Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ « ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟ ΖΩΗ» ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΓΟΝΟΥΣ ΜΑΣ.

Οι ανταμοιβές για την ευσέβεια και οι τιμωρίες για την ασέβεια θεωρούνταν, σχεδόν, αποκλειστικά δεδομένα σε αυτή τη ζωή , αυτό εισάγει το ζήτημα των προσδοκιών των Ελλήνων για την μετά θάνατον ζωή .
Για πολλούς σύγχρονους μελετητές των Ελλήνων, οι αντιλήψεις της ελληνικής μετά θάνατον ζωής έχουν διαμορφωθεί από την περίφημη περιγραφή του Ομήρου στην Οδύσσεια, στη συνάντηση του Οδυσσέως με τους νεκρούς στη Λ Ραψωδία.

Εκεί οι ψυχές των νεκρών , αϋλες , αδύναμες και χωρίς καμμία αίσθηση, αφίπτανται γύρω από τον Άδη . Σε μια είσοδο, στον κάτω κόσμο, ο Οδυσσέας κρατώντας πίσω τα πλήθη των ψυχών με το σπαθί του,  είναι σε θέση να συνομιλεί με τις ψυχές που θέλει δίνοντάς τους μερική προσφορά  από το αίμα του. Συμβουλεύεται από τον εδώ και πολύ καιρό νεκρό μάντη Τειρεσία για τα σχέδιά του, και για την επιστροφή του στην Ιθάκη .
Μιλά εκτενώς με τη νεκρή μητέρα του και στη συνέχεια με έναν αριθμό  γυναικών ξακουστές στην ελληνική μυθολογία, μεταξύ των οποίων την μητέρα του Ηρακλέως, Αλκμήνη ,  και την Λήδα , τη μητέρα του Κάστορος και του Πολυδεύκη .
Επίσης με τον Αγαμέμνων, που καθως ήπιε το αίμα λίγο από το αίμα του Οδυσσέως αμέσως του εξιστόρισε την επαίσχυντη δολοφονία του από τα χέρια του Αίγισθου και της συζύγου του, της Κλυταιμνήστρας .
Ο Οδυσσέας , επίσης , συζητά με τον Αχιλλέα και του δίνει τα νέα της επικαιρότητας πάνω στη γη καθώς και τα νέα για τον γιο του , ύστερα  ακούει από αυτον την εκτίμηση του για τον κάτω κόσμο :


―  ὣς ἐφάμην, ὁ δέ μ᾽ αὐτίκ᾽ ἀμειβόμενος προσέειπε·
᾽μὴ δή μοι θάνατόν γε παραύδα, φαίδιμ᾽ Ὀδυσσεῦ.
βουλοίμην κ᾽ ἐπάρουρος ἐὼν θητευέμεν ἄλλῳ,
ἀνδρὶ παρ᾽ ἀκλήρῳ, ᾧ μὴ βίοτος πολὺς εἴη,
ἢ πᾶσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ἀνάσσειν.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ

― Περίλαμπρε Ὀδυσσέα,
τὸ θάνατο μὴ μοῦ ζητᾶς μὲ λόγια νὰ γλυκάνης.
Κάλλιο στὴ γῆς νὰ βρίσκομουν, κι ἂς δούλευα σὲ ἀνθρώπου
μικροῦ, μὲ δίχως βιὸς πολύ, παρὰ στὸν Ἅδη νὰ εἶμαι,
καὶ βασιλέας νὰ λέγουμαι τῶν πεθαμένων ὅλων.
ΟΔΥΣΣΕΙΑ, ΟΜΗΡΟΣ ,Λ,488 – 91

Ο Οδυσσέας βλέπει επίσης τις τιμωρίες των τριών μεγάλων ασεβών της αρχαιότητας :
Τον Τιτυό , με τούς γύπες να επιτίθενται αιωνίως στο συκώτι του , εξ’ αιτίας της επιθέσεως του στη Λητώ , την ερωμένη του Διός και την μητέρα του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος.
ΤόνΤάνταλο ,  που για αιώνες βασανίζεται από το νερό και την τροφη καθώς δεν μπορεί να τα πλησιάσει ,
και τον Σίσυφο , που αιώνια προσπαθεί να κυλήσει έναν βράχο μέχρι τη κορυφή ενός λόφου .

Από άλλες πηγές μαθαίνουμε ότι ο Τάνταλος αποπειράθηκε να δοκιμάσει την οξυδέρκεια των θεών με το να τους  προσφέρει τον Πέλοπα τον γιο του ,ως το κρέας για ένα συμπόσιο , και ότι ο Σίσυφος , ο τέλειος απατεώνας , προσπάθησε με μια σειρά από κόλπα και  με προσωρινή επιτυχία ,  να ξεφύγει από τον θεό Θάνατο.

