 7· Πίσανδ., Αθ. 469d. Αναφέρεται από τον Burkert, W., Structure and History in Greek Mythology and Ritual (Berkeley 1979), σελ. 83, υποσ. 4.

5. Καλλίμ. Εκ., απόσπ. 103. Για την ταύτιση βλ. επίσης Παρμενίδη και Εμπεδοκλή, DK 28 A 20, 31 A 23. Ο Κλεάνθης ο Στωικός ονόμασε τον Ήλιο «ηγεμονική αρχή» του κόσμου SVF 1.499· Απολλ. Ρ. 2.669-719. Βλ. επίσης Hunter, R., “Apollo and the Argonauts: Two notes on Ap. Rhod. 2.669-719”, MH 43 (1986), σελ. 50-52.

6. Για την ταύτιση του Ήλιου με τον Απόλλωνα βλ. Ερατοσθ., Κατ. 24, ο οποίος υποστήριξε ότι ο Αισχύλος ανέφερε σε ένα από τα έργα του ότι ο Ορφέας ταύτισε τον Ήλιο με τον Απόλλωνα και τον έθεσε στο κέντρο της λατρείας του αρνούμενος να προσφέρει τιμές στο Διόνυσο. Επίσης βλ. Makr. Sat. 1.18.22 = απόσπ. 238: “item Orpheus Liberum atque Solem unum esse deum eundemque demonstrans de ornatu vestituque eius in sacris Liberalibus ita scribit”. Πρβλ. απόσπ. 236 και 239 και ορφικοί ύμνοι 8 (Ήλιος) και 34 (Απόλλωνας).

7. Τα παιδιά του Ήλιου και της Περσηίδας (κόρης του Ωκεανού) λέγεται ότι ήταν η Κίρκη και ο (βασιλιάς) Αιήτης. Η Κίρκη ήταν διάσημη για τις μαγικές της δυνάμεις και για τον έρωτά της για τον Οδυσσέα (Ησίοδ., Θ. 957, Όμ., Οδ. 10). Ο βασιλιάς Αιήτης υπήρξε αργότερα εκείνος που αρνήθηκε να παραδώσει το χρυσόμαλλο δέρας στον Ιάσονα και τους Αργοναύτες (βλ. Απολλ. Ρ. στα Αργοναυτικά του).

8. Η σχέση με τη μαγεία: Βλ. Faraone, C.A., Ancient Greek Love Magic (Cambridge 1999), σελ. 105, 133, 139-141. Για τον Αιήτη, τον ιδιοκτήτη του χρυσόμαλλου δέρατος βλ. Πίνδ., Π. 4.160. Ο Μίμνερμος το αποκαλεί «ο χρυσός θάλαμος όπου κατοικούν οι ακτίνες του Ήλιου», απόσπ. 11.5-8. Για τη σύνδεση του χρυσού με τον Ήλιο βλ. Gernet, L., “Value in Greek Myth”, στο Gordon, R.L. (επιμ.), Myth, Religion and Society (Cambridge 1981), σελ. 137.

9. Επίσης ο Ευριπίδης αναφέρει ένα θάλαμο όπου ο βασιλιάς, ο πατέρας του Φαέθοντος, φύλαγε το χρυσό του. Πρόκειται για το ίδιο μέρος όπου στο τέλος του δράματος τοποθετείται το σώμα του Φαέθοντος και του οποίου τα κλειδιά λέγεται ότι ανήκαν στη βασίλισσα (Φαέ., απόσπ. 781). Επίσης βλ. Gernet, L., “Value in Greek Myth”, στο Gordon, R.L. (επιμ.), Myth, Religion and Society (Cambridge 1981), σελ. 140.

10. Ήδη στη Θεογονία ο Φαέθων θεωρούνταν, όπως και ο Υπερίων, υπόσταση του θεού Ήλιου. Ησίοδ., Θ. 987· Nagy, G., Greek Mythology and Poetics (Ithaca – London 1990), σελ. 235· West, M.L., Hesiod. Theogony (Oxford 1966), σελ. 427. Επίσης, βλ. Διογ. Απ., DK 64 A 8. Δημόκριτος DK 68 B 30. Αισχ., απ. 83· Boyancé, P., “L’Apollon solaire”, στο Mélanges d’archéologie, d’épigraphie et d’histoire offerts à Jérôme Carcopino (Paris 1966), σελ. 149-170. Για το Φαέθοντα βλ. επίσης Νόνν., Δ. 38.167 και Οβίδ., Μεταμορφ. 1.747-79. Επίσης, βλ. Wise, V.M., “Flight Myths in Ovid’s Metamorphoses: An Interpretation of Phaethon and Daedalus”, Ramus 6 (1977), σελ. 44-59.

