Ο Πλάτωνας, ο Ρουμί & η Περιστροφή στην Αρμονία του Κόσμου

Οι περισσότεροι άνθρωποι θεμελιώνουν την πραγματικότητα τους έχοντας ως μέτρο την καθημερινότητα τους. Ως έτσι, τα όρια του πραγματικού είναι τα όρια που θέτουν οι αισθήσεις, η γλώσσα και ο ρυθμός της επαναληψιμότητας των πραγμάτων. 

Παρόλο όμως που είμαστε μέλος ενός σύμπαντος που διαρκώς αλλάζει, ερμηνεύουμε την ζωή σαν μια στατική πορεία περιορισμένων κινήσεων και ελευθεριών. Καθόλου παράξενο λοιπόν που οι εσωτερικές παραδόσεις περιγράφουν τον κόσμο των ανθρώπων ως τάφο. Η έξοδος από τον τάφο αυτό, η ανάσταση -δηλαδή η νέα στάση ύπαρξης- δεν είναι παρά η ενθύμηση της αληθινής κίνησης του σύμπαντος κόσμου, η συμπάθεια στο κυκλικό ταξίδι των πλανητών, ο συντονισμός στην (αιώνια) περιστροφή των αστεριών που ομοιάζει στην άχρονη αιτία των πραγμάτων, που όπως και το φως των μακρινών ήλιων, δεν ανήκει στον δικό μας χρόνο.

Ο Πλάτωνας στην περίφημη αλληγορία του σπηλαίου εξηγεί πως η λανθασμένη μας αντίληψη για τον κόσμο των σκιών οφείλεται στην ακινησία του κεφαλιού και στην απουσία διαλόγου (Πολιτεία 515b) μεταξύ των θεατών. Ο άνθρωπος του Πλατωνικού σπηλαίου στερείτε πρόσωπο καθότι δεν συνάπτει σχέση με μια άλλη ύπαρξη και ως έτσι υφίσταται μονάχα ως μονάδα που έχει για σημείο αναφοράς τα είδωλα στα τοιχώματα. Ελευθερία είναι όταν γυρίσει το κεφάλι -«περιάγειν τον αυχένα» στο πρωτότυπο- δηλαδή όταν περιφέρει το βλέμμα του για να «αντικρίσει το φως ψηλά». Η αλλαγή αυτή, η κίνηση, δηλώνει την έξοδο από την μοναχικότητα, την επαγρύπνηση του νεκρού και την ανάπτυξη σχέσης όχι πια με το φαινόμενο αλλά με το αίτιο και επομένως την πηγή της ζωής.

Η (μετα)κίνηση του βλέμματος είναι η αρχή μιας ολικής περιστροφής του σώματος -το χονδροειδές φαινόμενο της ψυχής- προς το όντως υπαρκτό. Κίνηση που διακρίνουμε με τον πιο όμορφο τρόπο στον χορό του δερβίση που συνοψίσει την αφύπνιση του ανθρώπου στην κοσμική αρμονία που γίνεται αισθητή μέσω του κύκλου.

Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς εμφανίστηκε ο περιστροφικός χορός στο Ισλάμ -ίχνη του εντοπίζονται τον καιρό του Abu Sa’id Abu’l-Khayr τον 11ο αιώνα- αποδίδεται όμως στον μεγάλο Πέρση θεολόγο Τζελαλαντίν Ρουμί (1207-1273). Ο θρύλος λέει πως μια μέρα ο ποιητής βαδίζοντας κοντά σ’ ένα εργαστήριο χρυσοχοΐας, άκουσε τις σφυριές του μάστορα πάνω στο ευγενές μέταλλο. 