Αυτή η εικόνα του κάτω κόσμου, (με τις μάζες των άϋλων ψυχών που περίπτανται ολόγυρα , με τους μεγάλους ήρωες και τις ηρωίδες του παρελθόντος, που είναι σε θέση να αποκαταστούν για λίγο τη συνείδηση τους, με την αιώνια τιμωρία των περιβόητων ασεβών που αδίκησαν τους θεούς),  στη συνέχεια, επεξεργάστηκε και τελικά διαμορφώθηκε από τους μεταγενέστερους Έλληνες ποιητές , ακόμη και τους φιλοσόφους.
Η περιγραφή του Ομήρου ήταν επίσης μια σημαντική πηγή για την επιτακτική περιγραφή του Βιργίλιου στην  Αινειάδα του, για τον κάτω κόσμο, στο βιβλίο 6.
Η αντίληψη του κάτω κόσμου που προκύπτει από τις διάφορες καταγραφές λαμβάνεται πολύ φυσικά απο τους πολλούς για το τί οι ίδιοι οι Έλληνες πίστευαν ό,τι τους περίμενε μετά το θάνατο, αλλά στην πραγματικότητα φαίνεται να είναι σε μεγάλο βαθμό μια ποιητική φαντασία με ελάχιστη ή και καμία σχέση με ό, τι οι  ίδιοι οι Έλληνες της κλασικής περιόδου ανέμεναν.

Αν κρίνουμε από τις μη - ποιητικές πηγές , οι Έλληνες δεν προέβλεπαν κανένα νόημα ύπαρξης μετά το θάνατο . Ίσως να περιμέναμε να βρούμε στη μετά θάνατον ζωή ανταμοιβές για την ευσέβεια και ποινές για την ασέβεια , όμως , έξω από την ποίηση ,
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΕΝ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΕΤΟΙΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ .

Οι Έλληνες θεοί και ήρωες ήταν οι θεότητες της ζωής και των ζωντανών.

Επιδεικνύαν τη Χάρη τους για τον άνθρωπο μόνον όταν αυτοί ήταν ζωντανοί ή επιδεικνύαν στις οικογένειές τους μετά τον θάνατό του δικού τους ανθρώπου.
Οι αθάνατοι, οι Ουράνιοι Έλληνες θεοί δεν ήθελαν να εχουν να κάνουν τίποτα με το θάνατο , τον νεκρό και τον κάτω κοσμο.

Τό στοιχείο αυτό των Ελλήνων θεών αντανακλάται εύστοχα στον Ιππόλυτο του Ευριπίδου,  όταν προστάτιδα του Ιππολύτου , η θεά Άρτεμις πρέπει να αποσυρθεί κατά τη στιγμή του θανάτου του ( στίχοι 1437-8 ).
Επίσης, ασέβειες που διαπράχθηκαν κατά των θεών, τιμωρούνταν κατά τη διάρκεια της ζωής , και αν δεν τιμωρούνταν, τότε , οι Έλληνες ηξεραν  ότι η τιμωρία των ασεβειών θα έπεφτε  στην οικογένεια και τους απογόνους αυτού που είχε διεπράξει την ασέβεια.
Από τους πιό ισχυρούς όρκους τους των Έλληνων ήταν ότι εδιναν την κατάρα του αφανισμού , εάν παραβίαζαν τον όρκο τους , στον εαυτό τους  αλλά και στις ίδιες τις οικογένειές τους.
Ποτέ δεν καταριόνταν τους εαυτούς τους για τιμωρία στη μετά θάνατον ζωή .

Για το αν οι Έλληνες είχαν ισχυρές προσδοκίες για το καλό ή για το κακό στη μετά θάνατον ζωή , τότε αυτό θα μπορούσαμε κάλλιστα να περιμένουμε να το  εκφράσουν στις επιτύμβιες στήλες τους .
Χιλιάδες μεταξύ των Χιλιάδων ενεπίγραφων επιτύμβιων στήλων διεσώθηκαν,  σπανίως όμως , και  μόνο στερεότυπα ή αβέβαια  βρίσκουμε μια τέτοια έκφραση .
 Οι περισσότερες επιτύμβιες στήλες δίνουν μόνο το όνομα του θανόντος, μέ το όνομα του πατρός γιά τον άνδρα, καί το όνομα του πατρός ή του συζύγου για την γυναίκα .

Οι λίγο πιο εκτεταμένοι επιτάφιοι καταγράφουν τις αρετές του ατόμου σε αυτή τη ζωή , το θρήνο του θανάτου του , και επίσης περιγράφουν τη θλίψη των επιζώντων συγγενών του :

―  Φιλόστρατος Φιλοξένου.
παῖς πατέρος σαυτοῦ πατρὸς ἔχων ὄνομα, καὶ παραμύθιον ἦσθα
πατρωνύμιόν τε γονεῦσι,  Νεολλαρίων, δαίμων δέ σ’ ἀφείλετο πᾶσι ποθεινόν.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Ο Φιλόστρατος , ο γιος του Φιλόξενος , το όνομα του παππού σου φέρεις, αλλά στων γονιών σου  η  πολυλαλιά σου, κάποτε ήταν η χαρά τους, τώρα θρηνήσαι από όλους , ενας δαίμονας σε μετέφερε μακριά . "
IG II2 12974


― Μακαρεὺς Λακιάδης. Ἀρχέβιος.
εἴ σε τύχη προὔπεμψε καὶ ἡλικίας ἐπέβησεν,
ἐλπίδι γ’ ἦσθα μέγας τῶι τε δοκεῖμ, Μακαρεῦ,
ἡνίοχος τέχνης τραγικῆς Ἕλλησιν ἔσεσθαι·
σωφροσύνει δ’ ἀρετῆι τε οὐκ ἀκλεὴς ἔθανες.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Μακαρεὺς Λακιάδης. Ἀρχέβιος
είχες , συνοδευόμενος από την τύχη σου , βιαστεί να φτάσεις την ωριμότητα,
 όλοι το είχαμε προσέξει σε σένα , Μακαρεύ,  ένας σπουδαίος άνθρωπος ,
ένας κύριος της τραγικής τέχνης των Ελλήνων .
Αλλά τώρα , στο θάνατο , η φήμη σου θα μείνει
για την εγκράτεια και την αρετή .
IG II2 6626

