Η Χιονάτη στο ντιβάνι της ψυχανάλυσης

ΓΡΑΦΕΙ Η ΕΥΗ ΚΑΠΑΣΑΚΑΛΙΔΗ
Σύμβουλος ψυχ. υγείας-ψυχοθεραπεύτρια|

Το παραμύθι αρχικά ήταν μια αφήγηση που εκφωνείτο από ενηλίκους και απευθυνόταν σε ενηλίκους, αλλά με τον καιρό κατέληξε να μεταδίδει τόσο εμφανή, όσο και καλυμμένα νοήματα και να μιλά σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η Ψυχανάλυση υποδεικνύει ότι η γοητεία που ασκούν ανά τους αιώνες τα παραμύθια οφείλεται στο γεγονός ότι συμβολίζουν τις βασικές συγκρούσεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες που είναι καθολικά βιώματα στην ομαλή πορεία της ανθρώπινης ανάπτυξης. Μάλιστα, λίγα παραμύθια βοηθούν τον ακροατή να διακρίνει τις κύριες φάσεις της ανάπτυξης κατά την παιδική ηλικία τόσο επιδέξια, όσο το κάνει ένα από τα γνωστότερα παραμύθια, αυτό της Χιονάτης.

Το παραμύθι της Χιονάτης, λοιπόν, αφορά την ιστορία ενός αθώου και όμορφου νεαρού κοριτσιού που εγκαταλείπεται από τον πατέρα της και γίνεται στόχος της ζήλειας της μητριάς της. Η Χιονάτη διώχνεται από το σπίτι και εγκαταλείπεται στο δάσος, όπου εκεί δέχεται την υποστήριξη των νάνων, ενώ και μετά απειλείται η ζωή της από την μητριά της, η οποία μεταμφιεσμένη σε γριά ζητιάνα την εξαπατά τρεις φορές. Την τρίτη φορά μάλιστα η Χιονάτη, δαγκώνοντας το δηλητηριασμένο μήλο, πέφτει σε βαθύ ύπνο και ενώ είναι τοποθετημένη σε γυάλινο φέρετρο, την επισκέπτεται ένας πρίγκιπας, ο οποίος θαυμάζοντας την ομορφιά της, θέλει να την πάρει μαζί του. Τελικά από ένα τυχαίο τράνταγμα, το δηλητηριασμένο μήλο βγαίνει από το στόμα της Χιονάτης και εκείνη απελευθερώνεται από τα μάγια. Το παραμύθι τελειώνει με τον γάμο της Χιονάτης με τον πρίγκιπα και την μητριά τιμωρημένη.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως από την αρχή του παραμυθιού μας δίνεται όλη η ιστορία σε μικρογραφία. Η εικόνα της βασίλισσας, μητέρας της Χιονάτης, που κεντώντας, τρυπά το δάκτυλο της και πέφτουν στο χιόνι τρεις σταγόνες κόκκινο αίμα, υπαινίσσεται τα προβλήματα που η ιστορία θέτει για λύση: η σεξουαλική αθωότητα- αγνότητα υποδηλώνεται από το λευκό χιόνι και έρχεται σε αντίθεση με τη σεξουαλική επιθυμία που συμβολίζει το κόκκινο αίμα. Έτσι, έχουμε την πρώτη αναφορά στη σημασία της έμμηνης ρήσης, συμβολικής για τη γέννηση της Χιονάτης. Επιπλέον, η Χιονάτη είναι λευκή σαν το χιόνι, κάτι που παραπέμπει στην αγνότητα και από την άλλη έχει κόκκινα μάγουλα που φανερώνουν τη σεξουαλική της πλευρά, στοιχεία που αντιπροσωπεύουν τη «διπλή» φύση της Χιονάτης. Κι ενώ η Χιονάτη σε όλο το παραμύθι παρουσιάζεται ως ένα αθώο κορίτσι, αυτό που απειλεί τη μητριά της ώστε να στραφεί εναντίον της είναι το ερωτικό της πάθος. Και πάλι, ενώ η αθωότητά της είναι αυτή που κάνει τους νάνους να την εμπιστευτούν, το ερωτικό της πάθος είναι αυτό που έλκει τον πρίγκιπα προς αυτήν.