Ρυθμικά χτυπήματα που τον ενθουσίασαν τόσο ώστε άρχισε να χορεύει κυκλικά φτάνοντας σε θεία έκσταση. Η ιστορία θυμίζει σημαντικά το πως ο Πυθαγόρας αφουγκράστηκε την Μουσική των Σφαιρών με την βοήθεια της σφυρηλάτησης των μετάλλων (βλ. σχετικά εδώ). Ο Ρουμί στο Mesnevi, αν και δεν το κατονομάζει, περιγράφει την ίδια εσωτερική εμπειρία της αρμονικής ακρόασης των Σφαιρών ως εξής:

«Πήραμε αυτούς τους όμορφους ήχους και τις μελωδίες από την περιστροφή των ουρανών. Αυτοί οι ευχάριστοι ήχοι που οι άνθρωποι παράγουν με τα μουσικά τους όργανα ή τις φωνές τους είναι από την κίνηση των ουρανών […] Ακούσαμε αυτές τις μελωδίες όσο ήμασταν στον Παράδεισο. Αν τώρα εισερχόμενοι σ’ αυτό το κελί που είναι το σώμα μας μπορεί να γέννησε αμφιβολίες στο πνεύμα μας και να μας παρέσυρε, εμείς παρόλ’ αυτά θυμόμαστε ακόμη ορισμένες από εκείνες τις μελωδίες.