Τέτοια επιτάφιοι ίσως δεν μπορούν να ληφθούν ως αποδείξεις ότι οι Έλληνες δεν πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή , αλλά δεικνύουν , όπως κάνουν και άλλες πηγές, ότι κατά τον χρόνο του θανάτου των αγαπημένων τους, η σκέψη τους ήταν επικεντρωμένη κυρίως σε αυτόν τον κόσμο και όχι στον επόμενο .
Οι επιτάφιοι που  αναφέρουν τη μετά θάνατον ζωή μιλούν αορίστως περί της ψυχής, που είναι μαζί με την Περσεφόνη και τον Πλούτωνα ,
όπως τά παρακάτω :

― Νικόβολος Μυννίχο Εἰτεαῖος.
σῆς ἀρετῆς ἕστηκεν ἐν Ἑλλάδι
πλεῖστα τρόπαια  ἔν τε ἀνδρῶν
ψυχαῖς, οἷος ἐὼν ἔλιπες,  Νικόβολε,
 ἠελίο λαμπρὸμ φῶς, Περσεφόνης δέ
 δῶμα ποθεινὸς ἐὼν σοῖσι φίλοις κατέβης.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Νικόβολος Μυννίχο Εἰτεαῖος.
Η Αρετή σου άφησε πίσω πολλά μνημεία ,
στην Ελλάδα και στις ψυχές των ανδρών ,
αυτό το είδος Ανδρός ήσουν, Νικόβολε ,
όταν, θρηνήθηκες τους φίλους ,  
άφησες το λαμπρό φως του ήλιου
και κατέβηκες στο δώμα της Περσεφόνης .
IG II2 6004


― ὀθεὶς μόχθος ἔπαινον ἐπ’ ἀνδράσι τοῖς ἀγαθοῖσιν
 ζητεῖν, ηὕρηται δὲ ἄφθονος εὐλογία· ἧς σὺ τυχὼν ἔθανες, Διονύσιε,
καὶ τὸν ἀνάνκης  κοινὸν Φερσεφόνης πᾶσιν ἔχεις θάλαμον.
σῶμα μὲν ἐνθάδε σόν, Διονύσιε, γαῖα καλύπτει,
ψυχὴν δε ἀθάνατον κοινὸς ἔχει ταμίας·
σοῖς δὲ φίλοις καὶ μητρὶ κασιγνήταις τε λέλοιπας
πένθος ἀείμνηστον σῆς φιλίας φθίμενος.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Είναι ένα εύκολο πράγμα να επαινέσω καλούς άνθρωπους.
άφθονα εγκώμια μπορούν γρήγορα να βρεθούν.
Τώρα, στα δώματα της Περσεφόνης,
στο δώμα που μερίζεται από όλους,
σύ, Διονύσιος, απόλαυσε αυτόν τον επαίνο.
Το σώμα σου, Διονύσιε, βρίσκεται εδώ,
αλλά η αθάνατη ψυχή σου  τώρα κατέχεται
από τον μεριστή που όλοι μερίζονται  .
Με τον θάνατο σου  άφησες πίσω σου την αθάνατη θλίψη
για τους φίλους σου, τη μητέρα σου, και τις αδελφές σου.
IG II2 11169

Οι δυνατότεροι ισχυρισμοί των ανταμοιβών για τη μετά θάνατον ζωή σε αυτούς τους επιτάφιους διακρίνονται  από την αβεβαιότητα :

― Ἀπολλοδώρου
ἰσοτελοῦ  θυγάτηρ Μέλιττα.τίτθη.
ἐνθάδε τὴν χρηστὴν τίτθην κατὰ γαῖα καλύπτει
 Ἱπποστράτης· καὶ νῦν ποθεῖ σε.
 καὶ ζῶσαν σ’ ἐφίλουν, τίτθη, καὶ νῦν σ’ ἔτι τιμῶ
 οὖσαν καὶ κατὰ γῆς καὶ τιμήσω σε ἄχρι ἂν ζῶ·
 οἶδα δὲ σοὶ ὅτι καὶ κατὰ γῆς, εἴπερ χρηστοῖς γέρας ἐστίν,
 πρώτει σοὶ τιμαί, τίτθη, παρὰ Φερσεφόνει Πλούτωνί τε κεῖνται.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Μέλιττα, κόρη του Απολλοδώρου .
 Εδώ κάτω από τη γη βρίσκεται η καλή παραμάνα του Ἱπποστράτους.
Και τι λαχταρά έχει τώρα ο Ιπποστράτης για σένα  !
Σε αγάπησα, αγαπημένη μου παραμάνα,
και τώρα , όλη μου τη ζωή ,
θα σε τιμώ ,και ας βρίσκεσαι εκεί κάτω.
Εάν ο καλός λαμβάνει κάποιο δώρο στον κάτω κόσμο , εσύ τώρα , το ξέρω ,
να το απολαύσεις στην πρώτη θέση μαζί με τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη .
 IG II2 7873


