ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Περὶ τῶν ὀνομασιῶν καὶ τῶν διαιρέσεων τοῦ ἑλληνικοῦ μηνὸς , ὁ ὀρθὸς καθορισμὸς καὶ ἡ μορφὴ τῆς κάθε διαίρεσης. (α'μέρος)

           

Ὅσον ἀφορᾶ τὶς διαιρέσεις τοῦ ἑλληνικοῦ μηνὸς, καθὼς καὶ τὸν κατάλληλο τρόπο τοῦ καθορισμοῦ τῶν συστατικῶν μερῶν τοῦ καθενός, τόσο μεταξύ τους ὅσο καὶ ἀπὸ αὐτὰ τῶν ὑπολοίπων, (τὴ μορφὴ τοῦ ἡμερολογίου, κατὰ κυριολεξία) εἶναι γνωστὸ ὅτι κάθε ἀττικὸς μῆνας (καὶ μποροῦμε νὰ προσθέσουμε, ὁ κάθε ἑλληνικὸς σεληνιακὸς μῆνας), ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Σόλωνος καὶ μετὰ, ἦταν διαιρημένος σὲ τρεῖς, κὰτ ' ὄνομα, ἴδιες ἢ ἴσες , περιόδους τῶν δέκα ἡμερῶν ποὺ ἡ κάθε μία ὀνομάζονταν Δεκάδα, ἡ Δεκάς.
Ἡ πρώτη ἐκ τῶν ὁποίων εἶχε τὴν ὀνομασία : 
Μὴν ἱστάμενος,
ἡ δεύτερη : Μὴν μεσῶν,
καὶ ἡ τρίτη : Μὴν φθίνων, ἢ λήγων, ἢ ἐξιῶν, ἢ ἀπιῶν, ἢ κάτι παρόμοιο.
Ἔτσι καὶ ὁ Ἠσύχιος περιγράφει στὸ λεξικὸ του :

- Φθίνοντος μηνὸς • λήγοντος τοῦ μηνὸς • δὲ μὴν καλεῖται ὁ ἀπὸ εἰκάδος ἕως τριακάδος • μέσος δὲ μὴν ὁ ἀπὸ δεκάδος ἕως εἰκάδος • ἱστάμενος δὲ μὴν ὁ ἀπὸ πρώτης ἕως πέμπτης (διόρθωση ὕστερη : ἐννάτης ἢ δέκατης).

Δὲν μπορεῖ ὅμως νὰ θεωρηθεῖ σίγουρο, ὅτι ὁ Σόλων ἦταν
ὁ πρωτουργὸς ὅλων αὐτῶν τῶν τμημάτων, καθὼς καὶ γιὰ τὴν σωστὴ μορφὴ τους κατ’ἀκολουθίαν.

Ἀπὸ τὰ ἔπη τοῦ Ὁμήρου μπορεῖ νὰ συναχθεῖ, ὅτι ὁ ἡλιακὸς ὁμοιόμορφος μῆνας στὴν ἐποχὴ του διαιροῦταν ἐπίσης σὲ τρία ἴσα χρονικὰ διαστήματα, καὶ εἶχαν αὐτὰ τὰ ὀνόματα : ὁ μὴν ἱστάμενος, ὁ μὴν μεσῶν ἢ μέσος, ὁ μὴν φθίνων, ἀντίστοιχα, τὰ ὁποῖα ἦταν ἴδια ἐπίσης.

_ τοῦδ᾽ αὐτοῦ λυκάβαντος ἐλεύσεται ἐνθάδ᾽ Ὀδυσσεύς.
τοῦ μὲν φθίνοντος μηνός, τοῦ δ᾽ ἱσταμένοιο,
οἴκαδε νοστήσει, καὶ τίσεται ὅς τις ἐκείνου
ἐνθάδ᾽ ἀτιμάζει ἄλοχον καὶ φαίδιμον υἱόν.
ΟΔΥΣΣΕΙΑ Ξ στ. 161-164

Μποροῦμε νὰ συμπεράνουμε ἐπίσης, ὅτι οἱ ἡμέρες σὲ κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς Δεκάδες ἀριθμοῦνταν ἡ μία μετὰ τὴν ἄλλη, δηλαδή : πρώτη, δευτέρα, τρίτη,... καὶ παρομοίως γιὰ τὸ ὑπόλοιπο τῆς Δεκάδος.
Τίποτα ἀλλο δὲν προσθέτονταν στὴ μορφὴ τῆς καθορισμοῦ τῶν ἡμερῶν, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ διαίρεση τῆς περιόδου τοῦ μηνὸς, δηλαδὴ : πρώτη ἱσταμένου, πρώτη μεσοῦντος, πρώτη φθίνοντος, καὶ παρομοίως οἱ ὑπόλοιπες.