11. Οβίδ., Μεταμορφ. 2.1-366: Όταν ο εγγονός του Ινάκχου αμφισβήτησε τους γονείς του Φαέθοντος, εκείνος ξεκίνησε για το παλάτι του πατέρα του. Ο Φαέθων αποκάλεσε τον Ήλιο Φοίβο, ένα επίθετο που παραδοσιακά συνδέεται με τον Απόλλωνα. Προκειμένου να πείσει το γιο του, ο Ήλιος υποσχέθηκε να του εκπληρώσει μία ευχή. Εκείνος ζήτησε να οδηγήσει το άρμα του πατέρα του. Αν και ο Ήλιος τού έδωσε σαφείς οδηγίες, ο Φαέθων δεν μπόρεσε να ελέγξει τα τέσσερα άλογα του άρματος, τα οποία κάλπαζαν σαν τρελά. Στην πορεία τους προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές μέχρι που επενέβη ο Δίας και τον σκότωσε, χτυπώντας τον με τον κεραυνό του. Οι αδελφές του, οι Ηλιάδες, ήταν απαρηγόρητες. Αφιερώθηκαν στο θρήνο του έως τη στιγμή που μεταμορφώθηκαν σε λεύκες. Για μια κωμική περιγραφή του διαλόγου μεταξύ του Ήλιου και του Δία όσον αφορά το θάνατο του Φαέθοντος βλ. Λουκ., Διαλ. 24 (25).

12. Ο Ήλιος ήταν ο παππούς της Μήδειας, της μάγισσας και ηρωίδας των Αργοναυτικών. Όταν η Μήδεια εκδικήθηκε τη νέα σύζυγο του άνδρα της, τη Γλαύκη, και τον πατέρα της Κρέοντα, ο Ήλιος την προμήθευσε με ένα χρυσό άρμα που έσερνε δράκος για να ξεφύγει από τον Ιάσονα και τους Κορινθίους. Βλ. Ευρ., Μήδ.

13. Η Αία ήταν ένα βασίλειο στο νοτιοανατολικό άκρο της Μαύρης θάλασσας. Αναφορές σε αυτή υπάρχουν στους μύθους του Φρίξου και του Κριού, του Ιάσονα και των Αργοναυτών και της Κίρκης στη δέκατη ραψωδία της Οδύσσειας. Μελετητές της περιοχής του Καυκάσου, όπως οι M. Inadze, W.E.D. Allen και C. Toumanoff, συνδέουν το όνομα Αία με τις φυλές Hayassa-Azzi (Χαγιάσσα-Άζι), οι οποίες τότε κατοικούσαν στην περιοχή που περιλάμβανε τη Σινώπη και την Τραπεζούντα στις νότιες ακτές της Μαύρης θάλασσας και απλωνόταν βορειοανατολικά προς τον ποταμό Φάση (Φάσις) μέσω των ορεινών περιοχών Κόλα. Αυτό το ιστορικό κράτος εξαφανίστηκε τον 8ο αι. π.Χ., λόγω των εισβολών από το Ουράρτου (Urartu) στο νότο και πιθανότατα από τους Κιμμερίους στο βορρά. Το βασίλειο που το διαδέχτηκε ονομάστηκε Κολχίδα, γνωστή στους κατοίκους του Ουράρτου ως Ούλα (Qulha) και στους Γεωργιανούς ως Κόλα. Έλληνες μυθογράφοι, μετά τον 7ο αι. π.Χ., αντικατέστησαν την Αία με την Κολχίδα ή μετέτρεψαν την Αία σε πρωτεύουσα της Κολχίδας ή/και τη μετέφεραν στη Σικελία. Ωστόσο, ο Όμηρος τον 8ο αι. π.Χ. χρησιμοποιεί τον όρο Αία και όχι Κολχίς και αντιλαμβάνεται ως Αία το νοτιοανατολικό άκρο της Μαύρης θάλασσας και όχι τη Σικελία. Σύμφωνα με τους προαναφερθέντες μύθους, η Αία βρισκόταν υπό την εξουσία του Αιήτη (γιου του Ήλιου) και της Περσηίδας (κόρης του Ωκεανού). Ο Αιήτης ήταν αδελφός της Κίρκης και της Πασιφάης και πατέρας της Χαλκιόπης, της Μήδειας και του Αψύρτου. Ως απόγονοι του Ήλιου οι Αιακίδες αναγνωρίζονταν από τα φλεγόμενα μάτια τους. Βλ. Allen, W.E.D., “Ex Ponto III and IV”, Bedi Karthlisa 32-33 (1959), σελ. 39-40 και (1960), σελ. 79-92. Επίσης βλ. Toumanoff, C., Studies in Christian Caucasian History (Georgetown 1963), σελ. 57-62.