― σῆς ἀρετῆς, Νικοπτολέμη, χρόνος οὔποτε λ[ύ]σει
μνήμην ἀθάνατον, σῶι πόσει ἣν ἔλιπες·
εἰ δέ τις εὐσεβίας παρὰ Φερσεφόνει χάρις ἐστίν,
καὶ σοὶ τῆσδε μέρος δῶκε τύχη φθιμένει.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
― Η Αρετή σου , Νικοπτολέμη , υπομένει αθάνατη
 στη μνήμη του συζύγου σου .
Αν η ευσέβεια βρίσκει την εύνοια μαζί με την Περσεφόνη ,
τότε η  τύχη , μέσω του θανάτου , χορηγεί αυτήν την ανταμοιβή σε σένα .
IG II2 6551

Ο οίκος , το παλάτι  και το δώμα, της Περσεφόνης και του Πλούτωνος, ήταν γνωστά χαρακτηριστικά του κάτω κόσμου από τον  Όμηρο , και συναντώνται σε κάποιους μεγαλύτερους επιτάφιους , αλλά κανένα από τα άλλα λογοτεχνικά χαρακτηριστικά του κάτω κόσμου δεν εμφανίζεται , όπως ο ποταμός Αχέροντας , ο βαρκάρης Χάροντας , ή το σκυλί ο  Κέρβερος.
 Οι περισσότεροι από τους μεγάλους επιτάφιους ήταν σε μορφή στίχων , και οι αναφορές στην Περσεφόνη και στον Πλούτωνα, σε αυτούς τους επιτάφιους μπορεί να είναι απλώς αντανακλάσεις μιας ποιητικής παράδοσης με ελάχιστη ή καμία βάση στη σύγχρονη θρησκευτική πίστη .

 Ακόμα και η καλύτερη απόδειξη για την αρχαία ελληνική τελετουργική θρησκεία δείχνει ότι οι περισσότεροι Έλληνες ΔΕΝ ΠΕΡΙΜΕΝΑΝ μια ουσιαστική μετά θάνατον ζωή συνειδητών ψυχών που λάμβαναν ανταμοιβές ή τιμωρίες για τις θρησκευτικές πράξεις τους κατά τη διάρκεια της ζωής τους .
Αυτό ήταν η  πεποίθησή τους, ότι « οι θεοί βοηθούν εκείνους που βοηθούν τους εαυτούς τους ,» και μπορεί να συνέβαλε στην εξαιρετική ζωτικότητα των Ελλήνων προγόνων σε ΑΥΤΗ ΤΗ ΖΩΗ  κατά την Κλασική περίοδο .

Υπάρχουν παρὀλα αυτά και αντιλήψεις μεταξύ των προγόνων  σχετικά με τη μετά θάνατον ζωή σε μεγαλύτερη ποικιλία και σε περισσότερες αντιφάσεις από ό, τι σε άλλες πτυχές της θρησκείας τους .

Τροφίμα και σπονδές , προσφέρονταν ετησίως στους τάφους των νεκρών , και αυτό προϋποθέτει ότι οι νεκροί είχαν συνείδηση και  όρεξη , ή, τουλάχιστον, ότι οι άνθρωποι πίστευαν σε αυτό, όταν τα «έθιμα των προγόνων»  καθιερώθηκαν για πρώτη φορά .
 Οι Έλληνες , όπως και οι περισσότερες κοινωνίες , ακόμη και πολλές χριστιανικές κοινωνίες , είχαν ένα πλούσιο απόθεμα με  ιστορίες φαντασμάτων , με μυστηριώδεις μορφές του κάτω κόσμου , όπως η Λάμια , που παρενοχλούσε τις συνθήκες διαβίωσης των ζωντανών και μπορούσε να διωχθεί μόνο με μαγικές τελετουργίες , καθώς και κατάρες για των ζωντανών που κατευθύνονταν προς τους νεκρούς .

 Υπήρχαν επίσης και ιστορίες εκδίκησης  νεκρών και πνευμάτων  που κατορθώναν να  επιτύχουν αυτή την εκδίκηση.
Ο υποτιθέμενος τρόπος λειτουργίας τέτοιων εκδικητικών πνευμάτων μέσα στό νομικό σύστημα περιγράφεται στη παρακάτω  ομιλία που συστάθηκε ως μια άσκηση για μια υποθετική δίκη για δολοφονία από τον Αθηναίο ρήτορα Αντιφώντα :

