Κείνο που μας τρώει κείνο που μας σώζει

Οι άνθρωποι δυσφορούμε με την φυσική και κοινωνική πραγματικότητα που διαπιστώνουμε γύρω μας. Δεν μας αρέσει το ότι κουραζόμαστε, είμαστε πιο αδύναμοι και πιο αργοί απ’ ότι θα θέλαμε, δεν μπορούμε να πηδήξουμε ψηλά ή να πετάξουμε. Δεν μας αρέσει ακόμα η μόλυνση, ο θόρυβος, το ότι είμαστε νοητικά, συναισθηματικά, εμφανισιακά, οικονομικά και οπουδήποτε κατώτεροι του επιθυμητού και των απαιτήσεων, το ότι όλα-κι εμείς- φθείρονται και απολήγουν στο μαρασμό και τον θάνατο. Συνήθως η ζωή γίνεται για τον καθένα μας μια τέχνη ισορροπιών, ένα είδος ιδιαίτερου συμβιβασμού, μεταξύ του ευκταίου και του δυνατού και μάλλον κανένας δεν νιώθει να βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα που διαγνώσκει.

Αυτή η πραγματικότητα είναι τόσο προφανής για τον καθένα που κι η απλή περιγραφή της μοιάζει απαράδεκτη κοινοτυπία. Κι όμως είναι βαθιά παράδοξη. Ως προϊόντα της ζωής και μιας εξελικτικής διαδικασίας που μας έκοψε κι έραψε ώστε να είμαστε προσαρμοσμένοι σε ό,τι υπάρχει, θα έπρεπε να βλέπουμε καλά τα ως έχειν ή να μην έχουμε καμιά γενική άποψη, απλά να υπάρχουμε, να αγωνιζόμαστε για την επιβίωση και την αναπαραγωγή, χωρίς εκτιμήσεις γενικού χαρακτήρα (εδώ δεν εννοώ πως είναι κάτι προφανές η δημιουργία μιας ζώσας μηχανής, απλά την παίρνω ως δεδομένη αυτή τη στιγμή). Αυτό δηλαδή που φαίνεται να ισχύει για όλα τα άλλα είδη του ζωικού βασιλείου, εκτός από τον άνθρωπο.

(Παρ’ ότι δεν ξέρω βέβαια πώς σκέφτεται κάθε άλλο ζωικό είδος, θεωρώ δικαιολογημένη την άποψη πως τα ζώα δεν θεωρούν την πραγματικότητα κατώτερη των προσδοκιών τους, και μόνο από το γεγονός πως στα ζώα δεν παρατηρείται καμιά συμπεριφορά που να μοιάζει με την ανθρώπινη κατάθλιψη και τις ανθρώπινες αυτοκτονίες, ιδιαίτερα εφόσον πληρούνται οι βασικές βιολογικές τους ανάγκες. Θυμάμαι πως όταν ήμουν στην Κρήτη κι είχα φτιάξει μια ομάδα μελέτης για την αυτοκτονία στα ζώα, δεν βρήκαμε ούτε μια πειστική απόδειξη πως υπάρχει κάτι ανάλογο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Για τα θαλάσσια κήτη, ο Καναδός ειδικός Joseph Geraci, του οποίου το βιβλίο αγοράσαμε από τον ίδιο, θεωρεί πως το ξέβρασμά τους στην παραλία είναι αποτέλεσμα ίωσης που τα κάνει να χάνουν τον προσανατολισμό τους. Στοιχεία για τους αρουραίους, που πέφτουν μαζικά στο ποτάμι όταν αυξηθεί ο πληθυσμός τους, όπως στο “Μαγεμένο αυλό”, δεν βρήκαμε, εικάζεται πως ενεργοποιείται μια ενστικτώδης συμπεριφορά υπό συνθήκες συνωστισμού, σε καμιά περίπτωση όμως δεν πρόκειται για αυτοκτονία από κατάθλιψη. Για τους σκορπιούς, που υποτίθεται πως αυτοκεντρίζονται όταν περικυκλωθούν από τη φωτιά, δεν μπορέσαμε να το επιβεβαιώσουμε με δικά μας πειράματα, με τους μαθητές του γυμνασίου της Επισκοπής Ηρακλείου. Και αν ακόμα συμβαίνει όμως, το ζώο πρόκειται να χάσει τη ζωή του από τη φωτιά λίγο μετά, και δεν αυτοκτονεί γιατί βλέπει θλιβερή την πραγματικότητα κάπως όπως ο Καρυωτάκης. Η θυσία των μελισσών, κάθε άλλο παρά πράξη απελπισίας είναι, αφού πρόκειται για ενεργητική συμπεριφορά υπεράσπισης της κυψέλης. Γονιδιακές ερμηνείες αυτής της συμπεριφοράς έχουν δώσει οι βιολόγοι. Για τα άλογα, δεν βρήκαμε ούτε ένα στοιχείο που να δικαιολογεί τη φημολογία πως μπορεί να αυτοκτονήσουν. Η μελαγχολία που εμφανίζουν τα πιθηκάκια που έχουν αποστερηθεί της μητρικής φροντίδας, αν και θυμίζει περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση ανθρώπινη συμπεριφορά, θα ήταν μάλλον λάθος να εκτιμηθεί ανθρωπομορφικά, υπό την έννοια δηλαδή της κάποιου τύπου νοητικής εκτίμησης πως η πραγματικότητα είναι κατώτερη από ό,τι θα ήταν επιθυμητό, και παραπέμπει μάλλον στις περιπτώσεις όπου δεν πληρούνται πρώτιστες βιολογικές ανάγκες του ζώου. Όσον αφορά τέλος την απόπτωση, την κυτταρική δηλαδή αυτοκτονία, μοιάζει να είναι κατ΄ εξοχήν βιοχημικό γεγονός, και θάταν μάλλον σώφρον να μην υποθέσουμε κάποια “κυτταρική κατάθλιψη”).