14. Machinist, P., The Epic of Tukulti-Ninurta I (Diss., Yale University 1978), σελ. 74-79, πρβλ. 160 κ.ε. Για δέρατα του Ήλιου βλ. Μίμν. 11.2· Lesky, A., A History of Greek Literature, μτφρ. de Heer & Willis (London 1966), σελ. 26-62· Burkert, W., Structure and Ηistory in Greek Μythology and Ritual (Berkeley 1979), σελ. 123-125. Για το θεό Ήλιο στη χεττιτική θρησκεία βλ. Burkert, W., Structure and History in Greek Mythology and Ritual (Berkeley 1979), σελ. 128-129. Επίσης, βλ. σε Chester Beatty Papyrus IV ANET 15: I. – μύθος του Τεφνούτ· West, S., “The Greek version of the legend of Tefnut”, JEA 55 (1969), σελ. 161-183· West, M.L., The East face of the Helicon (Oxford 1997), σελ. 507-508. Ο Οβίδιος έγραψε για το Φαέθοντα στις Μεταμορφώσεις 2.42.

15. Πίνδ., απ. 129.1. Ένα κείμενο των Σουμερίων: Kramer, S.N., Two Elegies on a Pushkin Museum Tablet. A New Sumerian literary Genre (Moscow 1960), (μτφρ.) Heimpel, W. JCS 38 (1986), σελ. 62 κ.ε. Για την Αίγυπτο: Wiedermann, A., Die Religion der alten Ägypter (Münster 1890), σελ. 45-59· Morenz, S., Ägyptische Religion (Stuttgart 1960), σελ. 218. Γενικά Dieterich, A., Nekyia² (Leipzig 1915), σελ. 19-34. Πρβλ. Heimpel, W., “The Sun at Night and the Doors of Heaven”, JCS 38.2 (1986), σελ. 146-150· Astour, M.C., “The Nether World and its Denizens at Ugarit”, στο Alster, B. (επιμ.), Death in Mesopotamia. XXVIe rencontre assyriologique internationale (Mesopotamia 8, Copenhagen 1980), σελ. 232 κ.ε.· Healey, J.F., “The Sun Deity and the Underworld, Mesopotamia and Ugarit”, στο Alster, B. (επιμ.), Death in Mesopotamia. XXVIe Rencontre Assyriologique Internationale (Mesopotamia 8, Copenhagen 1980), σελ. 239-242.

16. Πρβλ. Burkert, W., “Das Proömium des Parmenides und die Katabasis des Pythagoras”, Phronesis 14 (1969), σελ. 18 κ.ε.

17. Για το κοπάδι του Ήλιου στην Οδύσσεια βλ. Page, D., Folktales in Homer’s Odyssey (Cambridge, MA 1973), σελ. 79-83.

18. Ηρ., Ιστ. 9.93· Σκύλαξ 26. Για τους Υπερβορείους βλ. Ηρ., Ιστ. 4.33.

19. Ύμν.Δήμ. 74-87· Penglase, C., Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod (London – New York 1994), σελ. 129, 148-149, 154. Η συνάντηση της Δήμητρας με την Εκάτη και τον Ήλιο, όπου γίνεται η αποκάλυψη της τύχης της Περσεφόνης, ακολουθεί ένα μοτίβο συνάντησης με το θεό Ήλιο από τη Μεσοποταμία.