―  ὅ τε γὰρ ἀποθανών, στερόμενος ὧν ὁ θεὸς ἔδωκεν αὐτῷ, εἰκότως θεοῦ τιμωρίαν ὑπολείπει τὴν τῶν ἀλιτηρίων δυσμένειαν, ἣν οἱ παρὰ τὸ δίκαιον κρίνοντες ἢ μαρτυροῦντες, συνασεβοῦντες τῷ ταῦτα δρῶντι, οὐ προσῆκον μίασμα εἰς τοὺς ἰδίους οἴκους εἰσάγονται:
ἡμεῖς τε οἱ τιμωροὶ τῶν διεφθαρμένων, εἰ δι᾽ ἄλλην τινὰ ἔχθραν τοὺς ἀναιτίους διώκοιμεν, τῷ μὲν ἀποθανόντι οὐ τιμωροῦντες δεινοὺς ἀλιτηρίους ἕξομεν τοὺς τῶν ἀποθανόντων προστροπαίους, τοὺς δὲ καθαροὺς ἀδίκως ἀποκτείνοντες ἔνοχοι τοῦ φόνου τοῖς ἐπιτιμίοις ἐσμέν, ὑμᾶς δὲ ἄνομα δρᾶς πείθοντες καὶ τοῦ ὑμετέρου ἁμαρτήματος ὑπαίτιοι γιγνόμεθα.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
―  Για τον θανόντα, στερούμενος από τα δώρα που ήταν κατοχυρωμένα σ 'αυτόν από το Θεό, αφήνει φυσικά πίσω του, τα οργισμένα πνεύματα της εκδίκησης, όργανα του Θεού για την τιμωρία.
Όσοι κρίνουν άδικα την υπόθεση ή άδικα καταθέτουν, προσχωρόντας στην ασέβεια αυτού που κάνει αυτά τα πράγματα , φέρνουν,  την εχθρότητα των εκδικητικών πνευμάτων και  το μίασμα  που δεν ήταν αρχικά δικό τους , στα  δικά τους σπίτια . Και αν εμείς, ενώ αναζητούμε ομολογουμένως εκδίκηση για τους νεκρούς , θα πρέπει να ασκήσουμε δίωξη κατά των αθώων ανδρών λόγω κάποιου προσωπικού μίσους , θα έχουμε τα τρομερά εκδικητικά πνεύματα εναντίον μας, τους  εκδικητές των νεκρών για τους οποίους δεν έχουμε αναζήτησει την εκδίκηση .
ΑΝΤΙΦΩΝ, ΤΕΤΡΑΛΟΓΙΑ Γ΄


Στην Αθήνα, τέτοια εκδικητικά πνεύματα  νεκρών δεν εισαγάγονταν σε πραγματικές ομιλίες στην αίθουσα του δικαστηρίου , αλλά ούτε γινόταν λόγος και για  άλλες ιστορίες για φαντάσματα και μορφές του κάτω κόσμου, που προκαλούσαν το τρόμο για το θάνατο ,τη  δυστυχία , και την τρέλα .
Τέτοιες ιστορίες σίγουρα κυκλοφορούσαν στην κλασική Αθήνα , όπως και φυλαχτά , πονηρά μάτια , και άλλα μαγικά μέσα που χρησιμοποιούνταν εναντίον αυτών των τρομακτικτών μορφών , αλλά ήταν θέματα ιδιωτικής και μόνο τελετουργίας , εντελώς εκτός  και υπό  το επίσημο παραδοσιακό θρησκευτικό σύστημα της πόλης .
Για το λόγο αυτό , ίσως , δεν ήταν αξιοσέβαστα στοιχεία και επιχειρήματα για την δημόσια νομική δίκη

Ο Πλάτων στην Πολιτεία βάζει τον ηλικιωμένο  και πλούσιο Κέφαλο να ανησυχεί  για τις πιθανές τιμωρίες μετά το θάνατο :

―  ἐπειδάν τις ἐγγὺς ᾖ τοῦ οἴεσθαι τελευτήσειν, εἰσέρχεται αὐτῷ δέος καὶ φροντὶς περὶ ὧν ἔμπροσθεν οὐκ εἰσῄει. οἵ τε γὰρ λεγόμενοι μῦθοι περὶ τῶν ἐν Ἅιδου, ὡς τὸν ἐνθάδε ἀδικήσαντα δεῖ ἐκεῖ διδόναι δίκην, καταγελώμενοι τέως, τότε δὴ στρέφουσιν αὐτοῦ τὴν ψυχὴν μὴ ἀληθεῖς ὦσιν: καὶ αὐτός — ἤτοι ὑπὸ τῆς τοῦ γήρως ἀσθενείας ἢ καὶ ὥσπερ ἤδη ἐγγυτέρω ὢν τῶν ἐκεῖ μᾶλλόν τι καθορᾷ αὐτά — ὑποψίας δ᾽ οὖν καὶ δείματος μεστὸς γίγνεται καὶ ἀναλογίζεται ἤδη καὶ σκοπεῖ εἴ τινά τι ἠδίκησεν. ὁ μὲν οὖν εὑρίσκων ἑαυτοῦ ἐν τῷ βίῳ πολλὰ ἀδικήματα καὶ ἐκ τῶν ὕπνων, ὥσπερ οἱ παῖδες, θαμὰ ἐγειρόμενος δειμαίνει
καὶ ζῇ μετὰ κακῆς ἐλπίδος: τῷ δὲ μηδὲν ἑαυτῷ ἄδικον συνειδότι ἡδεῖα ἐλπὶς ἀεὶ πάρεστι καὶ ἀγαθὴ ‘γηροτρόφος’, ὡς καὶ Πίνδαρος λέγει. χαριέντως γάρ τοι, ὦ Σώκρατες, τοῦτ᾽ ἐκεῖνος εἶπεν, ὅτι ὃς ἂν δικαίως καὶ ὁσίως τὸν βίον διαγάγῃ,
« γλυκεῖά οἱ καρδίαν
ἀτάλλοισα γηροτρόφος συναορεῖ
ἐλπὶς ἃ μάλιστα θνατῶν πολύστροφον
γνώμαν κυβερνᾷ.»

