Φθόνος : το τίμημα της δόξας

«Ίσχει γαρ όλβος ου μείονα φθόνον» [Πίνδαρος].

 


«Όταν η ανθρώπινη ευτυχία ανεβαίνει ψηλά, προκαλεί τους κεραυνούς να τη χτυπήσουν. Όσο πιο μεγάλος και άξιος αναδεικνύεται ένας άνθρωπος, τόσο πιο εύκολα τον βρίσκει το βέλος της επίκρισης και της κακολογίας. Οι νάνοι φυσικά δίνουν πολύ πιο δύσκολα στόχο», είχε γράψει ο μεγάλος Γερμανός ποιητής και συγγραφέας Χάιντριχ Χάινε. 

Οι λόγοι αυτοί έχουν μια διαχρονικότητα, αλλά στην εποχή μας αποκτούν μια ιδιάζουσα επικαιρότητα. Γιατί άραγε; Ένας, επίσης μεγάλος των γραμμάτων, ο Ντοστογιέφσκυ, είχε χωρήσει τους ανθρώπους σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη τοποθέτησε τους ανθρώπους που διαθέτουν αξία και αξιοσύνη και ξεχωρίζουν από τους άλλους. 


Στη δεύτερη ΄’εβαλε εκείνους που δεν έχουν τίποτα το εξαιρετικό, πράγμα που το αγνοούν, και συνεπώς, ελάχιστα τους ενοχλεί, και στην τρίτη εκείνους που η γνώση της ασημαντότητας τους αποτελεί ένα αδιάκοπο βασανιστήριο και τους ωθεί στις πιο ταπεινές πράξεις. Βλέπουν την ανάδειξη τους όχι στο δικό τους ανέβασμα, αλλά στην πτώση των άλλων.

 Όλος ο δυναμισμός τους, που δεν χρησιμοποιείται για τη δική τους ανύψωση, διοχετεύεται προς την κατεύθυνση της ανατροπής κάποιου άξιου. Εργάζονται σαν τα τρωκτικά που υποσκάπτουν τα θεμέλια κάποιου μεγάρου.Στη σύγχρονη κοινωνία, λόγω του ανταγωνιστικού χαρακτήρα της, πλεονάζουν οι άνθρωποι της τρίτης κατηγορίας. 

Πληγωμένοι από τη δική τους αδυναμία, γίνονται μόνιμοι εχθροί αυτών που ξεχωρίζουν, που αναδεικνύονται μεγάλοι. Ο φθόνος είναι, ίσως, το κύριο κοινωνιολογικό συστατικό που μετατρέπει ένα μεγάλο άθροισμα ανθρώπων σε μάζα. Ο μαζοποιημένος άνθρωπος δεν ανέχεται την υπεροχή. 

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές «συνήθειες» του είναι ότι προσπαθεί με παράλογη μανία να «χαμηλώσει» αυτόν που πάει να «ψηλώσει», να απορροφήσει και να επανεντάξει στο δικό του επίπεδο αυτόν που τείνει να διακριθεί. Και, φυσικά, το πιο αποτελεσματικό όπλο που χρησιμοποιεί είναι η «λασπολογία». 

Με τη δικαιολογία πως έχει αναφαίρετο δικαίωμα να κρίνει, δήθεν για να βελτιώσει την κοινωνία, επικρίνει και συκοφαντεί όποιο βλέπει πως είναι ανώτερος και αξιότερος του. Κι όσο πιο πολύ ο άξιος αδιαφορεί ή τον αγνοεί, γιατί δε θέλει να ξεπέσει στο δικό του επίπεδο, τόσο ο μαζάνθρωπος εξαγριώνεται. Ο φθόνος είναι πιο αδυσώπητος από το μίσος.

Του Σαράντου Καργάκου από τη συλλογή άρθρων του «Προβληματισμοί», τόμος ΣΤ΄, 1997.

Ένας σύγχρονος καλλιτέχνης δήλωσε: «ο ανθρώπινος φθόνος υπήρξε πάντα το θερμόμετρο της επιτυχίας μου». Ο φθόνος, ως ένα μεγάλο βαθμό, εξηγεί και τη συμπεριφορά της μάζας. Είναι κίνητρο δράσης. 