Αὐτὸν τὸν τρόπο ὀρισμοῦ τους, ὁ Σόλων τὸν διατήρησε ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο στὴν πρώτη Δεκάδα τοῦ δικοῦ του μῆνα, ἐκείνης τοῦ μηνὸς ἱσταμένου.
Στὴ δεύτερη δεκάδα, οἱ ἡμέρες τοῦ σεληνιακοῦ του μηνὸς ὑπολογίζονται ὄχι μόνον σύμφωνα μὲ αὐτὸν τὸν κανόνα : πρώτη μεσοῦντος, δευτέρα μεσοῦντος, καὶ οὕτω καθεξῆς, ἀλλὰ ἡ ἀρίθμιση συνεχίζεται, ἀπὸ τὴ δέκατη ἕως τὴ δέκατη ἔνατη καὶ τὴν εἰκοστὴ τοῦ μηνός.
Στὴν τελευταία Δεκάδα ἡ μορφὴ τοῦ σεληνιακοῦ μηνὸς τοῦ Σόλωνος ἀλλάζει καὶ ἡ ἀρίθμιση ἀρχίζει μὲ τὴν δεκάτη φθίνοντος, ἀλλὰ ὑπονοόντας τὴν 21η τοῦ μηνὸς μὲ ἐπομένη τὴν ἐνάτη φθίνοντος ὑπονοόντας τὴν 22η τοῦ μηνὸς...καὶ οὕτω καθεξῆς, μειώνοντας κατὰ μονάδα, μέχρι τὴν δευτέρα φθίνοντος, δηλαδὴ τὴν 29η τοῦ μηνός,
ὅπως θὰ εἶχαν οἱ μῆνες 30 ἡμέρες, καὶ στὴ τρίτη φθίνοντος, δηλαδὴ τὴν 28η , ὅπως θὰ εἶχαν μόνο 29 ἡμέρες.

Ὡς ἐκ τούτου, ὁ Ἠσύχιος καταγράφει, τὴ δευτέρα φθίνοντος • ἀπὸ τῆς τριακάδος – τὸ ὁποῖο θὰ πρέπει νὰ διορθωθεῖ στὴν ἀνάγνωση καὶ νὰ σημαίνει : ἡ πρὸ τῆς τριακάδος, δηλαδὴ ἡ 29η τοῦ μηνός.
Αὐτὸς ὁ ἰδιόμορφος τρόπος γιὰ τὴν τελευταία δεκάδα τοῦ σεληνιακοῦ μηνὸς, ἔχει συμφωνηθεῖ ἀπὸ ὅλους τοὺς σχολαστικούς, συγγραφεῖς, μελετητὲς καὶ ἐρευνητὲς, ὅτι ἦταν θεσμὸς τοῦ Σόλωνος, καὶ ὡς ἐκ τούτου πρέπει νὰ εἶχε τεθεῖ σὲ λειτουργία μὲ τὴν σεληνιακὴ διόρθωσή τοῦ ἡμερολογίου.
Εἶναι τὸ πιὸ χαρακτηριστικό στοιχεῖο τοῦ συνόλου τοῦ μηνὸς τοῦ κλασικοῦ ἑλληνικοῦ ἡμερολογίου, καὶ ἀρχικὰ ἐπινοήθηκε μὲ τὸ σεληνιακὸ ἡμερολόγιο, καὶ ὀρθῶς ἰσχύει μόνο γιὰ αὐτό.

Στὰ χρόνια ποὺ πέρασαν αὐτὸ τὸ στοιχεῖο διατηρήθηκε λόγω τῆς δύναμης τῆς συνήθειας, παράδειγμα, ὁ Σοφιστὴς Ἀρειστίδης (+2ος αἰὼν) ὁμιλεῖ γιὰ τὶς δέκα τελευταίες ἡμερες τοῦ Ποσειδεῶνος ἔχοντας στὸ νοῦ του αὐτὸν τὸ τρόπο, στὸ ἡμερολόγιο τῆς Σμύρνης στὴν ἐποχή του, τὸ ὁποῖο ἦταν ἡλιακό. (Ἱεροί Λόγοι Α.23)
Ὁ Θεόδωρος Γαζῆς (1398-1475) πρότεινε κάποτε νὰ διατηρηθεῖ αὐτὴ τὴ μοναδική ἱδιομορφία καὶ στὸ ἡμερολόγιό τῆς ἐποχῆς του, τὸ ὁποῖο ἦταν ἡλιακό.
(Περὶ μηνῶν, 15)

