Οι αποικιακές αυτοκρατορίες μέσα από τις εικόνες τους

Της Μαριλένας Καρρά

«Μια παγκόσμια οικονομία που οι ρυθμοί της καθορίζονταν από τον ανεπτυγμένο ή αναπτυσσόμενο καπιταλιστικό πυρήνα της ήταν λογικό να εξελιχθεί σε έναν κόσμο, όπου οι «προηγμένοι» εξουσίαζαν τους «καθυστερημένους»· εν ολίγοις, σε έναν κόσμο αυτοκρατοριών. Παραδόξως όμως η εποχή από το 1875 έως το 1914 μπορεί να ονομαστεί εποχή των αυτοκρατοριών όχι μόνον επειδή ανέπτυξε ένα νέο είδος ιμπεριαλισμού, αλλά και για έναν πιο παλαιομοδίτικο λόγο. Ήταν πιθανότατα η περίοδος της νεότερης παγκόσμιας ιστορίας με τον μεγαλύτερο αριθμό ηγεμόνων που αποκαλούσαν τους εαυτούς τους επισήμως αυτοκράτορες ή θεωρούνταν από τους δυτικούς διπλωμάτες αντάξιοι αυτού του τίτλου…

Από μια ουσιαστική άποψη, η περίοδος που εξετάζουμε είναι η εποχή ενός νέου τύπου αυτοκρατορίας, της αποικιακής. Η οικονομική και στρατιωτική υπεροχή των καπιταλιστικών χωρών ήταν από καιρό πλήρως αναγνωρισμένη, αλλά από τα τέλη του 18ου αιώνα και έως το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα δεν είχε γίνει καμία συστηματική απόπειρα να μετουσιωθεί έμπρακτα αυτή η υπεροχή σε επίσημη κατάκτηση, προσάρτηση και διοίκηση. Αυτό έγινε για πρώτη φορά μεταξύ 1875 και 1914, και το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου εκτός της Ευρώπης και της αμερικανικής ηπείρου διαμελίστηκε επισήμως σε εδάφη υπό την επίσημη διακυβέρνηση ή την ανεπίσημη πολιτική κυριαρχία κάποιας από τις ευάριθμες δυνάμεις της εποχής…». [E. J. Hobsbawm, Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875- 1914, εκδ. ΜΙΕΤ: Αθήνα, 2007, σσ. 94- 95]

«Ο εξωτισμός ήταν ένα- γνωστό από τον 16ο αιώνα- παράγωγο της ευρωπαϊκής εξάπλωσης, αν και οι φιλοσοφικοί παρατηρητές της εποχής του Διαφωτισμού συνήθως αντιμετώπιζαν τις παράδοξες χώρες πέρα από την Ευρώπη και του ευρωπαίους αποίκους ως είδος ηθικού βαρόμετρου του ευρωπαϊκού πολιτισμού». [Hobsbawm, 2007, σ. 131]

«Το να συγκαλυφθεί… η αποικιοκρατία κάτω από το ιδεολόγημα της νεωτερικότητας, είναι πολύ βολική διαστρέβλωση. Κατ’ αρχάς, η ιστορία της ήταν εκπληκτική στην παγκόσμια διάσταση της, όχι μόνο ως προς την ευρύτητα της αποικιοκρατίας κατά την περίοδο της ακμής του ιμπεριαλισμού στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα, αλλά επίσης επειδή το αποτέλεσμα της παγκόσμιας εξάπλωσης της ιμπεριαλιστικής δύναμης της Δύσης ήτα να συγχωνεφθούν πολλές κοινωνίες με διαφορετικές ιστορικές παραδόσεις μέσα σε μια ιστορία, που εκτός από την περίοδο της κεντρικά διευθυνόμενης οικονομίας, τις υποχρέωσε να ακολουθούν το ίδιο γενικό οικονομικό μονοπάτι. Ολόκληρος ο κόσμος πλέον λειτουργεί με ένα οικονομικό σύστημα που κατά βάση αναπτύχθηκε και κατευθύνθηκε από τη Δύση, ενώ η διαρκής κυριαρχία της Δύσης, σε επίπεδο πολιτικής, οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτισμικής δύναμης, προσδίδει σε αυτήν την ιστορία μια διαρκή σημασία. Η πολιτική απελευθέρωση δεν επέφερε και αντίστοιχη οικονομική- και χωρίς οικονομική απελευθέρωση είναι αδύνατη η πολιτική απελευθέρωση». [Young, Μεταποικιακή θεωρία. Μια ιστορική εισαγωγή, 2001, σ. 33]

