Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Η εκδίωξη των Υξώς από την Αίγυπτο

Παρασκευή 9 Σεπτεμβρίου 2016

Η εκδίωξη των Υξώς από την Αίγυπτο

Η μεγαλύτερη ταπείνωση που υπέστησαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, τουλάχιστον κατά τη δική τους αντίληψη, ήταν η κατάκτηση της χώρας τους από ξένους, τους λεγόμενους Υξώς ή αλλιώς «βασιλείς-ποιμένες», οι οποίοι προέρχονταν από την Ασία. Η εποχή των Υξώς στην Αίγυπτο διαρκεί περίπου από το 1725 έως το 1575 προ Χριστού. Η ξένη κατοχή έφερε μια πραγματική αλλαγή στην ψυχοσύνθεση των Αιγυπτίων, οι οποίοι πέρασαν από μια αίσθηση οικιακής ασφαλείας σ' ένα επιθετικό συναίσθημα εθνικής καταστροφής.

Σε μια επιγραφή γραμμένη περίπου έναν αιώνα μετά την εκδίωξη των Υξώς από την Αίγυπτο η βασίλισσα Χατσεψούτ, η οποία βασίλεψε ανάμεσα στο 1486 και το 1469, μας αποκαλύπτει ότι ακόμη επικρατούσε ένα αίσθημα εθνικής ταπείνωσης. Η επιγραφή χαράχτηκε στο ναό της βασίλισσας στη Μέση Αίγυπτο. Το χωριό που δίνεται σε μετάφραση αντιστοιχεί στις γραμμές 35 έως 42 αυτής της επιγραφής:

Ακούστε όλος ο κόσμος κι οι λαοί, όσοι κι αν είναι. Έκανα αυτά τα πράγματα με τη συμβουλή της καρδιάς μου. Δεν κοιμήθηκα λησμονώντας, αλλά αποκατέστησα όλα όσα είχαν καταστραφεί. Ανήγειρα όλα όσα είχαν προηγουμένως διαλυθεί σε κομμάτια, από την εποχή που οι Ασιάτες ήταν στην Άβαρη,[1] στον βορρά, και νομάδες ήταν ανάμεσά τους καταστρέφοντας όλα όσα είχαν γίνει. Κυβέρνησαν χωρίς τον θεό Ρα και εκείνος δεν ενήργησε μέσω των θεϊκών του διαταγών έως την εποχή της βασιλείας της δικής μου μεγαλειότητος.[2] Τώρα έχω εγκατασταθεί στον θρόνο του Ρα. Έχω λάβει προφητεία για τα όρια των ετών ως γεννημένη κατακτήτρια. Έχω έρθει σαν το φίδι του Ώρου,[3] λάμποντας με φλόγα εναντίον των εχθρών μου. Απομάκρυνα αυτούς τους οποίους οι θεοί απεχθάνονται και η γη καθάρισε τα αποτυπώματα των ποδιών τους. Αυτή είναι η διαταγή του Ρα, του πατέρα των πατέρων μου, ο οποίος έρχεται στον καθιερωμένο του χρόνο. Δεν θα υπάρξει απώλεια σε όσα ο Άμμων έχει διατάξει. Η δική μου διαταγή βαστά όσο τα βουνά, καθώς ο δίσκος του ήλιου λάμπει και απλώνει τις ακτίνες του πάνω στους επίσημους τίτλους της μεγαλειότητάς μου και το γεράκι μου βρίσκεται πάνω από το σύμβολο του ονόματός μου για τη διάρκεια της αιωνιότητας.