εὖ οὖν λέγει θαυμαστῶς ὡς σφόδρα. πρὸς δὴ τοῦτ᾽ ἔγωγε τίθημι τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πλείστου ἀξίαν εἶναι, οὔ τι παντὶ ἀνδρὶ ἀλλὰ τῷ ἐπιεικεῖ καὶ κοσμίῳ. τὸ γὰρ μηδὲ ἄκοντά τινα ἐξαπατῆσαι ἢ ψεύσασθαι, μηδ᾽ αὖ ὀφείλοντα ἢ θεῷ θυσίας τινὰς ἢ ἀνθρώπῳ χρήματα ἔπειτα ἐκεῖσε ἀπιέναι δεδιότα, μέγα μέρος εἰς τοῦτο ἡ τῶν χρημάτων κτῆσις συμβάλλεται.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
―   όταν κάποιος νομίζει πως πλησιάζει στο τέλος, φωλιάζει σ' αυτόν ο φόβος και η φροντίδα για πράγματα που προηγουμένως δεν τον ενδιέφεραν. Γιατί και οι μύθοι που λέγονται για όσα συμβαίνουν στον Άδη, πως, δηλαδή, αυτός που αδίκησε εδώ πρέπει εκεί να τιμωρηθεί, και που πριν τους κορόιδευε, τότε πάντως μεταστρέφουν την ψυχή του με το ενδεχόμενο να είναι αληθινοί και ο ίδιος, είτε από γεροντική αδυναμία είτε γιατί βρίσκεται πια πολύ κοντά προς τα εκεί, τα προσέχει αυτά περισσότερο. Τον κυριεύει λοιπόν εξ ολοκλήρου η υποψία και ο φόβος και αναλογίζεται και εξετάζει αν κάπως αδίκησε κανέναν. Όποιος βρίσκει τον εαυτό του να έχει κάνει πολλές αδικίες στη ζωή του, πετάγεται συχνά στον ύπνο του, όπως ακριβώς τα παιδιά, φοβάται και ζει με την αναμονή του κακού όποιος όμως ξέρει καλά πως δεν αδίκησε κανέναν, έχει πάντοτε σύντροφο του και καλή «τροφό των γηρατειών» την ελπίδα, όπως λέει και ο Πίνδαρος. Γιατί βέβαια πετυχημένα, Σωκράτη, εκείνος είπε, πως όποιος ζήσει όλη τη ζωή του με δικαιοσύνη και ευσέβεια :

« γλυκιά στην καρδιά, ακούραστη τροφός στα γηρατειά του συμπαρίσταται η ελπίδα, αυτή που των θνητών τον πολυμήχανο νου εξουσιάζει.»  ΠΙΝΔΑΡΟΣ

Θαυμάσια πολύ λοιπόν τα λέει. Τι αυτό κι εγώ αποδίδω στην απόκτηση των χρημάτων πολύ μεγάλη αξία, όχι βέβαια για κάθε άνθρωπο, αλλά για τον φρόνιμο και συνετό. Γιατί η απόκτηση χρημάτων βοηθά σε μεγάλο βαθμό στο να μην εξαπατήσει κανείς κάποιον, έστω και ακούσια, ή να μην ψευστεί, και πάλι να μην φύγει έπειτα από τη ζωή φοβισμένος, επειδή χρωστάει ή σε θεό θυσίες ή σε άνθρωπο χρήματα.
ΠΟΛΙΤΕΙΑ , ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΤΟΜΟΣ 1 , 330δ- 331β

Όπως και στην υπόλοιπη θρησκεία τους , οι πρόγονοι μας δεν είχαν καμία γραφές αποκάλυψης από τους θεούς ή « άγιες»  γραφές από τους ιερείς ως προς το τι θα μπορούσε να αναμένει κανείς στη μετά θάνατον ζωή . Είχαν κάποιο είδος περιγραφών στην ποίησή τους , είχαν διάφορες έννοιες και εξηγήσεις  από τους φιλοσόφους , και είχαν και τις λατρευτικές αντιλήψεις στις διάφορες από τις θρησκευτικές λατρείες του δικού τους κόσμου. Αυτό που ο Κέφαλος επιθυμούσε να έχει μπροστά στο θάνατο  ήταν η « γλυκιά ελπίδα » για τη μετά θάνατον ζωή .
Στα Ελευσίνια Μυστήρια προσφέρονταν στους μυημένους, ίσως μέσα από μια ειδική σχέση με την Κόρη , την βασίλισσα των νεκρών, οι « γλυκιές ελπίδες» για το τέλος της ζωής και για όλη την αιωνιότητα .  
Ο Ύμνος στη Δήμητρα υπόσχεται στους μυημένους ότι :

Ολβιος, ος ταδ όπωπεν επιχθονίων ανθρώπων:
ος δ΄ατελής ιερών ος τ΄άμμορος, ούποθ΄ομοίων
αίσαν εχει φθίμενός περ υπό ζόφω ηερόεντι.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
―    ευτυχής όποιος πάνω στη γη τα έχει δει αυτά ( μυστήρια ),
Ο αμύητος όμως στα ιερά και  ο αμέτοχος δεν έχει όμοια
Μοίρα ακόμα και νεκρός στο μουχλιασμένο σκότος.