Ἡ σωστὴ ὁνομασία τῆς τελευταίας ἡμέρας τῆς τελευταίας δεκάδος, ἦταν τόσο ἡ «ἔνη καὶ νέα», ὅσο καὶ ἡ «τριακὰς», καὶ ἀπὸ ἕνα διάστημα καὶ μετὰ, στὸ Ἀττικὸ Ἡμερολόγιο, ἔλαβε καὶ τὸ ὄνομα «Δημητριὰς», πρὸς τιμὴν τοῦ Δημητρίου, τοῦ ὑιοῦ τοῦ Ἀντίγονου, ἀπὸ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἀθήνας τὸ β΄ἔτος τῆς 118ης Ὁλυμπιάδος (- 307).

- δέχεσθαι Δημήτριον ὁσάκις ἂν ἀφίκηται τοῖς Δήμητρος καὶ Διονύσου ξενισμοῖς, τῷ δ' ὑπερβαλλομένῳ λαμπρότητι καὶ πολυτελείᾳ τὴν ὑποδοχὴν ἀργύριον εἰς ἀνάθημα δημοσίᾳ δίδοσθαι. τέλος δὲ τῶν τε μηνῶν τὸν Μουνυχιῶνα Δημητριῶνα καὶ τῶν ἡμερῶν τὴν ἕνην καὶ νέαν Δημητριάδα προσηγόρευσαν..
(ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ 12.2)
Βλέπε ἐπίσης Ἁρποκρατίων καὶ Λεξικὸ Σουΐδα :Ἔνη καὶ νέα, Σχόλια σὲ Πίνδαρο Νέμεα, 3.1

Παρόλα αὐτὰ, τὸ ὄνομα «τριακὰς» εἶναι ἀρχαιότερο τοῦ «ἔνη καὶ νέα».
Ὁ σωστὸς ορισμὸς γιὰ τὴν τελευταία ἡμέρα τοῦ σεληνιακοῦ μηνὸς, ἀνάμεσα στοὺς Ἀθηναίους, (καὶ στὴν πραγματικότητα ἀνάμεσα σὲ ὅλους τοὺς πρόγονους μας , τοὺς Ἕλληνες) ἦταν «ἔνη καὶ νέα».
Τίποτα πιὸ καλύτερο ὰπὸ αὐτὸ τὸ ἰδίωμα δὲν βεβαιώνεται στὰ κείμενα καὶ στὶς σωζόμενες ἐπιγραφὲς, , ἂν καὶ ἡ χρήση αὐτῆς τῆς λέξης «ἕνος» πρέπει νὰ ὑπολογίζονταν ὠς μία ἀπὸ τὶς ἰδιαιτερότητες τῆς ἀττικῆς διαλέκτου, ἡ σημασία τῆς λέξεως πάντα ἦταν αὐτὴ τοῦ «παλαιός».
Σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ «ἀρχαὶ» εἶχε διατηρηθεῖ σὲ μία ἄλλη ἀττικὴ φράση, αὐτὴ τοῦ :
- αἳ ἔναι ἀρχαί,
ὑπὸ τῆς ἔννοιας τοῦ:
- ἀρχαὶ αἳ παρωχημέναι, οἱ περυσινοὶ ἄρχοντες, ἢ τὰ παρόμοια.
Αὐτὸ τὸ ἰδιωματικὸ ὄνομα, «ἔνη καὶ νέα», τότε γιὰ τὴν τελευταία ἡμέρα τοῦ μῆνα ἦταν τὸ ἴδιο πράγμα μὲ ἐκείνο τοῦ «παλαιὰ καὶ νέα» , καὶ ἕνα τέτοιο ὄνομα γιὰ μία τέτοια ἡμέρα, (δηλαδὴ τὴν τελευταία τοῦ πολιτικοῦ σεληνιακοῦ μῆνα ὡς ἐκπρόσωπο τῆς τελευταίας τοῦ φυσικοῦ), θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει ἱδρυθεῖ γιὰ τὸν λόγο:
τῶν 24 τελευταίων ὡρῶν τοῦ πολιτικοῦ σεληνιακοῦ μῆνα τῶν 30 ἡμερῶν καὶ ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς 12 τελευταίες ὧρες τοῦ προηγούμενου σεληνιακοῦ μῆνα, καὶ τὶς 12 πρώτες ὧρες τοῦ ἑπόμενου.
Ἡ πρώτη εἰσαγωγὴ , ὡς ἐκ τούτου, αὐτοῦ τοῦ περίεργου ὀνόματος γιὰ τὴν τελευταία ἡμέρα τοῦ σεληνιακοῦ μῆνα χρεώνεται στὸν Σόλων.
Ὁ Σόλων εἶναι αὐτὸς ποὺ :
-Πρῶτος ... τὴν τριακάδα ἔνην καὶ νέαν ἐκάλεσεν .
(Διογένης Λαέρτιος Βίοι α΄2.57)
Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀναφορὰ τοῦ Διογένη βγαίνει τὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ τελευταία ἡμέρα ἤδη εὶχε τὸ ὄνομα «τριακὰς» πρὶν ὁ Σόλων δώσει τὸ νέο ὄνομα «ἔνη καὶ νέα».