Φυσικά, εναντίον αυτών που στέκουν ψηλά. Οι νάνοι, όπως λέει ο Χάινε, αυτοί δηλαδή που στέκουν χαμηλά και ζουν στην αφάνεια της μικροζωής, δε δίνουν στόχο για επίκριση. Αντιμετωπίζονται με αδιαφορία, συχνά με περιφρόνηση. Όμως, δε μπορεί να ισχύσει το ίδιο για τους γίγαντες, γι΄ αυτούς που είναι ιδιαίτερα προικισμένοι και στέκουν ψηλά. 

Οι συνηθισμένοι άνθρωποι τους ζηλεύουν και τους φθονούν, γιατί η δύναμη και η υπεροχή τους, φαίνεται άπιαστη γι΄ αυτούς. Κι επειδή, στο βάθος, γνωρίζουν ότι αυτή η ανισότητα δεν είναι αδικία, προσπαθούν να ξεχάσουν αυτή τη βασανιστική αλήθεια, μειώνοντας τους. Ο φθόνος λειτουργεί όπως το σύστημα των συγκοινωνούντων δοχείων. Διαχέεται μέσα στη μάζα και κάνει πιστευτή και την πιο απίστευτη συκοφαντία.

Αυτή η συμπόρευση των μικρών στο δρόμο της συκοφαντίας δίνει στη μάζα την αίσθηση της δύναμης. Ο φθόνος ενοποιεί τους ασήμαντους και σημαντοποιεί τη δύναμη τους. Όμως αυτή η δύναμη διοχετεύεται όχι προς τη δική τους ανύψωση αλλά προς την ανατροπή αυτών που τολμούν να ανέβουν κάπου ψηλότερα.

 Η μάζα έτσι, έχει την εντύπωση πως, μειώνοντας ένα μεγάλο άνθρωπο, επικρίνοντας τον για φανταστικά ή πραγματικά παραπτώματα, τον φέρνει στα δικά της μέτρα. Αλλά όταν πέσει ο πραγματικά μεγάλος, τότε δείχνει πιο έντονα πόσο μεγάλος είναι. Ο μικρός, όσο κι αν συκοφαντήσει, δε μεγαλώνει. Κανένα βάθρο δε στηρίζεται στη λάσπη.

Στη σημερινή κοινωνία, τη διαδικασία της συστηματικής επίκρισης και κακολογίας διευκολύνει, φυσικά, ο Τύπος, καθώς και η σύγχρονη μορφή «κουτσομπολιού», το ονομαζόμενο «κοινωνικό σχόλιο», που φέρνουν στη δημοσιότητα την ιδιωτική ζωή κάθε σημαντικού ανθρώπου.

 Έτσι μπορεί ο οποιοσδήποτε, χρησιμοποιώντας κάπως περισσότερο τη φαντασία του, να εξογκώσει τις καταστάσεις και να διαδώσει τις πιο απίθανες κατηγορίες σε βάρος εκείνων που τον ενοχλούν, γιατί με το ύψος τους τον επισκιάζουν ή τον καλύπτουν. Συχνά είναι πολύ εύκολο η ανθρωπομάζα να βρει «αξιόμεμπτα» στοιχεία στη ζωή των μεγάλων, γιατί εκείνοι συνήθως υιοθετούν μια στάση ζωής που δύσκολα γίνεται κατανοητή από τους πολλούς. 

Οι πράξεις τους κρύβουν μια πολύπλοκη ψυχολογία, τα κίνητρα τους και οι στόχοι τους δεν είναι πάντα κατανοητοί και ξεκάθαροι για ένα συνηθισμένο άνθρωπο. Έτσι, συχνά το πλήθος κατεβάζοντας τους στα δικά του μέτρα κι ερμηνεύοντας τη συμπεριφορά τους με τη δική του ψυχολογία, τους παρεξηγεί και με την ευαισθησία που δημιουργεί ο φθόνος, εύκολα τους καταδικάζει. Ας μη παραβλέψουμε όμως κι ένα άλλο λόγο που προκαλεί αυτή την έντονα αρνητική στάση των μικρών έναντι των μεγάλων. 

Η ζωή ενός σημαντικού ανθρώπου αποτελεί κάτι το συναρπαστικό για το συνηθισμένο άνθρωπο. Συζητώντας ή μελετώντας τα φανταστικά παραπτώματα του και ψάχνοντας συνεχώς για «νέες πλευρές» στη ζωή του, η μάζα διασκεδάζει την πλήξη της μονότονης, μικροαστικής ζωής της. 