Τέλος , ο Αριστοφάνης στους Βατράχους , στίχοι 154 έως 158 ) παρουσιάζει τους μύστες του, ελευσινιακού τύπου,  να απολαμβάνουν το αιώνιο φως , τη μουσική και το χορό στη μετά θάνατον ζωή ,  αυτή η μετά θάνατον ζωή ίσως περιέχει την « γλυκειά ελπίδα» που ελπίζει ο Κέφαλος.

Υπήρχαν επομένως διάφορες εναλλακτικές απόψεις πάνω στη κοινή προσδοκία του χωρίς νόημα  ή της σχεδόν ανύπαρκτης ύπαρξης της ψυχής μετά το θάνατο .  Απόψεις διάφορες που εκφράζονται σε ιδιώτες , στην ποίηση και τη φιλοσοφία , αλλά και , το πιο σημαντικό στη λατρεία .
Αν και δεν έχουμε καμία πληροφορία για το τι συγκεκριμένα τα Ελευσίνια Μυστήρια υπόσχονταν στη μετά θάνατον ζωή για τους μυημένους , ήταν η λατρεία μυστήριο που κατά την Κλασική περίοδο έφτασε την μεγαλύτερη σε αριθμό συμμετοχής λατρεία των Αθηναίων και των μη Αθηναίων .
Ήταν, άλλωστε , μια « εκλεκτική » λατρεία , στην οποία κάποιος επέλεγε , ή δεν επέλεγε ,να συμμετέσχει για να μυηθεί.
 Υποσχέσεις για μια ευλογημένη μετά θάνατον ζωή βρίσκουμε  αποκλειστικά να συνδέονται με τέτοιες εκλεκτικές λατρείες .

Η μεγάλη πλειοψηφία των Αθηναίων ή των  άλλων Ελληνων , επικεντρωνόταν στις λατρείες της οικογένειας , του χωριού του , και του κράτος του, και η συμμετοχή σε αυτές ήταν υποχρεωτικές από την παράδοση ή , σε ορισμένες περιπτώσεις , από το νόμο του κράτους .
Πέρα από αυτά ένας Αθηναίος μπορούσε να επιλέξει να ενταχθεί σε μια ομάδα λατρείας , κάτι σαν σύλλογος , αφιερωμένος σε έναν τοπικό ήρωα , ή θα μπορούσε να ενταχθεί και σε άλλες αθηναϊκές λατρείες για υποστήριξη μέσω μια ιδιωτικής ένωσης για μία νέα ή για μία εγκεκριμένη από την πόλη θεότητα , όπως ο Ασκληπιός .
Συνήθως τέτοιες εκλεκτικές λατρείες , όπως αυτή του Ασκληπιού και τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν συμβατές με τις παραδοσιακές λατρείες , αλλά λίγες , κυρίως οι εσωτερικές λατρείες  που ελάμβαναν ως ιερά κείμενα τους ύμνους και τα ποιήματα που αποδίδονται στο θρυλικό ποιητή Ορφέα.
Αυτές έθεσαν μία διαφοροποίηση σε σχέση με τις παραδοσιακές λατρείες και προσέφεραν τις δικές τους υποσχέσεις για μια ευλογημένη μετά θάνατον ζωή .
Τέτοια λατρείες , μερικές φορές ήταν αφιερωμένες στον  Ορφικό Διόνυσο , οι οποίες ήταν διάσπαρτες, εδώ και εκεί στον ελληνικό κόσμο και  είχαν τη δική τους θεολογία , την κοσμολογία και την αυστηρή νηστεία , την ενδυμασία, και ορισμένους περιορισμούς συμπεριφοράς .
Αν κάποιος ακολούθησε τις πρακτικές τους , τότε ήταν σίγουρος για την ειδική καθοδήγηση του που διέρχονται από τους κινδύνους στο  κάτω κόσμο και την εύρεση της αιώνιας ευδαιμονίας του .

Οι άλλοι , οι μη μυημένοι , ήταν "καταδικασμένοι"  να  βυθιστούν αιωνίως στο υγρό σκότος.

Τέτοιες λατρείες και κάποιοι από τους πλανόδιους ιερείς που προωθούσαν παρόμοια «δόγματα»  ήταν πάντα στο περιθώριο της κλασικής ελληνικής ζωής και αντιμετωπίζονταν ως παραδοξότητες, αλλά πρόσφεραν ,σε μια μικρή μειοψηφία  Ελλήνων, τη δυνατότητα να ξεφύγουν από τή ζοφερή μετά θάνατον ζωή που οι περισσότεροι Έλληνες προέβλεπαν για τον εαυτό τους .
Η επίσημη ελληνική θεραπεία των θεών (θρησκεία με τη σημερινή έννοια) πρόσφερε πολύ λίγα για τούς πιστούς της όσον αφορά τη μετά θάνατον ζωή , παράλληλα όμως και πάρα πολλά στούς πστούς της  κατά τη διάρκεια της ζωής τους πάνω στη γη .