Εκτός όμως από το κόκκινο και το λευκό, στη Χιονάτη αναφέρεται και το μαύρο χρώμα στην ευχή της βασίλισσας: ‘και μαλλιά μαύρα σαν την ξύλινη κορνίζα του παραθύρου’. Το λευκό, λοιπόν, συμβολίζει την αγνότητα, το μαύρο το τέλος της ζωής, ενώ το κόκκινο την αναγέννηση: με τα κόκκινα χείλη η Χιονάτη επιδεικνύει ερωτικό πάθος, με το λευκό την αγνότητα, ενώ με το μαύρο τη θλίψη, το πένθος. Η παρουσία όμως των τριών χρωμάτων, παρουσιάζεται και στις τρεις απόπειρες της μητριάς στη Χιονάτη. Η μητριά συνεχόμενα επιτίθεται στο άσπρο (αναπνοή), στο μαύρο (μαλλιά), και στο κόκκινο (αίμα – μήλο) στοιχείο της Χιονάτης. Αυτά τα στοιχεία πρέπει να δοκιμαστούν και να εκλεπτυνθούν προκειμένου να επιτευχθεί η ένωση.

Αξίζει δε επίσης να σημειώσουμε τη χρήση του αριθμού τρία στον συνδυασμό των χρωμάτων, στην ποσότητα του αίματος (τρεις σταγόνες αίμα). Το τρία είναι ο αριθμός που συνδέεται στο ασυνείδητο με το σεξ, συμβολίζει την αναζήτηση της βιολογικής (σεξουαλικής) ταυτότητας και της ταυτότητας σε σχέση με τα πιο σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του καθενός (κοινωνικής ταυτότητας). Επίσης, σημασία έχει και ο αριθμός επτά και είναι ο αριθμός των ημερών της εβδομάδας, που στηρίζεται στον χρόνο τροχιάς των πλανητών. Επτά νάνοι, επτά κρεβάτια, επτά πιάτα, επτά καρέκλες, κ. λ. π. Έτσι, η Χιονάτη αρχίζει να ωριμάζει όταν είναι επτά χρονών, και μόνο τότε η μητριά αρχίζει να νιώθει ότι απειλείται από την ομορφιά της Χιονάτης.

Η μητριά έχει στοιχεία ναρκισσισμού και ματαιοδοξίας, καθώς ζητά διαβεβαιώσεις για την ομορφιά της από τον καθρέφτη, ο οποίος αποτελεί την αντανάκλαση της ψυχής. Η μητριά, δυσκολεύεται να αποδεχτεί το γεγονός ότι γερνά και πεθαίνει. Εδώ, θα λέγαμε, προβάλλεται η προσπάθεια του γονιού (της μητριάς) που συναντούμε στα παραμύθια να απαλλαγεί από το παιδί (Χιονάτη), στην επιθυμία του ίδιου του παιδιού να απαλλαγεί από τον ναρκισσιστικό γονιό, με τον οποίο δεν μπορεί να ταυτιστεί. Έτσι, μέσω μιας αντιστροφής αυτή η επιθυμία προβάλλεται στον ίδιο τον γονιό. Ο εγωκεντρικός και ναρκισσιστικός λοιπόν γονιός, όταν το παιδί ωριμάζει και αποκτά την ανεξαρτησία του, αισθάνεται ότι απειλείται. Η δυσκολία όμως του γονιού να ταυτιστεί με το παιδί του δημιουργεί και δυσκολία στο παιδί να ταυτιστεί μαζί του. Ωστόσο, ο ναρκισσισμός και η ματαιοδοξία χαρακτηρίζουν και την ίδια τη Χιονάτη, για αυτό και ενδίδει στο δέλεαρ (κορσέ, κτένα) της μεταμορφωμένης βασίλισσας να την κάνει πιο όμορφη. Έτσι, το παραμύθι της Χιονάτης προειδοποιεί για τις αρνητικές συνέπειες του ναρκισσισμού τόσο για τον γονιό όσο και για το παιδί.

