Η αλλαγή φύλου του μάντη Τειρεσία ως απόκρυφη μυητική τελετή

Φλέγων, Περί θαυμασίων 4 [1]

Ο Ησίοδος, ο Δικαίαρχος, ο Κλέαρχος, ο Καλλίμαχος και ορισμένοι άλλοι ιστορούν για τον Τειρεσία και τα εξής: ο Τειρεσίας, γιος του Ευήρους, στην Αρκαδία, στο όρος της Κυλλήνης, όταν είδε φίδια να συνουσιάζονται, σκότωσε το ένα από τα δύο [2]και αμέσως άλλαξε μορφή. Από άντρας έγινε γυναίκα και έκανε έρωτα με άντρα. Ο Απόλλων του έδωσε χρησμό ότι εάν παραφυλάξει φίδια που συνουσιάζονται και με τον ίδιο τρόπο θανατώσει το ένα,[3] θα γίνει όπως ήταν. Ο Τειρεσίας παραφύλαξε και πραγματοποίησε όσα ειπώθηκαν από τον θεό. Έτσι ξαναπήρε την παλιά του μορφή. Όταν ο Δίας φιλονίκησε με την Ήρα και ισχυρίστηκε ότι στη συνουσία η γυναίκα πλεονεκτεί του ανδρός ως προς την ερωτική ηδονή, ενώ η Ήρα έλεγε το αντίθετο, αποφάσισαν να τον φέρουν και να τον ρωτήσουν, επειδή είχε εμπειρία και των δύο (ερωτικών) τρόπων. Όταν τον ρώτησαν, αποφάνθηκε ότι από τα δέκα μερίδια του έρωτα ο άντρας απολαμβάνει το ένα, ενώ η γυναίκα τα εννιά. Η Ήρα οργίστηκε, του πλήγωσε τα μάτια και τον τύφλωσε, ενώ ο Δίας του δώρισε την μαντική και ζωή για επτά γενιές.

Το ησιόδειο χωρίο: [4]

Από τα δέκα μερίδια ένα το απολαμβάνει ο άντρας.

Τα δέκα τα συμπληρώνει η γυναίκα, χορταίνοντας την σκέψη της.

Τζέτζης, σχόλια στον Λυκόφρονα 682

Πέμπελος είναι ο υπέργηρος... τώρα μιλά για τον Τειρεσία, επειδή λεν πως έζησε για επτά γενιές, όπως αναφέρει και ο ποιητής της Μελαμποδίας (άλλοι ισχυρίζονται ότι έζησε για εννιά γενιές, γιατί υπήρχε την εποχή του Κάδμου, αλλά και πέρα από τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη). Διότι παρουσιάζει τον Τειρεσία να λέει: [5]

Πατέρα Δία, μακάρι συντομότερη διάρκεια ζωής

να μου ’χες δώσει κι ίση σοφία του νου να κάτεχα

με τους θνητούς ανθρώπους. Τώρα ούτε καν τόσο δα δεν με αντάμειψες,

που μ’ έκανες μακριά περίοδο ζωής να έχω,

να ζήσω για επτά γενιές θνητών ανθρώπων. [6]

Ερμηνεία:

Όπως κάθε αρχαιοελληνικός μύθος, έτσι και η παρούσα μυθική διήγηση επιδέχεται πολλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, ψυχαναλυτικές, ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές, θρησκειολογικές κ.ά. Προσωπικά τείνω να δω στον μύθο στοιχεία μυστηριακής λατρείας με χθόνιες διασυνδέσεις. Εξηγούμαι: βλέπω εδώ τον ιερό λόγο μιας άγνωστης τελετής, στην οποία ο μυούμενος λαμβάνει απόκρυφη γνώση που τον κάνει σοφό και νικητή του θανάτου. Ας προσέξουμε ότι στην αρχή της ιστορίας ο Τειρεσίας δεν είναι ακόμη ο σοφός μάντης (άγνοια του μυούμενου): μάλιστα σκοτώνει το φίδι που είναι σύμβολο της σοφίας στην αρχαία παράδοση. Αυτό οδηγεί στην «πτώση» του: από άνδρας μεταμορφώνεται σε γυναίκα. Ταυτόχρονα όμως με έναν παράδοξο τρόπο κερδίζει σε γνώση: κατανοεί πλέον την σεξουαλικότητα και του αντίθετου φύλου. Συνδυάζει έτσι στο πρόσωπό του και την αρσενική και τη θηλυκή γνώση, γι’ αυτό είναι πια σε θέση να απαντήσει σε μια απορία που έχουν ακόμη και οι ίδιοι οι θεοί. Αμείβεται για την δοκιμασία του με την μαντική σοφία (γνώση του μυημένου). Ωστόσο το φίδι έχει και χθόνιες διασυνδέσεις, είναι σύμβολο του Κάτω Κόσμου: ο Τειρεσίας νικά και τον ίδιο τον θάνατο. Γι’ αυτό και σαν τις προκατακλυσμιαίες βιβλικές μορφές αποκτά ασυνήθιστη μακροζωία. Αυτός είναι ο λόγος που η λεπτομέρεια της μακροζωίας του Τειρεσία συνοδεύει τις διηγήσεις για την αλλαγή φύλου που υπέστη, λεπτομέρεια φαινομενικά άσχετη. Η τυφλότητα του Τειρεσία ανταποκρίνεται σε ένα άλλο διαδεδομένο μοτίβο της αρχαιοελληνικής μυθικής σκέψης: όποιος προικίζεται με θεϊκά χαρίσματα (μαντική, μακροζωία εδώ, αλλού ποιητική ικανότητα > Όμηρος, σοφία και βασιλικό αξίωμα > Οιδίπους) υποφέρει από κάποια φυσική αναπηρία. Πολλά θα μπορούσε να πει ακόμη κανείς λ.χ. για την μυστική αρχετυπική σύνδεση της σεξουαλικότητας και της μυστικής γνώσης, του ερωτικού και του χθόνιου, του φιδιού και της υγείας-αθανασίας (Ασκληπιός), του φιδιού ως μεσολαβητή ανθρώπινου και θείου (Ερμής > κήρυξ των θεών, Τειρεσίας > ερμηνευτής των θεών). Είναι βέβαιο ότι μια προσεκτική ανάγνωση μπορεί να αποκαλύψει και άλλες τέτοιες κρυφές πτυχές!

---

[1] Πβ. Απολλόδωρος 3.6.7, Σ  Όμ. κ  494, Σ Λυκόφρ.  683 κ.α.

[2] Το θηλυκό φίδι σύμφωνα με το Σ  Όμ. κ  494.

[3] Το αρσενικό φίδι σύμφωνα με το Σ  Όμ. κ  494.

[4] Δίνεται με βάση τον Απολλόδωρο 3.6.7. Ότι προερχόταν από τη Μελαμποδία το παραδίδει το Σ Λυκόφρ.  683.

[5] Ο Τειρεσίας μιλά αμέσως μετά την άλωση της Θήβας από τους Επτά.

[6] Οι επτά γενιές ήταν: Κάδμος, Πολύδωρος, Λάβδακος, Λάιος, Οιδίπους, Ετεοκλής, Λαοδάμας.

heterophoton

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