Η εκδίωξη των Υξώς από την Αίγυπτο δεν συνέβη μέσα σε μία μόνο γενιά. Οι Αιγύπτιοι έπρεπε να βρουν το κουράγιο τους μέσα από μια σειρά αγώνων. Η περιγραφή μιας εξέγερσης ενάντια στην ξένη κατοχή έχει ανευρεθεί σ' ένα πολύ χαρακτηριστικό αιγυπτιακό πλαίσιο, την καταγραφή της υπέρτερης κρίσης και δύναμης ενός φαραώ: ο Κάμωσις, ο οποίος βασίλεψε αμέσως πριν από την δέκατη όγδοη δυναστεία (πριν από το 1570), επαναστάτησε ενάντια σε μια συνθήκη ειρήνης, η οποία διαχώριζε την Αίγυπτο ανάμεσα στη δική του ηγεμονία των Θηβών και την εξουσία των Υξώς στην Άβαρη. Ο Κάμωσις απέρριψε την επιφυλακτική συμβουλή των αξιωματούχων του και προσπάθησε να πάρει πίσω για τους Αιγυπτίους ένα εκτενέστερο βασίλειο. Μολονότι το τέλος της επιγραφής έχει χαθεί, μπορούμε να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια ότι ο Κάμωσις κατέγραψε ένα βαθμό επιτυχίας. Η επιγραφή αυτή, που βρέθηκε στις δυτικές Θήβες, είναι στην πραγματικότητα η πινακίδα σχολικής εξάσκησης ενός παιδιού, το οποίο έζησε σχεδόν ταυτόχρονα με τα γεγονότα τα οποία αφηγείται, και πρέπει να έχει αντιγραφεί από την ίδια τη στήλη που έστησε ο Κάμωσις. Η αξιοπιστία της σχολικής πινακίδας επιβεβαιώθηκε από την ανακάλυψη αποσπασμάτων της στήλης που βρέθηκαν στο Καρνάκ, μολονότι φυσικά το κείμενο του παιδιού έχει λάθη:

Τρίτο έτος του Ώρου: …ο δυνατός βασιλιάς στις Θήβες, ο Κάμωσις (ζωή να έχει για πάντα!), ήταν ο ευλογημένος βασιλιάς. Ο ίδιος ο Ώρος τον έκανε βασιλιά και του έδωσε αληθινή δύναμη. Η μεγαλειότητά του μίλησε στο παλάτι, στο συμβούλιο των ευγενών που βρίσκονταν στην αυλή του: «αφήστε με να καταλάβω ποια είναι η δύναμή μου! Ένας πρίγκιπας βασιλεύει στην Άβαρη, ένας άλλος στην Αιθιοπία και εγώ κάθομαι συγκυβερνώντας μαζί μ’ έναν Ασιάτη κι έναν Νούβιο. Κάθε άνδρας έχει και το μερίδιό του στην Αίγυπτο, έχοντας μοιραστεί τη χώρα μ’ εμένα. Δεν μπορώ να περάσω χωρίς να συναντήσω αυτόν[4] έως και την Μέμφιδα, τα νερά της Αιγύπτου, αλλά ιδού κατέχει την Ερμόπολη. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να ησυχάσει, όταν απογυμνώνεται απ’ τους δασμούς των Ασιατών. Θα παλέψω μαζί του και θα του ανοίξω την κοιλιά! Η επιθυμία μου είναι να σώσω την Αίγυπτο και να πατάξω τους Ασιάτες».

Οι σπουδαίοι άνδρες του συμβουλίου του είπαν: «κοίτα, τα νερά ανήκουν στους Ασιάτες ως πέρα στις Κούσες[5] κι έχουν ανοίξει το στόμα τους και μιλάνε όλοι μαζί,[6] ενώ εμείς έχουμε την ησυχία μας στο δικό μας κομμάτι της Αιγύπτου. Η Ελεφαντίνη είναι δυνατή και το μέσο της χώρας είναι μαζί μας έως τις Κούσες. Η καλύτερη γη τους καλλιεργείται για λογαριασμό μας και τα κοπάδια μας βόσκουν στο Δέλτα. Δίκοκκο σιτάρι στέλνουν για τα γουρούνια μας. Τα κοπάδια μας από βοοειδή δεν έχουν απαχθεί… Κατέχει εκείνος τη γη των Ασιατών, εμείς κατέχουμε την Αίγυπτο. Αν τυχόν κανείς ενεργήσει εναντίον μας, τότε θα ενεργήσουμε κι εμείς εναντίον του».

Με τα λόγια τους πλήγωσαν την καρδιά της μεγαλειότητάς του: «όσον αφορά το σχέδιό σας… εκείνος που μοιράζεται τη γη μαζί μου δεν θα με σεβαστεί. Πρέπει λοιπόν να σεβαστώ αυτούς τους Ασιάτες, οι οποίοι [δέχονται διαταγές] από αυτόν; Θα πλεύσω προς τα βόρεια, για να φτάσω στην Κάτω Αίγυπτο. Αν πολεμήσουμε τους Ασιάτες, θα έρθει η νίκη. Εάν νομίζει ότι είμαι ικανοποιημένος [με όσα έχω], θα κλάψει και όλη η γη [θα υποταχθεί] στον βασιλιά των Θηβών, τον Κάμωση, τον προστάτη της Αιγύπτου!».