20. Στην Οδύσσεια (8.266) ένας αοιδός διηγείται την ιστορία της μυστικής ερωτικής επαφής της Αφροδίτης με τον Άρη στο κρεβάτι του συζύγου της Ηφαίστου. Ο Ήλιος που βλέπει τα πάντα τους είδε και πληροφόρησε τον Ήφαιστο. Εκείνος τους έστησε παγίδα και τους ταπείνωσε μπροστά σε όλους τους θεούς.

21. O Vidal-Naquet, P., “Land and sacrifice in the Odyssey: Α study of religious and mythical meanings”, στο Gordon, R.L. (επιμ.), Myth, Religion and Society (Cambridge 1981), σελ. 88, σχολιάζει την ιεροσυλία ως αντι-θυσία. Πρβλ. Ηρ.,  Ιστ. 3.18 σχετικά με την «Τράπεζα του Ήλιου», που θεωρούνταν ενθύμιο της Χρυσής Εποχής. Επίσης Vernant, J.-P., “The myth of Prometheus in Hesiod. Sacrificial and alimentary codes in Hesiod’s myth of Prometheus”, στο Gordon, R.L. (επιμ.), Myth, Religion and Society (Cambridge 1981), σελ. 79 και REG (1972), σελ. 85, xiv-xvii [αναθεωρημένη έκδοση στο Detienne, M. –Vernant, J.-P. (επιμ.) (1979), σελ. 239-249].

22. Πρβλ. Όμ., Οδ. 12.127-261, όπου η Κίρκη προειδοποιεί τον Οδυσσέα για την περιπέτειά του στο νησί του Ήλιου (βλ. σχετικό παράθεμα). Επίσης βλ. Page, D., Folktales in Homer’s Odyssey (Cambridge MA 1973), υποσ. 19.

23. Για την εμπειρία των Αργοναυτών στο νησί του Ήλιου και τα κοπάδια του βλ. Απολλ. Ρ., Αργον. 4.965. Λέγεται ότι η Φαέθουσα, η μικρότερη κόρη του Ήλιου, κρατώντας μια αργυρή γκλίτσα έβοσκε τα πρόβατα σε δροσερά ξέφωτα, ενώ η Λαμπετή φρόντιζε τις αγελάδες και τις ακολουθούσε κουνώντας ένα χάλκινο ραβδί. Όλα τα ζώα ήταν λευκά με χρυσά κέρατα.

24. Στην Κόρινθο ο Ήλιος αγωνίστηκε εναντίον του Ποσειδώνα για να γίνει ο προστάτης θεός της πόλης. Οι κάτοικοι δεν ήθελαν να προσβάλουν κανέναν τους και έτσι λάτρεψαν και τους δύο. Η κορυφή του Ακροκορίνθου ήταν αφιερωμένη στον Ήλιο, ενώ ο Ισθμός στον Ποσειδώνα.

25. Οι γιορτές ονομάζονταν Άλια ή Ηλίεια. Βλ. Nilsson, M.P., Griechische Feste von religiöser Bedeutung mit Ausschluß der Attischen (Berlin 1906), σελ. 427.

26. Έχει σημασία η παράδοση σχετικά με την «πόλη του Ήλιου» που αναφέρεται σε μια πόλη δούλων και μπορεί να σχετιστεί με το ρόλο του Ήλιου ως μάρτυρα κάθε αδικίας. Ο μύθος ήταν δημιούργημα του Αριστονίκου του Περγάμου την Ελληνιστική περίοδο.

27. Πλίν. ΦΙ 34.63.

28. Ο Πίνδαρος επαίνεσε τη Ρόδο και τον Ήλιο (Ο 7.54 κ.ε.).

29. Πλάτ., Συμπ. 220d και Νόμ., 887e. Πρβ. Hσίοδ., Θ. 339 και Πλάτ., Aπολ. 26c· Ο Αριστφ., Ειρ. 406, αναφέρει ότι η συνήθεια να θυσιάζει κανείς στον Ήλιο και τη Σελήνη ήταν το στοιχείο που ξεχώριζε τους βαρβάρους από τους Έλληνες (αλλά για την Αθήνα βλ. SEG 33.115.12). Ο Ηρ., Ιστ. 7.54.2, περιγράφει τη σπονδή του Ξέρξη στον Ελλήσποντο, προσθέτοντας ότι δεν είναι σίγουρος εάν αυτή ήταν προσφορά στον Ήλιο ή στον Ελλήσποντο.  