Μεταφέρεται σ΄ ένα κόσμο απρόσιτο γι΄αυτή και κρίνοντας ανελέητα όσους θεωρεί σημαντικούς κι ευτυχισμένους, έχει την ψευδαίσθηση πως ανεβαίνει στο ύψος τους. 


Ίσως όμως να είναι κι ένας έμφυτος φόβος που ωθεί τους πολλούς να αγωνίζονται να συντρίψουν τους μεμονωμένους δυνατούς ανθρώπους. Ίσως, η μάζα να δυσπιστεί απέναντι τους και να τους συκοφαντεί αδιάκοπα, επιδιώκοντας να τους μειώσει ή να τους εξουδετερώσει εξαιτίας κάποιων προικισμένων ανθρώπων που κάποτε εμπιστεύτηκε και από τους οποίους εξαπατήθηκε και πληγώθηκε. 

Ίσως αυτή η άσχημη πείρα να της έχει δημιουργήσει ένα υποσυνείδητο φόβο που προκαλεί αυτή την αγωνιώδη βιασύνη της να μειώσει τη δύναμη αυτού που γίνεται μεγάλος, να του κόψει τα επικίνδυνα γι΄αυτή φτερά, και να σιγουρευτεί ξανά ότι κι εκείνος δεν αποτελεί παρά ένα ασήμαντο μόριο της.

Όταν εκείνος που αναδεικνύεται άξιος και μεγάλος, όπως τον εννοεί ο Χάινε, καταφέρει να ξεπεράσει τα εμπόδια και τις παγίδες που του στήνει το κακόβουλο πλήθος, είναι καταδικασμένος να ζήσει πια μια ζωή όχι και τόσο αξιοζήλευτη. Όσο η μάζα το βρίσκει δύσκολο να νικήσει ένα άνθρωπο, τόσο το μίσος της μεγαλώνει και επιστρατεύει όλο το θράσος και την αδιαντροπιά, για να τον κακολογήσει και να τον κατεδαφίσει.

 Κι όταν βλέπει πως καμιά μέθοδος δεν αποδίδει, υιοθετεί μια στάση ψυχρότητας απέναντι του, όταν βρίσκει ευκαιρία διαφωνεί μαζί του και μονίμως αρνείται να τον βοηθήσει. Τον απομονώνει, χωρίς βέβαια να αδιαφορεί γι΄ αυτόν. Πάντα βρίσκεται σε επιφυλακή για να εκμεταλλευτεί οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν σοβαρή κατηγορία εναντίον του.

Πολλοί, στην εποχή μας, μιλούν για τη «μοναξιά του ύψους». Κι έχουν δίκιο, γιατί σήμετα είναι ακόμη πιο δύσκολο να είναι κανείς μεγάλος. Με το πρόσχημα της απομύθευσης αποφλοιώνουμε τους άξιους και κάνουμε «μύθους» ανθρώπους που, στην καλύτερη περίπτωση, είναι χρυσές μετριότητες. 

Αυτός που είναι αποφασισμένος να ανέβει ψηλά, στηριγμένος στην προσωπική του αξία, θα αναγκασθεί να πολεμήσει μόνος του εναντίον ενός πλήθους φθονερών ανθρώπων. Όμως αυτό δεν πρέπει να τον αποθαρρύνει. Η κατάκριση ακολουθεί πάντα τη διάκριση. 

Όποιος επιζητεί τη σιγουριά, μένει πάντα χαμηλά. Πολύ σωστά έχει λεχθεί πως η αφάνεια είναι η πιο σίγουρη ασφάλεια. Οι νάνοι δε φαίνονται, τους κρύβουν οι μεγάλοι. 


Όποιος είναι αποφασισμένος να προχωρήσει πιο πέρα από τα συνηθισμένα μέτρα, να ανέβει σε ψηλότερες κορφές, ας έχει υπόψη του πως κάθε επίθεση εναντίον του είναι και μια επιβεβαιώση της αξίας του. Και η μοναξιά, στην οποία θα είναι υποχρεωμένος να ζει, δεν είναι παρά ένας τιμητικός φόρος που πληρώνει, γιατί δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