Πήγα προς τα βόρεια, επειδή ήμουν αρκετά δυνατός για να επιτεθώ στους Ασιάτες μέσω των διαταγών του Άμμωνα, του δίκαιου συμβούλου. Ο ρωμαλέος στρατός μου πήγαινε μπροστά σαν έκρηξη φωτιάς. Τα στρατεύματα των Madjoi[7] βρίσκονταν στο πάνω μέρος των κοιτώνων μας, ώστε να ψάχνουν για τους Ασιάτες και να απωθούν τις θέσεις τους. Η ανατολή και η δύση ήταν πλούσιες και ο στρατός έκανε επιδρομές για να αρπάξει πράγματα από παντού. Έστειλα ένα δυνατό στράτευμα από Madjoi, ενώ ο ίδιος βρισκόμουν στην περίπολο της ημέρας, για να εγκλωβίσουν τον Teti, τον γιο του Pepi, μέσα στην πόλη Nefrusi.[8] Δεν θα τον άφηνα να ξεφύγει, τη στιγμή που απωθούσα τους Ασιάτες, οι οποίοι αντιστέκονταν στην Αίγυπτο. Είχε μετατρέψει την πόλη Nefrusi σε φώλια των Ασιατών. Πέρασα τη νύχτα στο πλοίο μου, με την καρδιά μου χαρούμενη. Όταν ξημέρωσε, ήμουν έτοιμος εναντίον του όπως ένα γεράκι. Όταν έφτασε η ώρα του πρωινού, του επιτέθηκα. Γκρέμισα τα τείχη του, σκότωσα τους ανθρώπους του και έκανα τη γυναίκα του να έρθει στις όχθες του ποταμού.[9] Οι στρατιώτες μου ήταν σαν λιοντάρια με τα λάφυρα τους, έχοντας δούλους, κοπάδια από βόδια, γάλα, λίπος και μέλι. Μοίραζαν την περιουσία τους και οι καρδιές τους ήταν χαρούμενες. Η περιοχή της πόλης Nefrusi είχε πέσει. Δεν κουραστήκαμε και πολύ προτού η ψυχή της υποταχθεί.

Οι άνθρωποι της περιοχής του Per-shaq έλειπαν, όταν έφτασα εκεί. Τα άλογά τους είχαν καταφύγει μέσα στην πόλη. Η περίπολος...

Αποτελεί ειρωνεία της ιστορίας ότι η καλύτερη σύγχρονη πηγή μας για την απώθηση των Υξώς από την Αίγυπτο είναι η αυτοβιογραφική καταγραφή ενός σχετικά μέσου πολίτη της Άνω Αιγύπτου, ο οποίος υπήρξε κυβερνήτης πλοίου στον ποταμό Νείλο. Αφηγούμενος την συμμετοχή του στις εκστρατείες του φαραώ Άμαση Α΄ (1570 έως 1545) και του φαραώ Τούθμωση Α΄ (1525 έως 1495), ο Άμασης (συνονόματος του φαραώ), γιος της Eben, μας μιλά για τις διαδοχικές επιθέσεις εναντίον των Υξώς στην Αίγυπτο και στη συνέχεια για τις εκστρατείες των φαραώ στην ίδια την Ασία. Η επιγραφή βρέθηκε στον τάφο του Άμαση, στην περιοχή el-Kab στην Άνω Αίγυπτο:

Ο διοικητής ενός πληρώματος, ο Άμασης, ο γιος της Eben, ο θριαμβευτής λέει: μιλώ σε σας, άνθρωποι, για να σας κάνω να γνωρίσετε την τύχη που είχα στη ζωή μου. Μου δόθηκε χρυσάφι επτά φορές μπροστά σ' όλο τον κόσμο, σκλάβοι -άνδρες και γυναίκες ομοίως- και μου απονεμήθηκαν πάρα πολλά χωράφια. Η φήμη ενός ρωμαλέου άνδρα προέρχεται από τα πεπραγμένα του και όχι από την καταστροφή του σ’ αυτή τη γη.[10]