30. Frazer, J.G., The Worship of Nature (London 1926), κεφ. 12.

31. Frazer, J.G., The Worship of Nature (London 1926), κεφ. 12.

32. Η λατρεία του Μίθρα χρονολογείται από την εποχή που οι Πέρσες και οι Ινδοί (Hindu) αποτελούσαν ένα λαό, επειδή ο θεός εμφανίζεται στη θρησκεία και στα ιερά βιβλία και των δύο φυλών, π.χ. στις Βέδες (Vedas) και την Αβέστα (Avesta). Βλ. Oldenberg, H., Die Religion des Veda (Berlin 1894). Για τη διαφορά του Μίθρα από τον Ήλιο βλ. Ulansey, D., “Mithras and the hypercosmic sun”, στο Hinnells, J.R. (ed.), Studies in Mithraism: Papers associated with the Mithraic Panel organized on the occasion of the XVlth Congress of the International Association for the History of Religions (Rome 1994), σελ. 257-264.

33. Ο Μίθρας γιορτάστηκε στη Ρώμη μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση του Περγάμου και ο μιθραϊσμός συχνά θεωρήθηκε φαινόμενο της Δύσης. Για την ανατολική προέλευση του μιθραϊσμού βλ. Kreyenbroek, P.G., “Mithra and Ahreman in Iranian Cosmogonies”, στο Hinnells, J.R. (ed.), Studies in Mithraism: Papers associated with the Mithraic Panel organized on the occasion of the XVlth Congress of the International Association for the History of Religions (Rome 1994), σελ. 173-182 και Russell, J.R., “On the Armeno-Iranian roots of Mithraism”, στο Hinnells, J.R. (ed.), Studies in Mithraism: Papers associated with the Mithraic Panel organized on the occasion of the XVlth Congress of the International Association for the History of Religions (Rome 1994), σελ. 183-193. Ο μιθραϊσμός ήταν ιδιαίτερα προσφιλής στους στρατιώτες λόγω της έμφασης που έδινε στη νίκη, την ισχύ και την ασφάλεια στον άλλο κόσμο. Σε όλη την αυτοκρατορία αφιερώθηκαν ναοί και ιερά στο Μίθρα. Γύρω στο 67 π.Χ. έγινε η πρώτη συγκέντρωση στρατιωτών στη Ρώμη για να λατρέψουν το θεό υπό τις διαταγές του Πομπηίου. Το 70 μ.Χ. η 15η λεγεώνα Apollinaris αφιέρωσε μια σπηλιά στις ακτές του Δούναβη στο Μίθρα και από τότε τα κτίσματα που ήταν αφιερωμένα στο θεό εξαπλώθηκαν. Πρβ. Πορφ., De antr.nymph. 6. Ο Μάρκος Αυρήλιος (188-217 μ.Χ. περίπου) εγκαινίασε τη λατρεία του Sol Invictus (Ανίκητου Ήλιου), ενώ ο Διοκλητιανός (284-305 μ.Χ. περίπου) αποκάλεσε το Μίθρα προστάτη της αυτοκρατορίας.

34. Fingrut, D., The legacy of the Roman Empire's final pagan state religion (Toronto 1993). Ο Πλίνιος αναφέρει ότι ο Τιριδάτης, βασιλιάς της Παρθίας είπε: «Ήρθα σε εσένα, θεέ μου, να σε τιμήσω όπως το Μίθρα». Σε κάποιο σημείο σημειώνει ότι ο Τιριδάτης και οι δικοί του ήταν μάγοι και περιγράφει πώς μύησαν το Νέρωνα στις μαγικές τους τελετές. Βλ. Δι. Κασ., Ιστ. Ρωμ. 63.1-7· Σουητ., Νέρων 13· Πλίν., ΦΙ 30.6.16-17· Στράβ., Γεωγρ. 10.39.

 asiaminor.ehw

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