«Το μείζον χαρακτηριστικό του 19ου αιώνα είναι η δημιουργία μιας ενιαίας οικονομίας σε πλανητική κλίμακα, που βαθμιαία εισχωρεί και στα πιο απόμακρα σημεία του κόσμου- ένας όλο και πυκνότερος ιστός οικονομικών συναλλαγών, επικοινωνιών και μετακινήσεων αγαθών, χρήματος και ανθρώπων, που συνδέει τις ανεπτυγμένες χώρες μεταξύ τους με τον μη ανεπτυγμένο κόσμο». [Hobsbawm, 2007, σ. 103]

«Η αποικιοκρατία ήταν πραγματιστική και μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα αναπτύχθηκε γενικά σε τοπικό επίπεδο με τρόπο ανοργάνωτο και απρογραμμάτιστο (για παράδειγμα, η κατάληψη νησιών στις Δυτικές Ινδίες), ενώ ο τυπικός ιμπεριαλισμός κατευθυνόταν ιδεολογικά από το μητροπολιτικό κέντρο και αποσκοπούσε στη διεκδίκηση και την επέκταση της κρατικής εξουσίας (για παράδειγμα, η γαλλική εισβολή στην Αλγερία). Η αποικιοκρατία λειτούργησε ως περιφερειακή δραστηριότητα, κατευθυνόμενη από οικονομικούς λόγους∙ από την οπτική της μητροπολιτικής κυβέρνησης, ήταν δύσκολο να ελεγχθεί. Ο ιμπεριαλισμός, από την άλλη, εφαρμόστηκε από το κέντρο ως κρατική πολιτική, παρακινούμενος από μεγαλεπίβολα σχέδια για εξουσία. Έτσι, ενώ ο ιμπεριαλισμός επιδέχεται ανάλυση ως σύλληψη (πράγμα που δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν διαφορετικές έννοιες- συλλήψεις του ιμπεριαλισμού), η αποικιοκρατία χρειάζεται ανάλυση πρώτα ως πρακτική: εδώ ακριβώς έγκειται η δυσκολία των γενικεύσεων σχετικά με αυτήν». [Young, 2001, σσ. 47- 48]

«Υπό μία έννοια ο ιμπεριαλισμός αναδείκνυε με εντυπωσιακό τρόπο το θρίαμβο αυτών των τάξεων και των κοινωνιών τις οποίες είχε δημιουργήσει κατ’ εικόνα τους όσο καμία άλλη δύναμη δεν μπορούσε να το πετύχει. Μια χούφτα χώρες, κυρίως στη βορειοδυτική Ευρώπη, κυριαρχούσαν σε όλο τον πλανήτη. Ορισμένοι ιμπεριαλιστές, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Λατίνων, για να μην αναφέρουμε τους Σλάβους, αρέσκονταν μάλιστα να υπογραμμίζουν τα ιδιαίτερα χαρίσματα που διέθεταν ως κατακτητές τα άτομα τευτονικής και ιδιαίτερα αγγλοσαξονικής καταγωγής, τα οποία, πέρα από τους όποιους ανταγωνισμούς τους, υποτίθεται πως είχαν κάποια εκλεκτική συγγένεια μεταξύ τους, που διακρίνεται ακόμη στον διστακτικό σεβασμό του Χίτλερ στη Γερμανία». [Hobsbawm, 2007, σ. 133]

Ο τρόπος με τον οποίο ο εξωευρωπαϊκός κόσμος διασυνδέθηκε με τον ευρωπαϊκό, ο μη δυτικός με τον δυτικό δεν εξαντλείται στον τρόπο με τον οποίο οικοδομήθηκε ο εν λόγω- παγκόσμιος- ιστός οικονομικών συναλλαγών. Η κατασταλτική εξαφάνιση του πολιτισμικά Άλλου, η ενσωμάτωση του, η αφομοίωση του, αποτέλεσαν μέρος του οπλοστασίου της δυτικής κυριαρχίας πέρα από τον 19οαιώνα, μέσα στον 20ο. Μπορεί η διαδικασία της αποαποικιοποίησης να συνετέλεσε καθοριστικά στην πολιτική αυτοδιάθεση των έως τότε αποικιοκρατούμενων τμημάτων του πλανήτη, αλλά πολιτισμικά το δυτικό πρότυπο κυριάρχησε. Φαινόμενα και κοινωνικοί μετασχηματισμοί ανά τον κόσμο συναφείς προς την αυξημένη αστυφιλία μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου, καθώς και τον δραματικό περιορισμό του αγροτικού κόσμου- με ελάχιστες εξαιρέσεις- έρχονται αν μη τι άλλο να υπογραμμίσουν την σύνθετη σχέση μεταξύ παραγωγικής διαδικασίας και πολιτισμικών κειμένων. Μία σχέση που δεν χωράει σε φορμαλιστικές αναγνώσεις ή ρητορικές.

hitandrun

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