Η παραμονή της Χιονάτης στο σπίτι των νάνων, συμβολίζει την προσπάθεια των παιδιών να αποφύγουν το δύσκολο έργο της ολοκλήρωσης. Η ειρηνική προεφηβική περίοδος, όμως, που περνά η Χιονάτη στο σπίτι τους, της δίνει δύναμη να προχωρήσει στην εφηβεία. Οι νάνοι παρομοιάζονται με τους προγονικούς δασκάλους, που βοηθούν στη μεταμόρφωση της από παιδί σε γυναίκα, χωρίς όμως να προδικάζουν το αποτέλεσμα. Την διδάσκουν καθήκοντα των ενηλίκων για να είναι ανεξάρτητη, την εργατικότητα, την επιμέλεια κλπ. Ο τρόπος ζωής τους, το ενδιαφέρον τους για υλικά αγαθά, μ’ εξαίρεση τον έρωτα, υποδεικνύουν μια προοιδιπόδεια ύπαρξη. Η απουσία αλλαγής στη ζωή τους ή οποιασδήποτε επιθυμίας για αλλαγή κάνει την ύπαρξή τους ανάλογη με τη ζωή του παιδιού πριν από την εφηβική ηλικία.

Έτσι, καθώς οι ίδιοι είναι απαλλαγμένοι από εσωτερικές συγκρούσεις, δεν κατανοούν τις εσωτερικές πιέσεις που ωθούν τη Χιονάτη να υποκύψει στους πειρασμούς της μητριάς. Η ευκολία με την οποία η Χιονάτη υποκύπτει στους πειρασμούς δείχνει πόσο κοντά αυτοί οι πειρασμοί είναι στις επιθυμίες της. Οι δύο πρώτοι πειρασμοί από τη μητριά (κορσέ και κτένα ) συμβολίζουν τις διακυμάνσεις των συγκρούσεων της εφηβείας. Η μη διάσωσή της από τους νάνους από τον τρίτο πειρασμό το δηλητηριασμένο μήλο, καθιστά φανερή την απόφαση της Χιονάτης να μην επιστρέψει πια στην προηγούμενη λανθάνουσα ύπαρξή της, στην ανωριμότητα, όταν συναντά δυσκολίες. Η παλινδρόμηση από την εφηβεία στη λανθάνουσα φάση έχει πάψει πια να αποτελεί λύση για τη Χιονάτη.

Το μήλο που χρησιμοποιείται στον τρίτο πειρασμό, αποτελεί ένα σύνθετο σύμβολο: μπορεί να σημαίνει την αγάπη, τη χαρά, τη σοφία, τη γνώση, τον θάνατο. Το ότι μητριά και κόρη στο παραμύθι της Χιονάτης μοιράζονται το μήλο, φανερώνει ότι μοιράζονται κάτι κοινό, τις ώριμες σεξουαλικές επιθυμίες τους. Τρώγοντας το κόκκινο μέρος του μήλου, η Χιονάτη θέτει το τέλος της αθωότητάς της. Το παιδί μέσα της πεθαίνει και θάβεται σ’ ένα διαφανές φέρετρο. Εκεί, εκτός από τους νάνους, την επισκέπτονται μια κουκουβάγια, σύμβολο σοφίας, ένα κοράκι, σύμβολο της ώριμης συνείδησης και ένα περιστέρι σύμβολο της αγάπης και της επιτυχής έκβασης μιας διαδικασίας. Ακόμη, η επίσκεψη των τριών (και πάλι ο συμβολικός αυτός αριθμός) αυτών πουλιών δείχνει ότι ο ύπνος της Χιονάτης στο φέρετρο, που μοιάζει με τον θάνατο, είναι μια περίοδος κυοφορίας, η τελική φάση της προετοιμασίας δηλαδή της για την ωριμότητα. 