Μιλά με τον εξής τρόπο: μεγάλωσα στην πόλη el-Kab. Ο πατέρας μου ήταν στρατιώτης του βασιλιά της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου, την εποχή του φαραώ Seqnen-Re,[11] του θριαμβευτή. Το όνομά του ήταν Bebe, γιος της Ro-onet. Έπειτα υπηρέτησα ως στρατιώτης στη θέση του στο πλοίο «Ο Άγριος Ταύρος», στην εποχή του Κυρίου των Δύο Χωρών, του Neb-pehti-Re,[12] του θριαμβευτή. Τότε ήμουν ακόμη παιδί, δεν είχα πάρει γυναίκα, αλλά κοιμόμουν σ' ένα δίχτυ αιώρας.[13]

Όμως αφού έφτιαξα οικογένεια, με πήρανε στο πλοίο «Ο Βόρειος», επειδή ήμουν ρωμαλέος. Συνήθως συνόδευα τον φαραώ -ζωή, ευημερία, υγεία!- με τα πόδια, ακολουθώντας στις εκστρατείες που έκανε με το άρμα του.[14] Όταν γινόταν η πολιορκία της πόλης της Άβαρης, τότε έδειξα γενναιότητα ως πεζός, παρουσία της μεγαλειότητάς του. Στη συνέχεια με τοποθέτησαν στο πλοίο «Παρουσία στη Μέμφιδα».[15] Έπειτα έγινε μάχη στα νερά του καναλιού Pa-Djedku, στην Άβαρη. Σ’ αυτή την περίσταση έκανα μία σύλληψη και πήρα μαζί μου ένα χέρι.[16] Η πράξη μου ανακοινώθηκε στον αγγελιαφόρο του βασιλιά. Τότε μου δόθηκε ο Χρυσός της Δύναμης. Στη συνέχεια έγινε και πάλι μάχη στο ίδιο μέρος. Και πάλι έκανα μία σύλληψη και πήρα μαζί μου ένα χέρι. Ο Χρυσός της Δύναμης μου δόθηκε ξανά.

Τότε υπήρξε πάλι σύγκρουση στην περιοχή της Αιγύπτου που είναι νότια αυτής της πόλης.[17] Σ’ αυτή την περίσταση πήρα μαζί μου έναν άνδρα ως ζωντανό αιχμάλωτο. Κατέβηκα στο νερό και το διέσχισα κουβαλώντας τον. Η πράξη μου ανακοινώθηκε στον αγγελιαφόρο του βασιλιά. Τότε βραβεύτηκα ξανά με χρυσάφι.

Κατόπιν λεηλατήθηκε η Άβαρις. Πήρα λάφυρα από κει: έναν άνδρα, τρεις γυναίκες, σύνολο τέσσερα άτομα. Η μεγαλειότητά του μου τους έδωσε για να είναι σκλάβοι μου.

Ύστερα η πόλη Sharuhen πολιορκήθηκε για τρία χρόνια.[18] Η μεγαλειότητά του την λεηλάτησε. Πήρα λάφυρα από κει: δύο γυναίκες και ένα χέρι. Έπειτα μου δόθηκε ο Χρυσός της Δύναμης και τα λάφυρά μου μου χαρίστηκαν, ώστε να είναι σκλάβοι μου.

Αφού η μεγαλειότητά του σκότωσε τους Ασιάτες, έπλευσε νότια προς την περιοχή του Khenti-hen-nefer, για να καταστρέψει τους Νούβιους νομάδες...[19]

Μετά από αυτό ο Τούθμωσης προχώρησε προς την Retenu,[20] για να ικανοποιήσει την καρδιά του στις ξένες χώρες. Η μεγαλειότητά του έφτασε ως την Naharin.[21] Πέτυχε η μεγαλειότητά του -ζωή, ευημερία, υγεία!- τον εχθρό, ενώ εκείνος τακτοποιούσε την παράταξη της μάχης. Τότε η μεγαλειότητά του έσφαξε πολλούς από αυτούς. Δεν υπάρχει αριθμός για να μετρήσει τους ζωντανούς αιχμαλώτους που πήρε η μεγαλειότητά του με τη νίκη του. Ήμουν και εγώ στην παράταξη του στρατού μας και η μεγαλειότητά του είδε πόσο γενναίος ήμουν. Πήρα μαζί μου ένα άρμα, το άλογό του και τον αναβάτη του ως ζωντανό αιχμάλωτο. Τους παρουσίασα στη μεγαλειότητά του και μου δόθηκε χρυσάφι ακόμη μια φορά...