Ὁ Θαλῆς ὁ Μιλήσιος καταγράφεται ὡς ὁ διανοητὴς τῆς τριακάδος:
Πρῶτος δὲ τὴν ὑστέραν τοῦ μηνὸς τριακάδα εἶπεν.
(Διογένης Λαέρτιος Βίοι α΄,3.24)

-Σόλωνος δὲ καὶ ὅτι ὁ μὴν ὁ σεληνιακὸς οὐκ ἔστι τριακονθήμερος • καὶ διὰ τοῦτο πρῶτος αὐτὸς ἔνην ἐκάλεσε καὶ νέαν .
(Πρόκλος εἰς τὸν Τίμαιον Α.57,25ε)

Συγκρίνοντας καὶ τοὺς στίχους τοῦ Ἀριστοφάνους ἀπὸ τὸ ἔργο του «Νεφέλαι στ.1187»:

-Φ. Ὁ Σόλων ὁ παλαιὸς ἦν φιλόδημος τὴν φύσιν.
Σ. Τουτὶ μὲν οὐέν πω πρὸς ἔνην τε καὶ νέαν.
Φ. Ἐκεῖνος οὖν τὴν κλῆσιν εἰς δύ’ἡμέρας
ἔθηκεν, εἴς γε τὴν ἔνην τε καὶ νέαν.

Ἡ τελευταία ἡμέρα λοιπὸν ὀνομάστηκε «ἔνη καὶ νέα» ἀπὸ τὸν Σόλωνα, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πρώτη ποὺ ὀνομάστηκε «νουμηνία», ὅπως γράφει παρακάτω ὁ Ἀριστοφάνης στὶς Νεφέλες του στ. 1196:

-Σ. Πῶς οὐ δέχονται δῆτα τῆ νουμηνίᾳ
ἀρχαὶ τὰ πρυτανεῖ, ἀλλ’ἔνῃ τε καὶ νέα;

Σὲ αὐτὴ τὴ ἐρώτηση ὁ Ἀθηναῖος (6.71) δίνει τὴν ἀπάντηση.
Άπὸ τὶς Πρότεραι Νεφέλαι, τὴν πρώτη ἔκδοση τῶν Νεφελῶν :

-Β. Ὅπερ οἱ προτένθαι γὰρ δοκοῦσί μοι παθεῖν•
ἵν’ὡς τάχιστα τὰ πρυνεῖ’ὑφελοίατο,
διὰ τοῦτο προὐτένθευσαν ἡμέρᾶ μιᾶ.

Ἔτσι, αὐτὴ ἡ φράση «ἔνη καὶ νέα» ποὺ εἶχε καθιερωθεῖ σ’αὐτὴ τὴν ἡμέρα ἦταν γνωστὸ ἤδη ὅτι σήμαινε «παλαιὰ καὶ νέα» καὶ προκύπτει ἀπὸ μία προηγούμενη νύξη:

-Εἰ μή πέρ γ’ἅμα
αὐτὴ γένοιτ’ἄν γραῦς τε καὶ νέα γύνη.
(Νεφέλαι στ.1184 ἀναφ. στ.1222)

Ὅλα αὐτὰ τὰ εὐφυολογήματα καὶ οἱ παιγνιώδης νύξεις γιὰ τὶς ἱδιομορφίες τοῦ σεληνιακοῦ ἡμερολογίου, ὠς ἐπινόηση τοῦ Σόλωνος , εἶναι ἀπολύτως ἐπαρκῆ γιὰ νὰ ἀποδείξουν ὅτι αὐτὸς ἦταν ὁ ἐπινοητὴς .

Ὀρέστης Πυλαρινός.
Φωτογραφία : Προτομὴ τοῦ Σόλωνος, Μουσεῖο Νάπολης

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