Το παραμύθι διδάσκει πως, προκειμένου να διαμορφωθεί η νέα πιο ώριμη προσωπικότητα, απαιτείται σημαντική ανάπτυξη και χρόνος. Το γεγονός του δηλητηριασμένου μήλου που βγαίνει από το στόμα της μάλιστα και την απελευθερώνει από τα μάγιασημαδεύει την τελική της απελευθέρωση από την αρχέγονη στοματικότητα η οποία αντιπροσωπεύει όλες τις ανώριμες καθηλώσεις της. Συμβολίζεται, λοιπόν, στο παραμύθι το πέρασμα από την νηπιακή ηλικία στην εφηβεία και την ενηλικίωση. Το κάθε παιδί ενηλικιώνεται (όπως και η Χιονάτη) μόνο όταν λυθούν αυτές οι εσωτερικές αντιθέσεις, όπου συνυπάρχουν το κόκκινο (συναισθήματα, το Εκείνο) και το άσπρο (στη συνείδηση μας το Υπερεγώ*). Έτσι, το παραμύθι διδάσκει πως το παιδί δεν πρέπει να φοβάται που θα παραιτηθεί από την παιδική θέση εξάρτησης από τους άλλους, αφού μετά από τις σκληρές δοκιμασίες της μεταβατικής περιόδου θα αναδειχτεί σε υψηλότερο και καλύτερο επίπεδο, η ζωή του θα γίνει πλουσιότερη και πιο ευτυχισμένη. Αυτή την υπόσχεση και την ελπίδα αντλεί το κάθε παιδί από το ευχάριστο τέλος του παραμυθιού της Χιονάτης, που είναι ο γάμος της με το βασιλόπουλο.

*Το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ είναι οι τρεις συνιστώσες του μοντέλου για τη δομή του ανθρωπίνου ψυχικού οργάνου του Φρόυντ. Το Εκείνο αντιπροσωπεύει τα κίνητρα, τα ένστικτα και τις βιολογικές ανάγκες του ατόμου και κατά συνέπεια είναι έμφυτο, ενώ το Υπερεγώ αντιπροσωπεύει όλες τις θετικές ηθικές και κοινωνικές αξίες του ατόμου, αποτελώντας κατά κάποιο τρόπο την ηθική συνείδηση.

Βιβλιογραφία
Αριστοδήμου-Ιακωβίδου Ν., Ιορδανάκη Λ., Καλογήρου Τ., Εικονογραφώντας τη Χιονάτη των Αδερφών Grimm: Η Χιονάτη και οι επτά (και περισσότερες) εικονογραφικές εκδοχές της.
Bettelheim, Μ. (1995). Η γοητεία των παραμυθιών (μτφρ. Ε. Αστερίου), Αθήνα: Γλάρος.
Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Φρόυντ και ψυχανάλυση. (1987) Aθήνα: Κουτσούμπος ΑΕ
Girardot, N. J. (1977). Initiation and Meaning in the Tale of Snow White and the
Grimm, J. & W. (2011). Η Χιονάτη (διασκ.: R. Piumini, εικ.: A.L. Cantone, μτφρ.: Α. Μοσχονά). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Protas, Allison (2004). Online Dictionary of Symbolism.
Seven Dwarfs. The Journal of American Folklore, Vol. 90, No. 357 (Jul – Sep 1977), 274-300.
Zipes, J. (2007β). When dreams came true: Classical Fairy Tales and Their Tradition. New York: Routledge.

psychorropia

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