[Πηγή: J. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Princeton 1969]

[1] Η πρωτεύουσα των Υξώς, Άβαρις, βρισκόταν στην περιοχή της Τάνιδος, San-el-Hagar, στο βορειανατολικό τμήμα του Δέλτα.

[2] Οι φαραώ απέδιδαν όλες τις ενέργειές τους σε διαταγές της θεότητας.

[3] Ο οὐραῖος ὄφις του Ώρου ήταν ένα στιλιζαρισμένο φίδι που στεκόταν στην ουρά του και κοσμούσε το κεφάλι των φαραώ.

[4] Εννοεί τον βασιλιά των Υξώς, στην Άβαρη, του οποίου η ηγεμονία έφτανε νότια ως την Ερμόπολη, στη Μέση Αίγυπτο, 250 χιλιόμετρα νότια της Μέμφιδας.

[5] 40 χιλιόμετρα νότια της Ερμόπολης.

[6] Η ιδιόμορφη αυτή έκφραση σημαίνει ότι οι Υξώς έχουν επεκταθεί πολύ και αυτό τους δημιουργεί αδυναμία ή ίσως και τριβές μεταξύ τους.

[7] Μισθοφόροι από την νότια Αίγυπτο που χρησίμευαν κυρίως ως κατάσκοποι του εχθρού. Τους τοποθετούσαν ψηλά στο κατάρτι των πλοίων.

[8] Η πόλη Nefrusi βρισκόταν λίγα χιλιόμετρα βόρεια της Ερμόπολης. Τα ονόματα Teti, Pepi είναι αιγυπτιακά και φανερώνουν έναν τοπικό ηγεμόνα που κυβερνούσε για λογαριασμό των Υξώς.

[9] Ως συμβολική ένδειξη υποταγής.

[10] Πρόκειται για παροιμιακή έκφραση που απαντά κι άλλες φορές σε επιγραφές αυτής της περιόδου.

[11] Φαραώ της 17ης δυναστείας.

[12] Όνομα του Άμαση.

[13] Η έκφραση πρέπει να υπονοεί έλλειψη πραγματικού σπιτικού.

[14] Οι Υξώς έφεραν τη χρήση του πολεμικού άρματος στην Αίγυπτο και μετά την υιοθέτησαν και οι Αιγύπτιοι.

[15] Το όνομα του πλοίου υποδεικνύει ότι η Μέμφιδα έχει ήδη ανακτηθεί. Ακολουθεί η επίθεση στην ίδια την πρωτεύουσα των Υξώς, την Άβαρη.

[16] Συμβολική πράξη απόδειξης γενναιότητας στη μάχη, η αποκοπή του χεριού ενός νεκρού αντιπάλου.

[17] Νότια της Άβαρης. Φαίνεται ότι προσωρινά οι Αιγύπτιοι εγκατέλειψαν την πολιορκία της πόλης, για να επανέλθουν αμέσως μετά.

[18] Στο νοτιοδυτικό άκρο της Χαναάν. Φαίνεται ότι η πόλη ήταν το πρώτο ισχυρό οχυρό των Υξώς μετά την εκδίωξή τους από την Αίγυπτο. Η περίοδος των τριών χρόνων φαίνεται να αναφέρεται σε τρεις διαδοχικές πολεμικές περιόδους και όχι τρία χρόνια ακατάπαυστης πολιορκίας.

[19] Ακολουθεί η περιγραφή των εκστρατειών στη Νουβία των φαραώ Άμαση, Αμένοφη (Αμενχοτέπ) και Τούθμωση, οι οποίες παραλείπονται στη μετάφραση. Ξαναγυρνάμε με τις ασιατικές εκστρατείες του Τούθμωση.

[20] Η περιοχή της Συρίας-Παλαιστίνης γενικά.