Το ότι η νόησή μας αναγνωρίζει παντού πράγματα κατώτερης τάξης από την ευκταία, το ότι δεν αποδέχεται απολύτως την υπάρχουσα πραγματικότητα, και δεν είναι άκριτα στοιχημένη και εναρμονισμένη μαζί της, έτσι ώστε να μπορεί να διακρίνει ανεπάρκειες, αντιφάσεις, συγκρούσεις, δείχνει ορισμένα πράγματα.

Το πρώτο και σημαντικότερο είναι πως ο ανθρώπινος νους ξεφεύγει από τον στοιχειώδη βιολογικό καταναγκασμό, πως δεν είναι απλή μηχανή διατήρησης της ζωής, πως βάζει νέα στοιχεία, απρόβλεπτα από τον “μάστορα” της εξέλιξης. Η νοημοσύνη μπορεί να εξελίχθηκε σαν εφόδιο σε ορισμένα ζώα για να υπηρετήσει την επιβίωσή τους, η ανθρώπινη ωστόσο και μόνο αυτή, φτάνει σε σημείο που μπορεί να αποτελέσει και άρνηση αυτής ακόμα της ζωής.

            Ένας κλασσικός ψυχίατρος όμως ίσως θα αντέτασσε σε αυτή τη σκέψη πως δεν είναι η νοημοσύνη που μπορεί να οδηγήσει στην άρνηση της ζωής, αλλά η κατάθλιψη, ένα ψυχικό νόσημα. Στην περίπτωση αυτή δηλαδή, θα μπορούσε μια ανεπιθύμητη τροποποίηση της παραγωγής, της υποδοχής ή της αποδόμισης κάποιων νευροδιαβιβαστικών ουσιών να επιφέρει δυσλειτουργία στην εγκεφαλική μηχανή, η οποία εμφανίζει σε επίπεδο συμπεριφοράς την κατάθλιψη. Η απαισιόδοξη διάθεση και οι θλιβερές ιδέες που ακολουθούν είναι μόνο το λειτουργικό αποτέλεσμα της εγκεφαλικής δυσλειτουργίας. Η αλήθεια της πρότασης αυτής, θα μπορούσαν να μας πουν οι ψυχίατροι, μπορεί να φανεί με τη χρήση των ψυχοτρόπων ουσιών: ορισμένες ουσίες θα μπορούσαν να κάνουν έναν άνθρωπο να κλαίει από απελπισία, ενώ η κατάθλιψη ενός ασθενούς μπορεί να αντιμετωπιστεί με αντικαταθλιπτικά φάρμακα. Δεν είναι, με άλλα λόγια, η ανθρώπινη νοημοσύνη αλλά τα λειτουργικά προβλήματα του εγκεφάλου που ευθύνονται για την κατάθλιψη και την άρνηση της ζωής.  