Επιστρέφουμε , για μία τελευταία φορά , στα οφέλη που η εύνοια των θεών χορηγούσε σε ευσεβείς λατρευτές, αυτά ήταν :
η γονιμότητα των καλλιεργειών τους , των ζώων τους , και των ιδίων .
 Οικονομική ευημερία .
 Καλή υγεία.
Ασφάλεια στους κινδύνους του πολέμου και της ναυτιλίας .

Επιπλέον , ο Θουκυδίδης αναφέρει πως ο  Περικλής στον περίφημο Επιτάφιο Λόγο του,  38, λέει στους Αθηναίους πως «οι αγώνες και οι  θυσίες τους καθ’ ολη τη διαρκεια του χρόνου» προσφέρουν αρκετή ανακούφιση  για το μυαλό τους από τους κόπους:

―    Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες, ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν, ὧν καθ' ἡμέραν ἡ τέρψις τὸ λυπηρὸν ἐκπλήσσει. ἐπεσέρχεται δὲ διὰ μέγεθος τῆς πόλεως ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα, καὶ ξυμβαίνει ἡμῖν μηδὲν οἰκειοτέρᾳ τῇ ἀπολαύσει τὰ αὐτοῦ ἀγαθὰ γιγνόμενα καρποῦσθαι ἢ καὶ τὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων.

ΑΠΟΔΟΣΙΣ
―    Αλλά και για το πνεύμα μας έχουμε εφεύρει πολλούς τρόπους να το ανακουφίζουμε από τους κόπους, με γιορταστικούς αγώνες και θυσίες, που έχουμε καθιερώσει καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, και με ευπρεπή ιδιωτικά οικήματα, η ευχαρίστηση που καθημερινά απολαμβάνουμε από όλα αυτά, διώχνει την μελαγχολία. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των κατοίκων της πόλης μας εισάγονται σε αυτήν προϊόντα όλου του κόσμου, και συμβαίνει να απολαμβάνουμε έτσι τα προϊόντα των άλλων χωρών με όση οικειότητα καταναλώνουμε τα δικά μας.
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΛΟΓΟΣ (ΠΕΡΙΚΛΗΣ) 2.38

Οι θρησκευτικές εορτές είχαν ιερές στιγμές για τον  ύμνο , τη θυσία , και την προσευχή προς τιμήν των θεοτήτων , αλλά πρόσφεραν επίσης και τις απολαύσεις του γλεντιού , του ποτού , του τραγουδιού και του χορού μαζί με τους φίλους και τους συμπολίτες .

 Πολλές εορτές επίσης προσέφεραν τις απολαύσεις των αθλητικών αγώνων , άλλοι αθηναίοι διαγωνίζονταν σε χορωδιακούς ή θεατρικούς  διαγωνισμούς , σε όμορφες αλλά  εποικοδομητικές παραγωγές διθυράμβων , τραγωδιών και κωμωδιών .

Και , τέλος , η ελληνική τάση ήταν να επιδίδει στους θεούς μόνο ό, τι ήταν γεμάτο ομορφιά και ήταν διάσπαρτη στις πόλεις και στα χωριά  , οι πλουσιότεροι περισσότερο από τους φτωχούς , με ναούς , αγάλματα και αναθήματα αξεπέραστης ομορφιάς .
Ο, τι χαρακτηριστικό σκεφτόμαστε  στην ελληνική αρχιτεκτονική, τη γλυπτική , τη μυθολογία , τη λυρική ποίηση , την τραγωδία και την κωμωδία , οφείλει την προέλευσή του ιδιαίτερα κατά την Κλασική περίοδο , την ανάπτυξή στις θρησκευτικές λατρείες και τις ιεροπρακτικές του ελληνικού κόσμου.

Το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο ο Έλληνας και η Ελληνίδα  ζούσαν , είτε στην Αθήνα είτε στη Σπάρτη και τη Θήβα , καθοριζόταν σημαντικά από τη παραδοσιακή θρησκεία του  τόπου του , δηλαδή την  Ελληνική θρησκεία των προγόνων μας.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ
ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ
ΒΑΤΡΑΧΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ
ΑΝΤΙΦΩΝ
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ
ΠΙΝΔΑΡΟΣ
ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΑΙΝΕΙΑΣ
ΝΙΚΙΑΣ

Dover, K.J., Greek Popular Morality (Berkeley, 1974)

Hermann, G., Ritualized Friendship (Cambridge, 1987)

Mikalson, J.D., Athenian Popular Religion (Chapel Hill, 1983)

Rudhardt, J., Notions fondamentales de la pensee religieuse et acres constitutifs du cult daps la Grece classique (Geneva, 1958)

Mikalson, J.D., Honor Thy Gods: Popular Religion in Greek Tragedy (Chapel Hill, 1991)

Mikalson, 1991,

Powell, C.A., "Religion and the Sicilian Expedition," Historic 28 (1979), 15-31 Zaidman, L.B., Le commerce des dieux (Paris, 2001), 131-44

Garland, R., The Greek Way of Death, second edition (Ithaca, 2001) Mikalson, 1983,

Vermeule, E., Aspects of Death in Early Greek Art and Poetry (Berkeley, 1979)

Parker, R., "Early Orphism," pp. 483-510

The Greek World, ed. A. Powell 1 London, 1995)

Johnston, S.I., Restless Dead (Berkeley, 1999)

Ἀττικὸ Ἡμερολόγιο Πάτρια, Έθιμα, Ήθη, Θεοί Έλλήνων

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