»Είναι γι’ αυτό τον λόγο που η μουσική και η περιστροφή είναι τέρψη για τους εραστές του Θεού. Στην περιστροφή, υπάρχει ειρήνη στην καρδιά, σύνδεση με τον Θεό και ελπίδα για την ανακάλυψη του Αγαπημένου».
Η περιστροφή στην οποία κάνει εδώ λόγο ο ποιητής ονομάζεται sama που σημαίνει άκουσμα -ακρόαση δηλαδή του ονόματος (λόγου) του Θεού- και είναι μέρος των τελετουργιών dhikr (που σημαίνει ανάμνηση του Θεού). Είναι ο περίφημος περιστροφικός χορός των δερβίσηδων που τελούν με ιδιαίτερη ευλάβεια στο samahana. Σ’ αυτόν εισέρχονται φορώντας τα χαρακτηριστικά ψηλά καπέλα siqqah που συμβολίζουν (κατά κόσμον) την φαυλότητα των ανθρώπων ή την ταφόπλακα του Εαυτού (μαζί, το ανάπτυγμα του ενεργειακού στέμματος της κεφαλής, την μυστηριακή κάλαθο του Σέραπι), το μαύρο ριχτό hirka που είναι ο χοϊκός χιτώνας της καθημερινότητας κάτω από τον οποίο κρύβεται το λευκό άμφιο ή kafan, που παραπέμπει στα σάβανα του Εαυτού (μαζί, το ακτινοβόλο σώμα του φωτός). Τέλος, στην μέση το kemer τυλιγμένο τρεις φορές, για να θυμίζει την γνώση του Θεού, την θέα του Θεού και την κατάσταση της αληθινής ύπαρξης.
Στην συνέχεια, υψώνουν το δεξί χέρι με την παλάμη στραμμένη στο Θεό από όπου θα επικαλεστούν την χάρη Του, σκύβουν ευλαβικά το κεφάλι για να αφουγκραστούν καλύτερα, ενώ με το αριστερό χέρι να κοιτά χαμηλά, προσφέρουν την ευλογία του Κυρίου σ’ ολόκληρη την πλάση.
«Γνωρίζεις τι είναι η περιστροφή [του δερβίση];» ρωτά ο Ρουμί σε κάποιο άλλο από τα ποιήματα του, «Είναι το να αφουγκράζεσαι τα μυστικά του Θεού πίσω από τα πέπλα του αόρατου. […] Είναι το να ανοίγεις τα μάτια της καρδιάς σου και να αντικρίζεις το μυστικό φως».
Στο δε Adabu’t-tarigah του najam al-Din Kubra, διαβάζουμε πως η sama θα πρέπει να τελείτε υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις που αφορούν τον χώρο, τον χρόνο και τους παρευρισκόμενους. Ο τόπος πρέπει να είναι εκείνος ώστε η συνείδηση του ανθρώπου να είναι στραμμένη στον Θεό. Ο χρόνος πρέπει να είναι εκείνος που να τιμάει τον Θεό, ενώ οι παρευρισκόμενοι πρέπει να είναι εκείνοι που να σέβονται τον Θεό. Οι απαιτούμενες αυτές συνθήκες, θα λέγαμε εμείς, συνθέτουν μια ιερή γεωμετρία. Ένα μυστικιστικό κύβο όπου ο χώρος αποτελεί τα σημεία του, οι αποστάσεις μεταξύ των σημείων το (χρονικό) διάστημα, και οι άνθρωποι το περιεχόμενο με το οποίο γεμίζει ο κύβος – που γεμίζει και αδειάζει την αίθουσα του χορού όπως η ανάσα που γεμίζει και αδειάζει τα πνευμόνια (Al-La). Στο κέντρο αυτού του κύβου βρίσκεται ο δερβίσης που σταυρικά με το σώμα του ενώνει τα τέσσερα σημεία (με όλα τα σημεία να εφάπτονται στον πυρήνα του σχήματος μας, την καρδιά του χορευτή) ενώ ο ίδιος κινείται περιστροφικά διαγράφοντας δυο κύκλους, ένα περιμετρικά και ένα γύρω από τον εαυτό του. Η διπλή αυτή πορεία που ομοιάζει την πλανητική τροχιά είναι η κίνηση του Εγώ γύρω από τον Εαυτό, και η περιφορά του Εαυτού γύρω από τον Θεό. Εκείνος είναι το κοσμικό κέντρο που μας έλκει με την βαρύτητα της αγάπης Του. Ο Ρουμί θα γράψει σχετικά…
«Είμαι γεμάτος μεγαλοπρέπεια όταν περιστρέφομαι με την αγάπη σου. Μοιάζει σαν να περιστρέφομαι γύρω σου, όμως όχι, περιστρέφομαι γύρω από τον εαυτό μου».
Το αποτέλεσμα της sama είναι η ομοίωση στην κοσμική αλήθεια, η αφύπνιση στην αγάπη του Θεού και η μεταμόρφωση σε Insan-i Kamil, τον Συμπαντικό Άνθρωπο που καθρεφτίζει άσπιλα το πρόσωπο του Θεού. Γι’ αυτό και οι δερβίσηδες εισέρχονται «νεκροί» για να αναστηθούν στην αρμονική του Θεού. Δεν είναι απλά η σωματική έκσταση (η ευφορία της ζάλης) το δώρο που προσφέρει ο επαναλαμβανόμενος στροβιλισμός – είναι επειδή περιστρέφονται που βιώνουν το Αιώνιο. Όπως ακριβώς συμβαίνει άλλωστε με την κοσμική ζωή – η επανάληψη στην καθημερινότητα μας όταν βιώνεται ως εμπειρία ελευθερίας ομοιάζει καλύτερα στο Αιώνιο (αφού επανάληψη σημαίνει ανανέωση). Γίνεται δεσμός μονάχα όταν το σημείο αναφοράς μας είναι το αισθητό, και αποδέσμευση όταν η αναφορά είναι το υπεραισθητό!
Αντίστοιχα στον χορό, ο δερβίσης δεν κάνει πράξη την ευθεία που είναι ο οικονομικότερος δρόμος της καθημερινότητας, αλλά την περιστροφή, την κατά επιλογή υιοθέτηση του κοσμικού τρόπου ύπαρξης (κύκλος). Έτσι, υπερβαίνει το Εγώ του, το δεσμευμένο στον κόσμο του αισθητού, επαναπροσδιορίζοντας την θέση του σε σχέση με το μεταφυσικό.
Ίσως στον χορό του δερβίση εμπόδιο να αποτελεί μονάχα το κοινότυπο γεγονός της ανθρώπινης κίνησης, η βαρύτητα που κρατά τα πόδια του χορευτή στο έδαφος. Χάρη στην περιστροφή όμως, ο νους αποδεσμεύεται και το βλέμμα της καρδιάς επιστρέφει (στρέφεται) στην αληθινή βαρύτητα του κόσμου, τον έρωτα για το θείο. Γι’ αυτό και ο χορός του δερβίση είναι μια ανοδική σπείρα προς τον ουρανό με την ψυχή να αναδιπλώνει τα φτερά της υψωμένη στην κοσμική συμφωνία της αγαπητικής δίνης στο άρρητο κέντρο του κόσμου, τον Αγαπημένο του Ρουμί.
«Όταν άκουσα για πρώτη φορά για την αγάπη Του, σκέφτηκα: Για να βρω τον Αγαπημένο πρέπει να ψάξω με το σώμα, με το νου και την ψυχή. Αλλά όχι! Για να βρεις τον Αγαπημένο, πρέπει να γίνεις ο Αγαπημένος».

apophenia

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