Αυτή όμως είναι μια βιαστική τοποθέτηση. Ας πάμε ένα βήμα πιο εκεί. Γιατί άραγε τα ζώα, παρότι η εγκεφαλική τους δραστηριότητα χρησιμοποιεί με αρκετές αναλογίες με της ανθρώπινης, τις νευροδιαβιβαστικές ουσίες, δεν υφίστανται ανάλογες βλάβες; Τα ζώα, όπως κι οι άνθρωποι σπάνε οστά, παθαίνουν εξαρθρώσεις, καρδιακά επεισόδια, υφίστανται τις συνέπειες του γήρατος. Από πλευράς ψυχιατρικού ενδιαφέροντος, μπορούν να αναπτύξουν νευρώσεις και συμπεριφορά παραίτησης, που προσιδιάζει στην ανθρώπινη μελαγχολία, αν καταπονηθούν με ειδικούς τρόπους σε εργαστήρια, όπως για παράδειγμα όταν υπόκεινται σε διαρκή σύγκρουση τροφικών και αμυντικών ενστίκτων. Δεν έχουμε όμως καμιά ένδειξη πως αναπτύσσεται κάποια καταθλιπτική στάση άρνησης της ζωής, ουδέποτε στη φύση, αλλά ακόμα και στα εργαστήρια, εφόσον τα ζώα φαίνεται να ξεπερνάνε ακόμα και τις φρικτές πειραματικές νευρώσεις, σχετικά εύκολα, αφότου απομακρυνθούν από το χώρο του εργαστηρίου και οι συνθήκες ομαλοποιούνται στοιχειωδώς. Απ’ ότι φαίνεται, στη φύση δεν παρατηρείται κατάθλιψη και οπωσδήποτε αυτοκτονία ζώου, παρά τις τραγικές δοκιμασίες στις οποίες μπορεί να υποβληθεί ένα ζώο, από εκείνα που κυνηγιούνται ανελέητα από θηρευτές, ή ανταγωνίζονται ασταμάτητα όμοιά τους για την επιβίωση, έως τα αδέσποτα σκυλιά, που όχι μόνο βρίσκουν να φάνε από τα σκουπίδια, αλλά μαθαίνουν να αποφεύγουν και τα αυτοκίνητα στους δρόμους μιας μεγαλούπολης. Γιατί στα ζώα δεν υφίσταται ποτέ μια τέτοια ανισορροπία της δράσης των νευροδιαβιβαστών που να οδηγεί στην κατάθλιψη, όπως εικάζεται ότι συμβαίνει στους καταθλιπτικούς ανθρώπους, τη στιγμή που μοιραζόμαστε τόσες άλλες παθήσεις με τα ζώα, έτσι που να θεωρείται ορθή η πρακτική χρησιμοποίησης πειραματοζώων στην ιατρική;

Νομίζω πως η απάντηση είναι πως γιατί ο νους των ζώων είναι υποταγμένος στη βιολογική αναγκαιότητα και δεν αποκλίνει αυτής. Είναι όργανο που χρησιμεύει στην καλύτερη προσαρμογή στα περιβάλλοντα κι όχι όργανο κρίσης και αμφισβήτησης της πραγματικότητας.

Δεν θα ήταν σώφρων να ειπωθεί πως κάθε ανθρώπινο ψυχικό νόσημα είναι αποτέλεσμα νοητικών διεργασιών άρνησης του περιβάλλοντος. Τέτοιες γενικεύσεις είναι αφελείς. Χωρίς άλλο, ένα πολύπλοκο και ευαίσθητο σύστημα μπορεί να υποστεί πολλές και ποικίλες βλάβες. Ο ισχυρισμός δεν είναι πως κάθε βλάβη οφείλεται σε κάποια νοητική άρνηση της πραγματικότητας, αλλά πως η δυνατότητα του ανθρώπινου νου να κρίνει και να αρνιέται τα περιβάλλοντα κι όχι μόνο να προσαρμόζεται σε αυτά, αποτελεί απόδειξη πως το όργανο αυτό ξέφυγε του βιολογικού παιχνιδιού, του οποίου πιθανά είναι αποτέλεσμα.

Προφανώς μια τέτοια διαπίστωση λέει πως ανοίχτηκε ο ασκός του Αιόλου και ποτέ πια άνθρωπος δεν θα μπορεί να ζει όπως “η καλή μας αγελάδα που τρώει κάτω στη λιακάδα μικρά χόρτα και μεγάλα”. Η θλίψη ελλοχεύει πια παντού.

Αυτή όμως είναι η θλιβερή διάσταση του πράγματος. Γιατί υπάρχει κι άλλη. Συχνά στις συζητήσεις για το τι είναι ικανός να καταφέρει ο ανθρώπινος νους, συζητιούνται οι περιορισμοί που εξελικτικά τίθενται, όπως δηλαδή η αδυναμία του σκύλου να καταλάβει την τετραγωνική ρίζα του 2. Με μελαγχολία αναλογιζόμαστε πως όπως μας είναι αδύνατο να αντιληφθούμε την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία στο μεγαλύτερο μέρος της και βλέπουμε ένα ελάχιστο τμήμα της, όπως δεν μπορεί το μυαλό μας να ασχοληθεί ταυτόχρονα με περισσότερο από ένα πράγματα κάθε φορά ενώ η πραγματικότητα συντίθεται από απέραντα πλήθη οντοτήτων, πιθανότατα δεν είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε  τα βαθιά μυστήρια γιατί απλούστατα δεν έχουμε προικιστεί με τα εφόδια γι αυτό: φτιαχτήκαμε για να ζούμε και να αναπαραγόμαστε με επιτυχία κι όχι για να κατανοούμε άπειρης δυσκολίας ζητήματα, είναι κάτι που δικαιολογημένα ακούγεται. Η διαπίστωση όμως πως ο ανθρώπινος νους έχει υπερβεί τη βιολογική επιταγή μας δίνει την αισιοδοξία πως δεν μπορεί να μετράμε το πού μπορούμε να φτάσουμε νοητικά με βάση τη βιολογία. Ο ανθρώπινος νους χωρίς να την παρακάμπτει είναι σε θέση να την υπερβαίνει.

Η ανθρώπινη θλίψη είναι μια εύγλωττη απόδειξη αυτού.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